Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

15.4.
 
D.KANEMANNING IQTISODIYOTDA PSIXOLOGIK 
TADQIQOT USULLARI HAQIDA 
 
2002-yili Shvetsiyaning Nobel bo‘yicha Qirollik akademiyasi 
amerikalik Daniel Kaneman va Vernon Smitni mukofotladi. Unda 
iqtisodiy psixologiya muammolarini tadqiqoti 
uchun D.Kanemanga, iqtisodiy qiziqishlar 
sohasi bo‘yicha tadqiqoti uchun V.Smitni 
mukofotladi. 
Daniel Kaneman
188
 
(1934) Priston 
universiteti professori, 2002-yil psixologiya 
tadqiqotlari 
uchun 
Nobel 
mukofoti 
sovrindori. Isroil va AQSH fuqaroligiga ega. 
Boshlang‘ich ta’limni 1954-yili Yevrey 
universitet (Isroil)da olgan, u yerda unga 
psixologiya va metematika sohasi bo‘yicha 
bakalavr darajasi berilgan. 
Xebrev 
universitetida 
(Isroil) 
psixologiya fani o‘qituvchisi, katta o‘qituvchisi va keyinchalik 
adyuktant professor lavozimida ishlagan. 1989–2002- yillar Kaliforniya 
va Prinston universiteti (AQSH) psixologiya professori, hamda Vudro 
Vilson nomidagi maktabda (AQSH) jamiyatshunoslik bo‘yicha 
professor bo‘lib ishladi. 
186
2000-yil Nebel mukofoti sovrindori 
187
Вечканов Г.С. Экономическая теория. 2-е издание. – СПб.; Питер, 2010. Ст.193-195. 
188
Вечканов Г.С. Экономическая теория. 2-е издание. – СПб.; Питер, 2010. Ст.195-197. 

---

374 
Kaneman iqtisodiyotda psixologik usullarni qo‘llagan tadqiqotlar 
uchun yangi sohaning ochilishiga sababchi bo‘ldi. Kaneman ilmiy 
fikrlari noaniqliklar sharoitida individ tomonidan qarorlarni qabul 
qilishini ko‘rsatib, bu bilan iqtisodiy nazariyada umum qabul qilingan 
qonuniyatlar hayotga mos kelmasligini ko‘rsatib berdi. Kaneman Amos 
Tverskiy bilan birgalikda individning qaror qabul qilish konsepsiyasini 
ishlab chiqib, uni ehtimoliy bo‘lishi mumkin bo‘lgan holat bilan mos 
tushmasligini asoslab berdi. Ular iqtisodiyotda inson motivatsiyasini 
o‘rganishda qo‘llaniladigan psixologik usullarni qo‘llab ko‘rdilar. 
Chunki kognitiv psixologiya insonni murakkab tizim sifatida ko‘rish 
kerakligini, undagi xis qilish, diqqat, xotira, xissiyotlar va boshqa 
tarkibiy elementlar iqtisodiy jarayonlarda ham borligini isbotshdi. 
Kaneman fikri bo‘yicha aqliy faoliyatni aks ettiruvchi elementlar doimo 
bir holatda turmaydi, balki ular turli xil omillar evaziga o‘zgarib turish 
xarakteriga ega. Kaneman insonnig ma’lum bir qarorni qabul qilishi 
individning psixologiyasidagi konsepsiya bilan tushintirdi. Bu o‘rinda 
kognitiv nazariya insoning xatti harakati uning aqliy jarayonlar ta’sirida 
natijasi bo‘lishini aytadi. 
U o‘zining iqtisodiyotdagi psixologik muammolarini XX asrning 
60-yillarida boshladi. Kaneman va Tverskiy insonlarni qaror qabul 
qilishda samarasiz va xato bo‘lib ko‘ringan holatlarni individ 
psixologiyasidagi o‘zgarishlar bilan bog‘lashdi. Ular insonning 
psixologik algoritmini yaratdilar, unga ko‘ra iqtisodni va bozorda 
insonning xatti-harakatini obyektiv baholash mumkin bo‘ldi. 
Tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida inson qaror qabul qilishda o‘zi 
uchun samarali deb hisoblagan xatti-harakatni amalga oshiradi deb 
ko‘rsatdilar. 
“Tavakkalchilik” tushunchasi XVIII asrda fransuz tilidan ingliz 
adabiyotiga o‘tgan bo‘lib, “tavakkal”, “shubhali” ma’nosini bildiradi. 
Bu tushuncha shu davrdan boshlab iqtisodiy adabiyot va ishbilarmon 
muhitda keng ishlatila boshladi. 
D.Kaneman
189
tavakkalchilikni ikki holatda ko‘radi: 
1)
kutilayotgan natijaga erishish jarayonidagi ehtimoliy chegara; 
2)
iqtisodiy subyektning faoliyatida. Iqtisodiy subyekt bir qator 
tavakkalchiliklar asosida iqtisodiy munosabatlarga kirishadi va shu 
189
Kahneman D., Tversky A. (1979) Prospect theory: An analysis of decision under risk. 
Econometrica
, 
47. — 313—327. 

---

375 
asosda o‘z faoliyatini quradi. Ikkala yondashuv iqtisodiy jarayonlardagi 
tavakkalchilik holatlarini qamrab oladi. Tavakkalchilik quyidagi 
funksiyalarni bajaradi: a) analitik, ya’ni 
tavakkalchilik holatini
kamaytirishga qaratilgan choralarni tahlil qilish; 
b) innovatsion – ya’ni noan’aviy qarorlarni qabul qilish; 
d) stimulyatsion – individning ijodiy faoliyatini rivojlantirishga 
qaratilgan. 
Iqtisodiyotda ,shuningdek, Keneman bilan birga tavakkalchilik va 
noaniqlik holati F.Nayt
190
tomonidan ham o‘rganilgan bo‘lib, o‘zining 
“Tavakkalchilik, noaniqlik va daromad” asarida iqtisodiyotning 
muvozanatlashgan sharoitidagina emas, balki turg‘unlik sharoitida ham 
daromad va noaniqlik doimiy mavjud bo‘lishini isbotlashgan
191
.