Namangan davlat pedagogika instituti kamolov baxtiyor xasanboyevich ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (139-140-141- betlar)

---

129 
biologik resurslarga insonlarning ta’siri o‘smoqda. Bunga asosiy sabab, aholining 
o‘sishi, qishloq xo‘jaligi va sanoatning rivojlanishi, savdo, ishlab chiqarish, dunyo 
bo‘yicha ehtiyojlarning turli-tumanligidir. Inson faoliyatining rivojlanishi 
natijasida o‘rmonlarni kesish, cho‘llarni haydash, botqoqliklarni quritish, sahroga 
suv chiqarish kabi ekotizimlarning buzilishi ro‘y bermoqda. O‘simlik, hayvon yoki 
biron bir mikroorganizm turini yo‘qotilishi oziqa zanjirining uzilishiga olib keladi. 
Bu holatni yuqori rivojlangan texnologiya ham to‘xtata olmaydi. 1992-yilda 
Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida tabiiy ekotizimdagi turlarning yo‘qolishi va 
notirik komponentlarning o‘zgarishiga qarshi kurashishga qaratilgan biologik 
xilma-xillikni asrash bo‘yicha Xalqaro Konvensiyaga imzo chekildi. Ushbu 
hujjatda 
biologik 
xilma-xillikni 
saqlash, 
biologik 
xilma-xillikning 
komponentlaridan oqilona foydalanish, davlatlararo genetik resurslar va moddiy 
resurslardan, xalqaro savdoda teng huquqlilik, hamma qonun doirasiga mos 
keluvchi texnologiyalardan foydalanib ish yuritish ko‘zda tutilgan.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, biologik xilma-xillik Yeryuzida barcha 
ekotizimlarda mavjud. Biron bir turning yo‘qolishiyoki kamayib ketishi har xil tur 
populyatsiyasi uchun noqulaylik keltiribchiqaradi, zero, turlar doimo bir-biri bilan 
turlichao‘zaro bog‘langan. Suv ekotizimi va quruqlik ekotizimlarida turlar xilma-
xilligini saqlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib 
qolmoqda.Tabiat resurslaridan oqilona foydalanmasligimiz oqibatida, qanchadan-
qancha turlar va notirik komponentlar xavf ostida qolayapti. Tabiatning chiroyli 
manzarasi, ko‘rkam go‘shalari, o‘zining hayvonot va o‘simlik olamining
g‘aroyibotligi bilan ajralib turuvchi biosferani saqlash har birimizning insoniylik 
burchimizdir.
Biologik xilma - xillik tropik o‘rmonlarda, ya’ni doimiy namiqlimli 
hududlarda, jumladan, Ekvadordagi Yasuni milliy bog‘ida yuqoribioxilma-xillik
mavjud. Quruqlik bioxilma-xilligi okean bioxilma -xilligidan 25 marotaba 
yuqori. Yeryuzida mavjud bo‘lgan 8,7 million turning 2,1 millioni okean uchun 
xos ekanligi baholandi. Kolumbiya yuqori bioxilma - xillikka ega bo‘lgan
mamlakathisoblanib, u yerda endemik turlar ko‘p. Ya’ni bu turlar boshqa 
biromamlakatda uchramaydi. Yerda mavjdu bo‘lgan turlarning 10% gayaqini 
Kolumbiyada uchraydi va 1900 dan ko‘proq qush turlari Yevropava Shimoliy 
amerikaga qaraganda ko‘proq. Kolumbiyada dunyo sutemizuvchi turlarining 10% 
i uchraydi. Dunyoning suvda va quruqdayashovchilarining 14 % i va dunyo 
qushlarining 18%i Kolumbiyada uchraydi. Indoneziya dunyo gulli
o‘simliklarining 10% ini, sutemizuvchilarning 12% ini, sudralib yuruvchilar,
amfibiyalar vaqushlarning 17% ini o‘z ichiga oladi. Madagaskar orolidagi florada
o‘simlik turlarining 66% iendemik, Yangi Zelandiya orolida esa 72 %, Gavaya 
orollarida 82-90%. Janubiy Xitoy ning Chjetszyan proventsiyasida Sharqiy 
osiyoningginko daraxti yovvoyi holda faqat shuyerda o‘sadi. AQSH g‘arbidagibir 
qancha rayonlarda mamont daraxti faqat shuyerlarda o‘sadi. 
Turlar qonun tomonidan saqlansada, toki ularning tabiiy muhiti 
saqlanmaguncha ular hayot kechira olishmaydi. Atrof muhitni muhofaza qilish 
ko’pincha, tabiiy muhitni yoki butun ekotizimni saqlashga asoslangan bo’ladi. 

---

130 
Buni bajarishning usullaridan biri bu tabiat muhofazasini yaratish bo’lib, u xuddi, 
xalqaro bog’lar va yovvoyi hayot hududlarini saqlash kabi bo’ladi .
1872-yilda birinchi Xalqaro bog’ Yellow Stone National Park hisoblanib, 
AQSH da tashkil qilingan. O’sha davrda Kulrang ayiq, loss va bug’ular Shimoliy 
Amerika hududi tomonga ko`chirilib, joyi o’zgartirilgan edi. Bu hayvonlar ozuqa 
to’plash uchun yerning ko’plab hududlarini darbadar kezardilar. Agar ularning 
tabiiy muhiti kichik bo’lsa ular yashay olmaydilar. Misol uchun, kulrang ayiq 
kuniga katta miqdorda ozuqaga muhtoj bo’ladi. Kulrang ayiqga o’z qornini
to`ydirishi uchun bir nechayuz km hududlar kerak bo’ladi. Milliy bog’lar va 
yovvoyi hayot hududlarisiz ba’zi hayvonlar hozir mavjud bo’lgandan ancha kam 
bo’lishlari mumkin edi .