Navoiy kon-metallurgiya kombinati

Qadimgi turkiy xalqlar yodgorliklarida tarbiyaga doir fikrlar.Turkiy
xalqlarning yozma ma'rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, pedagogika tarixi, xususan, yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bular «Urxun-Enasoy yodgorliklari», «Irq bitigi» («Ta'birnoma») kabi manbalar bo’lib, ulardan yangi davr kishisini tarbiyalashda foydalanish muhim vazifalardan sanaladi.
Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turkiy-run yozuvida bitilgan Urxun-Enasoy
bitiklarini «toshlarga bitilgan kitoblar» ham deb ataydilar. o’ziga xos xat(yozuv)da bitilgan bu bitiklar eramizning VII-VIII asrlarida yozib qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta'lim-tarbiyaga oid qimmatli malumotlarni beradi.
Bu yodnoma yoshlarni o’z elini sevish, do’st va ittifoq bolib yashash, vatan va xalq manfaati uchun kurashga tayyor turish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Turk xoqonlari Bilga xoqon hamda Kul tegin jasoratlari haqiqiy vatanparvarlik hamda jasoratning ibrat namunasi bo’lib hisoblanadi.
Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, Urxun-Enasoy yodgorliklari, garchi yo’nalish nuqtai nazaridan ta'lim-tarbiya masalalariga bag’ishlanmagan bo’lsa ham, ularda bayon etilgan fikrlar o’sha davrda amal qilingan axloqiy qoidalar va talablarning mohiyatidan birmuncha xabardor bolishga munosabatlar mohiyati asosan qushlar va hayvonlar obrazlari orqali ochiladi.
Xulosa qilib aytganda, o’zbek xalqi tomonidan eng qadimgi davrlar-dan eramizning IX asrigacha qaror topgan ma'rifiy qarashlari inson shaxsining shakllanishida, uning kamolotini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ularda turkiy xalqlarning inson xulqodobi va uni tarbiyalashga oid dastlabki tasavurlari ifodalangan.
Islom va islom manbalarida talim-tarbiya. VII asr birinchi yarmida Islom
g’oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat o’z mavqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni zabt eta boshladi. Butun Arabiston yarimoroli, Eron, Suriya, Janubiy Ispaniya, Kavkaz hamda Shimoliy Afrikada joylashgan bir qancha mamlakatlar xalifalik tarkibiga kiritildi.
Arab istilochilari VIII asrning o’rtalariga kelib Movarounnahrni to’la zabt etishga
erishdilar.
Arab xalifalari bosib olingan mamlakatlarda istilochilik siyosatini olib borar ekanlar, tobe xalqlar ustidan madaniy ustunlikka erishishga harakat qildilar. Chunki arab xalqi VII-asr boshlarida o’ziga xos madaniyat va adabiy tilga ega bolib, notiqlik san'ati hamda she'riyatni yuksak darajada qadrlar edilar.
«Qur'on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, musulmonlarning muqaddas kitobi bo’lib, arab tilida «qiroat» ma'nosini anglatadi. «Qur'on» 114 suradan iborat, ularning 90tasi Muhammad alayhissalom Makka shahrida, 24 tasi esa Madina shahrida istiqomat qilgan davrlarda nozil bolganligi to’g’risida manbalarda ma'lumotlar keltiriladi. «Qur'on» g’oyalari kishilarni tenglik, birodarlik, tinch-totuv yashash va ezgulikka undaydi. Shunga ko’ra, u katta axloqiy qimmatga ega. «Qur'on»g’oyalarining ma'naviy-axloqiy xususiyatlari xususida so’z yuritilar ekan, uning insonning ma'naviy kamolga yetishishida qay darajada muhim o’ringa ega ekanligiga amin bo’lamiz.
Qur'oni Karim kishilarni tinch-totuv yashash, birodarlik, tenglik, saxiylik va birbiriga mehr-muhabbat ko’rsatishga undaydi. «Qur'on»ning axloqiy qimmati insonning ma'naviy kamolotga erishishida rioya etishi lozim bo’lgan talablarni bir butun holda mujassam eta olganligi bilan belgilanadi. Shu bois u necha asrlardan buyon insoniyatning eng ulug’ qadriyatlaridan biri sifatida e'zozlanib kelinmoqda.
Islomiy g’oyalar odamlarni yaxshilikka davat etadi, ularni yomonlikdan qaytaradi. Insonparvarlikni targ’ib etib, razolatni qoralaydi, odob-axloq, ruhiy-ma'naviy poklik, mehnat qilish hamda er yuzini obod va go’zal etishga undaydi. U adolat, tenglik, tinchlik, erkni targ’ib etadi.
Buni biz «Qur'on»ning inson kamolotga erishishidagi ahamiyati, uning insonga va butun borliqqa nisbatan munosabati mazmunidan ham bilsak bo’ladi. Sura va oyatlar vositasida zohir etilgan musulmon olami, xususan, islom diniga e'tiqod qiluvchi xalqlarning madaniyati, ma'naviyati va ma'rifatiga oid qarashlar axloqiy me'yorlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.
«Qur'on»ning «Zumar» surasi 9-oyatida kishilarni ilm o’rganishga davat etuvchi shunday fikrlar bayon etiladi: «Ayting: Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar bo’lurmi? Darhaqiqat, faqat aql egalarigina pand-nasihat qila olurlar».
Ko’rinib turibdiki, islom dini ta'limotiga ko’ra, bilim va aqliy kamolot inson etukligining asosiy mezoni sanalgan.
«Qur'on»da insonda tarkib topishi kerak bo’lgan oliy xislatlardan yana biri sadoqat deb
talim beriladi.
Har bir jamiyatning ravnaqi shu jamiyatda yashayotgan kishilarning o’z vatani va xalqiga bo’lgan sadoqatiga ham bog’liqdir. Zero, sadoqat bor joyda ishonch, e'tiqod mavjud bo’ladi. Jamiyat a'zolarining vatani hamda xalqiga nisbatan sadoqatli bolishlari jamiyat ravnaqini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etuvchi omillardan biri hisoblanadi. «Qur'on»da sadoqat barcha yaxshiliklarning debochasi sifatida, rostgo’ylik ma'nosida ham talqin etilgan. Sadoqat o’zgalarning omonatiga xiyonat qilmaslik, bergan va'dasiga vafo etish kabi holatlarni ham ifoda etadi. Shunga ko’ra, Olloh musulmonlarni bir-birlariga sadoqatli bolishga undagan: «Ey mo"minlar, Ollohdan qo’rqingiz va iymonlarida sadoqatlilar bilan birga bo'lingiz», - deyiladi «Tavba» surasining 119-oyatida.
«Qur'on»ning bir qancha oyatlarida shirinsuxanlik, to’g’ri so’z va muomala madaniyati borasida so’z yuritiladi. Muomala madaniyatiga rioya qilish qonun-qoidalari Islom dini g’oyalari yaratilgunga qadar ham shakllangan bo’lsada, biroq Islom talimotigina uning asl mohiyati, inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatini to’la ravishda ochib berdi. Kishilarida shirinso’zlilik, madaniy muomala ko’nikmalari taraqqiy etgan mamlakatlardagina ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy taraqqiyot ro’y beradi. Shirinso’zlilik insonning muomala madaniyatiga ega ekanligi ko’rsatadi, uning obro’sini oshiradi, elning hurmatiga sazovor qiladi.
Shu bois «Qur'on»da har bir insonning shirinso’z bo’lishi ham o’zi uchun, ham jamiyat uchun foydali ekanligiga alohida ta'kidlanadi. Boshqa oyatda esa, Olloh kishilarni so’zlashganda past ovoz bilan so’zlashga undaydi: «Kishilarga chiroyli so’zlar so'zlangiz» («Baqara» surasi, 53oyat).
So’zlashganda ochiq yuzli bo’lish, qo’pollik qilmaslik, xushmuomala bo’lish odoblari hayotda tinchlik va baxt-saodatga eltuvchi yorug’ yo'1 sifatida talqin etiladi. Haqiqatan ham so’zlashish madaniyati har bir inson uchun eng zarur, unga baxt-saodat, jamiyatga esa ravnaq keltiradigan muhim fazilatdir. Keltirilgan misollardan ayon bolmoqdaki, muomala madaniyati barcha davrlarda ham insoniylikning eng ulug’ sifati tarzida talqin etilgan. Zero, xalqaro maydonda davlatlar o’rtasidagi diplomatik aloqalarni o’rnatishda ham muayyan davlatning rasmiy vakili sanalgan elchilarning so’zlashuv madaniyati qoidalarining mohiyatidan nechog’li xabardor bo’lishlari hamda ularga qafiy amal qila olishlari nihoyatda muhimdir.
Kishilarning bir-birini hurmat qilishi, o’zaro do’stlik aloqalarini mustahkamlash kelishmovchiliklarning oldini olishda, xullas, komil insonga xos bolmagan pastkashliklardan saqlanishda katta ahamiyatga ega.
«Qur'on» da insonning ruhiy va ma'naviy kamolga etishishiga to’sqinlik qiluvchi salbiy xislatlardan yana biri – g’azabdir, deb ko’rsatiladi va u ruhiy razolat sifatida talqin etiladi.
Zero, g’azab kelganda aql qochadi, inson o’z irodasini idora qilolmay qoladi. o’z manfaati va obro’sini himoya qilaman deb johillik qilib qo’yish mumkin. G’azab inson salomatligiga ham zarar etkazadi. Shuning uchun Islom ta'limoti insonni aql bilan ish ko’rish, insof egasi bo’lish, bosiqlik bilan o’z hissiyotlarini boshqara olishga chaqiradi. Chunki g’azab kelganda chiqarilgan hukm, amalga oshirilgan xatti-harakat johillik belgisi bo’lib qolishi mumkin.
Islom ta'limotida o’zini boshqara olish quvvatiga ega bo’lishgina emas, kechiruvchilik xislatiga ega bo’lish ham muhim ekanligiga aytiladi. Ana shunday inson ma'naviy-axloqiy jihatdan shakllangan shaxs bo’la oladi.
Islom ta'limotida hasad eng qabih xislat sifatida qoralanadi, «qur'on»da insonning axloqiy kamol topishida bekorchi gap-so’zlardan yiroq yurish, mayda va behuda gaplarga vaqt ketkazmaslik, ulardan o’zini chetga olish kabilarni bajarish farz ekanligi ta'kidlanadi.
«Qur'on»da boylik emas, haqiqat va yaxshilik abadiydir, deyiladi.
Islom talimotida ilgari surilgan g’oyalardan yana biri va uning eng muhim tarkibiy qismi poklik va tozalikka rioya qilishdir.
Xulosa qilib aytganda, Islom va uning asosiy talimoti mujassamlash-gan Qur'oni Karim insonda aqliy, axloqiy hamda jismoniy xislatlarni shakllantirish, bir so’z bilan aytganda, komil insonni tarbiyalashda muhim manba bolib xizmat qiladi.
Islom dini ta'limoti asoslarini yorituvchi Qur'oni Karimdan keyingi asosiy manba hadis hisoblanadi. Hadislarni to’plash va ularga muayyan tartib berish asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, uni eng bilimdon, turli fan asoslarini mukammal o’rgangan, katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan kishi (muhaddis)lar tartib bergan.