Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»



Yüklə 4,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə170/273
tarix20.11.2023
ölçüsü4,54 Mb.
#164623
1   ...   166   167   168   169   170   171   172   173   ...   273
Iqtisodiy talimotlar tarixi Majmua NIU-2023

13.10.
 
MONOPOLIYALARNING SHAKLLANISHI 
 
Monopoliyalarning vujudga kelishi qadimiy davrlarda qo‘l 
mehnatiga asoslangan manufakturalarning shakllanishi bilan bog‘liq. 
Sanoat sohasining paydo bo‘lishi va bozor munosabatlarining 
rivojlanishi bilan barobar monopoliyalar turli shakllarda va turli 
darajalarda rivojlanib, o‘zlarini namoyon qildilar. Monopoliyaning 
yaqin tarixi XIX asrning uchinchi yarmiga (1873-yilda) to‘g‘ri keladi. 
Bu davr shu bilan ham tavsiflanadiki aynan monopoliyalashtirish 


340 
sababli iqtisodiyot inqiroz degan tushunchaga borligini angladi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda shundan so‘ng monopoliyalarni “inqiroz 
farzandlari” deb atay boshlashgan. 
Demak, XIX asrning oxirida bozor iqtisodiyoti birinchi marta 
monopoliya degan baloga qarshi turdi. U raqobat uchun haqiqiy xavf- 
xatar tug‘dirdi, u tufayli monopolistik shakldagi to‘siqlar paydo bo‘ldi. 
XIX asrda monopoliya iqtisodiyotda monopollashtirish jarayonining 
o‘sishi, va eng achinarlisi ularni tashkil etishda sherikchilik asosida olib 
borilishi bilan kechdi. Banklarning roli va ishtiroki, tizimlarining 
takomillashuvi, 
kapitalning 
markazlashtirilishi, 
kapitalistik 
uyushmalarning shakllanishi bular hammasi monopoliyaning yangi 
ko‘rinishlari bo‘ldi. Ushbu holatlarning barchasi zamonaviy 
kapitalizmning rivojlanishida mustaqil ahamiyatga ega edi. 
Monopoliyalarni 
shakllantirishning 
ikki 
yo‘li 
mavjud: 
daromadlarni kapitalizatsiya qilish yoki qo‘shilish va sotib olish yo‘li 
bilan. So‘nggi paytlarda oxirgi usulning ustunligi mavjud. 
XIX asrda kapitalni to‘planishi va markazlashtirishi usullari, 
ommaviy ishlab chiqarish uchun kapitalning samarali yo‘nalishini 
ta’minladi. Ishlab chiqarishning bir joyga to‘planishi, yangi yirik 
zavodlar va fabrikalar qurilishi kapitalistik mulkning chegaralarini 
keskin kengayishni talab qildi. Umumiy holda kapitalistik mulkning 
hajmini bunday tezkor ravishda kengaytirish yo‘llari oldin ham mavjud 
edi, lekin ishlab chiqarish kuchlarining jadal o‘sishi ta’siri ostida ular 
yanada kengaydi. Hatto ularning bugungi kungacha ahamiyati bor. 
Hozirda ular kapitalistik kompaniyalarning asosiy shakli bo‘lgan 
aksiyadorlik jamiyatlardir. 
Monopoliyalarni rivojlantirishning banklar va boshqa moliyaviy 
institutlarning ishtiroki bilan bog‘liq. Ishlab chiqarish va kapitalning 
o‘sib borayotgan vaqtda banklarning rolini kengaytirish zarurati vujudga 
keldi, u muntazam takomillashib, sanoat korxonalarini uzoq muddatli 
kredit olish uchun mustahkam poydevorga aylandi. Banklar bilan 
mustahkam aloqalar iqtisodiy o‘zgarishlar sodir bo‘lgan taqdirda 
korxonalarni bankdan kredit olishga majbur qildi. Oddiy vositachilar 
rolini bajargan banklar kuchli monopolistlarga aylantirdi. Bu "ishlab 
chiqarish 
vositalarini 
taqsimlash"ning 
rasmiy 
shakli 
bo‘lgan 
monopoliyani yaratdi. Bank faoliyati monopolist kapitali manfaatiga 
mos keldi. Bank va sanoat kapitalining birlashishi moliyaviy kapitalni 


341 
yanada takomillashuviga va moliyaviy oligarxiyaning yuzaga kelishiga 
sabab bo‘ldi. 
Kapitalning jadal o‘sishi, shuningdek, mustaqil kompaniyalarning 
birlashishi, markazlashuvning kuchayishini ta’minlandi. Kapitalni 
markazlashtirishning ushbu shakli ayniqsa AQSHda keng qo‘llanildi. 
AQSHda monopolistik birlashmalarning birinchi katta to‘lqinlari XIX 
asrning 90-yillarida va XX asrning boshlariga to‘g‘ri keldi. AQSHda shu 
davrda eng yirik kompaniyalar shakllanib, o‘ziga mamlakatdagi butun 
sanoatni bo‘ysundirishdi. Jumladan, metallurgiyada – “Standard Oil”, 
avtomobilsozlik sohasida – “General Motors” va boshqalar. 1929-33 
yillardagi iqtisodiy inqiroz arafasida Qo‘shma Shtatlarda monopolistik 
birlashishning ikkinchi yirik to‘lqini paydo bo‘ldi. Alyuminiy sanoatida, 
shisha idishlar ishlab chiqarishda monopoliyalar shakllandi. Yevropa 
mamlakatlarida esa monopolizatsiyaning boshqa shakllari tashkil topdi. 
Bu davrda kartellar va sindikatlarning shakllanishi ayniqsa xarakterli 
bo‘ldi. Kartellar monopoliya shakli sifatida xalqaro maydonda keng 
tarqaldi. Bunday kapitalistik uyushmalar eng avvalo bozordagi ishtirok 
tizimiga asoslanib trest va konsernlar deb nom olishdi. Ularning boshida 
moliya institutlari (banklar, investitsiya kompaniyalari) turdi. 
Konsernlarning shakllanishi turli ishlab chiqaruvchilarning 
birlashuvi tufayli yuzaga keldi. 1939-45 yilgi Ikkinchi jahon urushidan 
keyin ularning vujudga kelishi tasodif emas. Ko‘pgina amerikalik 
monopoliyalar sobiq filiallarni o‘z ichiga oldi, ya’ni ishtirokni to‘g‘ridan 
to‘g‘ri markaziy nazorat bilan almashtirishdi. Ikkinchi jahon urushidan 
keyin monopolistik uyushmalarining yangi shakllari, ya’ni 
konglomeratlar tashkil etish jarayoni yuzaga keldi. Qo‘shma Shtatlarda 
tashkil topgan konglomeratlarda sanoatning turli xil turlari birlashib, 
ular o‘rtasida yagona savdo shartlari tuzildi. Konglomeratlarning 
yaratilishi shuningdek XX asrning o‘rtalaridan boshlab olib borilgan 
tadqiqot 
va 
boshqaruv 
birlashmasining 
natijasi 
hamdir. 
Konglomeratlarda an’anaviy kapital bozorini to‘sib turadigan kapital 
oqimini bir sanoatdan ikkinchisiga o‘tkazish uchun shart-sharoitlar 
mavjuddir. 
XX asrning ikkinchi yarmidagi monopoliyalarning muhim 
xarakteristikalaridan yana biri – bu ularning nafaqat mamlakat ichki 
savdo sohasida, balki xorijiy davlatlarda ham ishlab chiqarish 


342 
sohalarini o‘zida mujassamlashtirgan filiallarda bo‘ldi. Demak, 
monopoliyalar xalqaro maydonga chiqdilar. Bu milliy monopoliya- 
larning transmilliy korporatsiyalarga (TMK) aylantirilishidir. TMK 
larning iqtisodiy va moliyaviy kuchi jadal sur’atlar bilan o‘sib bordi: 
1980-yillarning o‘rtalarida rivojlangan davlatlarning umumiy yalpi 
mahsulotidagi ulushi 1/3 ni, jahon eksportida 40%, texnologik 
ayirboshlashda esa 80% ni tashkil etdi. Ba’zi TMKlar yillik aylanmasi 
bo‘yicha kichik davlatlarning yalpi ichki mahsulotidan ham oshdi. Bu 
ularning global iqtisodiyotdagi rolini orttirdi. 
Monopolistik birlashmalarning barcha turlarini rivojlanishi barqaror 
ravishda mamlakatning milliy daromadlari va milliy boyliklarining ko‘p 
qismini yirik monopoliyalarning qo‘liga topshirilishiga olib keldi. Bu 
1948-yilda ishlab chiqarish aktivlarining 48,3% va 1969-yilda 60,1% 
bo‘lgan eng yirik 200 AQSH ishlab chiqarish korporatsiyasining asosiy 
kapitallari ulushi to‘g‘risida statistika ma’lumotlari bilan tasdiqlanadi. 
Buyuk Britaniyada ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko‘rsatish 
sohasidagi 100 yirik firma qo‘lidagi kapital aktivlarining ulushi 1953-
yilda 44 foizdan 1963-yilda jami aktivlarning 62 foizigacha o‘sdi. 

Yüklə 4,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   166   167   168   169   170   171   172   173   ...   273




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2025
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin