Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15.5.
O‘YINLAR NAZARIYASI TADQIQOTCHISI Amerikalik iqtisodchi olim Jon Xarsani asli vengriyalik bo‘lib, uning ilmiy ishlari o‘yinlar nazariyasiga bag‘ishlangan (nokooperativ o‘yinlar, to‘la bo‘lmagan axborotlar sharoitidagi o‘yinlar). “Axborot iqtisodiyoti” asoschisi, 1994-yilgi Nobel mukofoti sovrindori. Jon Xarsani 1920-yil 29-mayda Vengriyada, Budapesht shahrida tug‘ildi. U shahardagi Lyuteran gimnaziyasida tahsil oldi. Olimning aytishicha, gimnaziya Vengriyaning eng yaxshi maktablaridan bo‘lib, bu yerdagi ta’lim tartibi unga juda yoqqan. Maktabni bitirish pallasida, ya’ni 1937-yilda Jon Xarsani maktab o‘quvchilari uchun matematikadan har yili o‘tkaziladigan musobaqadan birinchi o‘rinni egallaydi. Uning ota-onasi dorixonaga egalik qilishar, bu ular uchun yagona daromad manbayi bo‘lib, mo‘maygina foyda keltirardi. Xarsani oilada yolg‘iz farzand bo‘lgani uchun ota-onasi uni oilaviy biznesga – farmatsevt kasbiga tayyorlaydi. Jon falsafa va matematikaga qiziqishiga qaramay, ota-onasining gapini ikki qilmaydi, ular istagini inobatga olib, dorixonada ishlashni boshlaydi. 190 Найт Ф. Х. Риск, неопределенность и прибыль / пер. с англ. - М.: Дело, 2003. - 360 с. 191 Вечканов Г.С. Экономическая теория. 2-е издание. – СПб.; Питер, 2010 г. Ст.195-197. Jon Xarsani (1920 y) 376 “O‘sha paytda Gitler Germaniyada hokimiyat boshqaruvida edi va Vengriyada uning ta’siri tobora oshib borardi. Men bu sohani tanlashimga yana bir sabab shuki, farmatsevt talabalar harbiy xizmatdan ozod etilardi. Dorixonani tanlamaganimda, millatim yahudiy bo‘lgani uchun meni Vengriya armiyasiga majburiy mehnat bo‘limiga xizmatga chaqirib olishar edi”, – deydi Xarsani. Dorixonada Jon 1944-yil may oyigacha tinch faoliyat yuritadi, keyin esa nemis qo‘shinlari Vengriyani bosib olishadi. U maydan to noyabr oyigacha ishchi guruh tarkibida xizmat qilishga majbur bo‘ldi. Noyabrda esa fashistlar Budapeshtni ishg‘ol qilib, bu guruhni Avstriyadagi konslagerga jo‘natadi. U yerda Jonning aksariyat tanishlari halok bo‘lishgan. Xarsani esa Budapesht temir yo‘l vokzalidan, poyezd Avstriyaga jo‘nab ketmasidan avval qochadi va tanishi bo‘lmish Iezuit rohibi faoliyat yuritgan ibodatxona yerto‘lasiga yashirinadi. Urush tugagandan so‘ng, 1946-yilda Xarsani Budapesht universitetiga o‘qishga kiradi va doktorlik dissertatsiyasini yoqlaydi. 1947-yil sentabrdan to 1948-yil iyun oyigacha u Sotsiologiya institutida kichik o‘qituvchi sifatida ishlaydi. U yerda o‘zi dars bergan talaba Anna Klauber bilan yaqindan tanishadi va kelajakda ular turmush qurishadi. Jon marksizmga ochiqchasiga qarshi chiqadi, bu siyosiy qarashi u ishlayotgan institut siyosatiga tamomila zid edi, shuning uchun u institutdan ketishga majbur bo‘ladi. Anna institutda qolib, o‘qishni davom ettiradi, biroq kommunist kursdoshlari uni tazyiq ostiga olib, Jon bilan munosabatlarini uzishni talab qilishadi. U bu ishni qilmaydi, ammo biroz vaqt o‘tib, Vengriyada sotsializm tuzumi to‘laligicha o‘rnatilgandan keyin, 1950-yil aprel oyida Jon bilan birga mamlakatni tark etishga majbur bo‘ladi. Ikki yosh pinhona, kam qo‘riqlanadigan serbotqoq hududdagi chegaradan hayotlarini xavf ostiga solib mamlakatdan qochishadi. Ular Avstriyaga yetib borishadi va Avstraliyaga ketish uchun ruxsatnomani oylab kutishadi. Nihoyat 1950-yil 30-dekabr kuni Sidney shahriga yetib kelishadi. 1951-yil 2-yanvarda Jon va Anna turmush qurishadi. “Annaning ruhiy holati, amaliy ko‘magi va raso aqli menga doimo dalda bo‘lgan”, – deb eslaydi Jon Xarsani. 377 Jonning diplomlari va ilmiy unvonlari Avstraliyada tan olinmaydi. Ingliz tilini yaxshi bilmagani uchun u o‘ziga mos ish topa olmaydi va avvaliga fabrikada oddiy ishchi sifatida mehnat qilishga majbur bo‘ladi. Ammo Jon taqdirga tan bermaydi, Sidney universiteti kechki bo‘limi iqtisodiyot kursiga o‘qishga kirib, u yerda 1953-yilda magistr darajasini egallaydi. 1954-yilda Jon Brisbendagi Kvinslend universitetida iqtisodiyot bo‘yicha ma’ruzalar o‘qiy boshlaydi. Jon Xarsaniga bu gal ham omad kulib boqadi: u 1956 yilda Rokfeller stipendiyasiga sazovor bo‘ladi va bu imkoniyat tufayli Anna bilan birgalikda AQSHdagi Stenford universitetida ikki yil davomida tahsil oladi. Natijada u iqtisodiyot yo‘nalishi bo‘yicha PhD – falsafa doktori ilmiy darajasiga, Anna esa psixologiya magistri darajasiga erishadi. Stenford universitetida unga Kennet Yerrou ilmiy rahbarlik qiladi va buni Jon katta muvaffaqiyat deb biladi: “Men Yerrou bilan iqtisodiyot nazariyasini ikir- chikirlarigacha muhokama qilardim va bu mashg‘ulot menga katta zavq keltirardi. Uning maslahatiga kirib, men Stenforddagi o‘qish mobaynida vaqtimning salmoqli qismini matematika va statistikani o‘zlashtirishga sarfladim. Bu tadqiqotlarim menga keyinchalik o‘yin nazariyasi bilan bog‘liq ilmiy ishlarimda katta foyda keltirdi”. 1958-yilda Jon oilasi bilan Avstraliyaga qaytib keladi va Kanberradagi Avstraliya milliy universitetiga ishga kiradi. Jonning ilmiy ishi, ya’ni o‘yin nazariyasi ustida olib borgan tadqiqoti Avstraliyada deyarli ma’lum bo‘lmagani uchun u Kennet Yerrouga murojaat qiladi. Natijada K.Yerrou va J.Tobinning yordami bilan Detroytdagi (AQSH) Ueyn davlat universitetiga iqtisodiyot professori etib tayinlanadi. Keyinchalik 1964-yili Jon Xarsani Berklidagi Kaliforniya universiteti biznes maktabida ishlaydi. Uning yakkayu yolg‘iz Tom ismli o‘g‘li shu yerda, Berklida tug‘iladi. 1950-yillar boshida Xarsani fon Neyman-Morgenshtyern funksiyasining farovonlik iqtisodiyotida qo‘llanilishi haqida maqolalar chop etadi. Jon Neshning 1950–53-yillar davomida nashr qilingan to‘rtta mashhur asari ta’siri ostida Jonda o‘yin nazariyasining tor ma’nodagi tushunchalariga nisbatan qiziqish paydo bo‘ladi. Aniqrog‘i, kooperativ va nokooperativ o‘yinlar, ustun strategiyali muvozanat, Nesh bo‘yicha muvozanat kabi mavzular ustida ish boshlaydi. 378 1956-yilda Jon Seyten va Nesh modellarining matematik ekvivalentliligini ko‘rsatib o‘tadi va optimal xavf strategiyalar uchun algebraik mezonlarni ishlab chiqadi. 1967–68-yillar davomida chop etgan uch qismli asarida ma’lumoti to‘liq berilmagan o‘yinni yaxlit, biroq nomukammal o‘yinga aylantirish yo‘lini ko‘rsatib beradi. Bu ilmiy ish nazariy-o‘yinli tahlil uchun muhim sanaladi. 1973-yilda olim Nesh muvozanati aralash strategiyalarining deyarli barchasi yutuq funksiyalari tasodifiy tebranishli tegishli o‘yinning toza strategik muvozanati sifatida qabul qilinishi mumkinligini isbotlab beradi. Bundan tashqari, Jon utilitar etika bo‘yicha qator kitoblarni chop etadi. Shuningdek, 1977-yilda uning “Ratsional xatti-harakat hamda o‘yinlardagi muzokaralar va ijtimoiy holatlardagi muvozanat”, 1976-yilda “Etika, ijtimoiy xatti-harakat va ilmiy tushunchalar bo‘yicha esse”, 1982-yilda “O‘yinlar nazariyasidan maqolalar” va 1988-yilda Reynxard Selten bilan hamkorlikda yozilgan “O‘yinlarda muvozanatni tanlash umumiy nazariyasi” deb nomlangan kitoblari chop etiladi. 1994- yilga kelib “nokooperativ o‘yinlar” nazariyasidagi muvozanatni birinchi bor tahlil qilib chiqqanligi uchun iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga Jon Xarsani bilan birga yana ikki tadqiqotchi – Reynxard Selten (Germaniya) va Jon Nesh (AQSH) sazovor bo‘ldilar. Ushbu tadqiqot usulining o‘ziga xos asosiy belgilari ichida quyidagilarni ajratish lozim: 1) o‘yinlar nazariyasi individlarning o‘zaro shartlashilgan xatti- harakatlari vaziyatini tahlil qilish bilan shug‘ullanadi: har bir shartning hal etilishi o‘zaro hamkorlik natijasiga va, o‘z navbatida, qolgan individlarning qarorlariga ta’sir ko‘rsatadi. Individ o‘z harakatlari masalasini hal etayotib, o‘zini kontragentlar o‘rniga qo‘yib ko‘rishi kerak; 2) o‘yinlar nazariyasi, mukammal kalkulyator sifatidagi individdan tortib to robot sifatidagi individgacha qator modellardan foydalangan holda, individlarning to‘liq ratsionalligini talab qilmaydi; 3) o‘yinlar nazariyasi o‘zaro hamkorliklardagi muvozanatning mavjudligi, yagonaligi va Pareto optimalligini nazarda tutmaydi. Ushbu sabablar o‘yinlar nazariyasi yordamida qurilgan institutlarning formal modellariga bo‘lgan qiziqishni orttiradi 192 . 192 Biznes-ekpert jurnali. №8, 2018-y. |