Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tayanch so‘z va iboralar.
Iqtisodiy modellar, resurslarni optimal joylashtirish, monetarizm, iqtisodiy muvozanat, xalqaro bozor va savdo, assimetrik axborot, iqtisodiy psixologiya NAZORAT SAVOLLARI 1. Nobel mukofoti qachondan joriy etildi? Maqsadi nimadan bo‘ldi? 2. Iqtisodiy muvozanat masalalari Nobel mukofoti sovrindorlarida qanday yoritilgan? 3. Assimetrik axborot nazariyasi nimani anglatadi? 4. Iqtisod va psixologiyani bog‘lagan Nobel mukofoti sovrindorlari kimlar? 5. Iqtisodiy psixologiya Kaneman ijodida qanday aks etdi? 6. O‘yinlar nazariyasi iqtisod uchun nimani ochib berdi? 7. Makroiqtisodiyotda sabab va natijalar bog‘liqligi nimada? 8. Stiglets nazariyasi nimaga asoslandi? 9. Kimlar iqtisodiy axborotlarni statistika asosida vaqtinchalik qatorlar o‘zgarishlari tahlili usulini qo‘llagan? 10. Nokoperativ o‘yinlar nazariyasi nimaga tayandi? 392 16- MAVZU. JAHON XO‘JALIGI TO‘G‘RISIDAGI IQTISODIY G‘OYALAR (2 soat) 16.1. MUTLAQ USTUNLIK NAZARIYASI Аdam Smitning Xalqlar boyligi g‘oyasining asosiy maqsad- laridan biri hozirda merkantalizm deb atalgan g‘oyalar yig‘indisining yolg‘on tomonini ko‘rsatib berish edi – bu kitobning taxminan 25 foizi merkantalizm ta’limoti va amaliyotini tekshirishga bag‘ishlangan edi. Ba’zi merkantalistlar eksport importdan yuqori bo‘lgan tashqi savdoning davlat tomonidan tartibga solinishi mamlakat savdoning qulay balansiga ega bo‘lishi uchun zarur deb hisoblardi va shuning uchun boshqa mamlakatlar kabi qimmatbaxo metallarni ko‘paytirish tufayli eksport importdan oshib ketdi. Adam Smit turli mamlakatlarda tovarlarni ishlab chiqarishda mutlaq xarajatlardagi farq xalqaro savdo rivojlanishining asosini tashkil etadi degan tezisni asoslab berdi. Unga ko‘ra, ba’zi mamlakatlar boshqa mamlakatlarga nisbatan tovarlarni kam xarajat sarflab, samarali ishlab chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu mamlakatlar mazkur tovarlarni ishlab chiqarishda mutloq ustunlikka ega. Mutlaq ustunlik yuqori mehnat unumdorligida va tovarlarni ishlab chiqarishga ketadigan kam xarajatlarda namoyon bo‘ladi. Savdoni sun‘iy ravishda cheklab quyishga A. Smit qarshi chiqdi va qaysi mamlakatning mahsuloti arzon bo‘lsa o‘sha mamlakat bilan savdo qilishning avzalligi to‘g‘risida aytib o‘tadi. Masalan, A.Smit qayd qilib o‘tganidek: “Agar Fransiyaning vinosi Portugaliya vinosidan yaxshi va arzon bo‘lsa yoki uning gazlamasi Germaniya gazlamasidan yaxshi bo‘lsa, unda Buyuk Britaniya uchun o‘ziga kerakli chet el vinosi va gazlamasini Portugaliya yoki Germaniyadan emas, balki Fransiyadan sotib olish foydali”. Shuningdek, Shotlandiyada uzum etishtirish shart emas, chunki u yerda vino Portugaliyaga nisbatan 30 barobar qimmat. Vino qayerda arzon bo‘lsa o‘sha yerdan sotib olish maqsadga muvofiq. 393 A.Smitning asosiy g‘oyasi – mutlaq xarajatlar g‘oyasidir. Unga ko‘ra, mutlaq xarajatlari kam bo‘lgan mamlakatlardan tovarlarni import qilish, ishlab chiqarish xarajatlari past tovarlarni esa (ularni xarid qilayotganlarga nisbatan) eksport qilish kerak. A.Smitning tasdiqlashicha, har xil suniy ta’sir ko‘rsatish va qarshiliklarga qaramasdan ikki mamlakat o‘rtasida savdo aloqalarning olib borilishi tabiiy, normal hol hisoblanadi, u doimo foydali, garchi har ikkilasi uchun foyda hamisha bir hil bo‘lmasa ham. “Har bir aqlli oila boshlig‘ining qoyidasi shundan iboratki, chetdan sotib olishdan ko‘ra, uyda tayyorlash qimmatga tushidagan narsalarni uyda tayyorlamaslikka harakat qiladi. Tikuvchi o‘ziga etik tikishga harakat qilmaydi, balki uni etikdo‘zdan sotib oladi. Etikdo‘z o‘ziga kiyim tikishga urinmaydi, balki tikuvchining xizmatiga murojaat qiladi”. A.Smit bo‘yicha, bu qoida bir butun mamlakat uchun qo‘llanilishi kerak. Agar qandaydir bir xorijiy mamlakat bizni muayyan tovar bilan, uni o‘zimizda ishlab chiqarishga nisbatan ancha arzon narxda ta’minlashi mumkin bo‘lsa, biz birmuncha ustunlikka ega bo‘lgan sohalarda ishlatilayotgan sanoat mehnati mahsulotining ma’lum qismi uchun ushbu tovarni undan sotib olish ancha foydali. Aynan shuning uchun, mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini tanlashda, A.Smit bozorning roliga katta e’tibor bergan bo‘lishiga qaramay, u ushbu masalani ko‘rib chiqishda mamlakatning tabiiy (ob-havo sharoiti, ba’zi bir tabiiy resurslarga ega bo‘lish va b.) va qo‘lga kiritilgan (odatda, texnologik ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan) ustunliklarini hisobga olishni zarur deb hisoblanadi. Eksport qiluvchi mamlakat qachonki mutlaq ustunlikka ega bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lgandagina tashqi savdodan yuqori foyda ko‘rishi mumkin. Lekin A.Smitning bu nazariyasida barcha tovarlarni ishlab chiqarishda bir yoki bir necha mamlakatlar mutlaq ustunlikka ega bo‘lsa, bunday vaziyatda qanday bo‘ladi degan savol ko‘rib chiqilmagan. Mazkur nazariya, agar mamlakatlar tovarlarni ishlab chiqarishda hech qanday mutlaq ustunlikka ega bo‘lmasa, ular xalqaro savdoda qatnashishi mumkinmi degan savolga ham javob bermaydi. Smit qiziqish bildirgan xalqaro savdo-sotiq nuqtayi nazariyasi shubhasiz qisman to‘g‘ri, chunki uning kuchli jihati, bu nazariya emas, balki iqtisodiy siyosat nuqtai nazardan yoritilganligida edi. |