N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

 
 
 I 
 
    
II 
1 
 2 
III 
IV 
 
VI 
VII 
V 
    3
VIII       XII 
IX 
X 
  
10                         
                           
             
8       6 
6 
6 
   
5 
 
7  X    5
 
4 
      
8      X               
        6 
 
 9  XI 
XIII 
 
 
 
11 
10 
     
XIII 
 
    12 
 11 
 
XIV                 XV        
Şə
kil 6.6 Fasiləsiz üsulla etilenxlorhidrin vasitəsilə  
etilen oksidinin istehsalı prosesinin texnoloji sxemi. 
1  –  doldurmalı  skrubber;  2  –  ayırıcı;  3  –  etilenin  hipoxlorla
şdırıl-
ması  kalonu;  4  –  etilenxlorhidrinin  sabunla
şması  kalonu;  5  – 
soyuducular;  6  –  defleqmatorlar;  7  -  duzlu  su  il
ə  soyudulan 
kondensator;  8  –  kondensator;  9,  11,  12  –  bo
şqablı  rektifikasiya 
kalonları;  10  –  qaynadıcılar;  I  –  soyuq  q
ələvi  məhlulu;  II  – 
t
əmizlənməyə  göndərilən  işlənmiş  qazlar;  III  –  təmizlənməyə 
gönd
ərilən  dixloretan;  IV  –  işlənmiş  qələvi;  V  –  su;  VI  –  etilen; 
VII – xlor; VIII – CaCI
2
; IX – Ca(OH)
2
 
əhəng südü məhlulu; X – 
reaksiya  qazları; XI  –  etilen  oksidi; XII  –  su  buxarı; XIII  –  etilen 
oksidi  v
ə  dixloretan  qarışığı;  XIV  –  dixloretan  və  su  ayrılmaya; 
XVI –  asetaldehid; 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
212 
6.4.3. Etilenin katalitik oksidləşməsi. 
Etilenin  birba
şa  oksidləşməsi  prosesinin  aparılması  üçün 
böyük  miqdarda  yüks
ək  aktivliyə  malik  katalizatorlar  təklif 
olunmu
şdur. Bu katalizatorların demək olar ki, hamısının əsas 
komponenti  gümü
şdən  ibarətdir.  Tətbiq  olunan  katalizatorları 
iki 
əsas qrupa bölmək olar: 
1) 
Xalis gümü
ş katalizatorları; 
2) 
Da
şıyıcı üzərində aktiv gümüş (Treger katalizatorları). 
Birinci qrup katalizatorlar metallik gümü
şdən ibarət olub, 
ad
ətən  dənəvər  halda  hazırlanır  və  dənələr  turşu  ilə  işlənir  ki, 
bu da katalizatorun s
əthini artırır və onun aktivliyini yüksəldir. 
Əgər katalizator etilenin psevdoqaynar layda oksidləşdirilməsi 
prosesini  aparmaq  üçün  t
əyin  edilmişsə,  o  halda  gümüş  toz 
halına q
ədər xırdalanaraq həb və ya kürəcik şəklində hazırlanır. 
H
əmçinin,  ərinti  halında  hazırlanan  qəfəs  katalizatorları  da 
t
əklif olunmuşdur; gümüş kalsium ilə əridilir, sonra da Ca sirkə 
tur
şusu  vasitəsilə  ayrılır.  Ərinti  halında  hazırlanan  qəfəs 
katalizatorlarının çatı
şmayan cəhəti çoxlu miqdarda gümüş sərf 
olundu
ğuna  görə  bahalı  olmasıdır.  Treger  katalizatorları  aktiv 
gümü
şün  daşıyıcılar  (alüminium  oksid,  karborund,  silikagel, 
pemza) 
üz
ərinə  hopdurulması  ilə  hazırlanır.  Treger 
katalizatorlarını  hazırlamaq  üçün  ad
ətən  daşıyıcı  gümüşün  bir 
sıra birl
əşmələrinin məhlulları ilə (məsələn, gümüş nitratın sulu 
m
əhlulu  ilə)  hopdurulur  və  sonra  da  metallik  gümüşə  qədər 
reduksiya olunur.  
Hal  –  hazırda  istehsalatda  ancaq  gümü
ş katalizatorundan 
istifad
ə  olunur,  lakin  son  illərdə  digər  metal  oksidlərinin  və 
onların  duzlarının  i
ştirakı  ilə  etilenin  etilen  oksidinə 
oksidl
əşdirilməsi  prosesləri  haqqında  məlumatlar  da  meydana 
g
əlmişdir.  Bu  proseslər  içərisində 
2
3
Al O v
ə 
2
5
V O qarı
şığından 
ibar
ət olan katalizator üzərində (buxar fazada) etilen oksidinin 
alınması  prosesi  xüsusi  maraq  do
ğurur.  Etilenin  oksidləşməsi 
prosesi 
oksigenin 
i
ştirakı  ilə  400–600°С  temperatur 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
213 
intervalında  aparılmı
ş  və  etilen  oksidinin  çıxımı    90–100% 
olmu
şdur. 
Maye fazada etilenin oksidl
əşməsi dibutilftalat mühitində 
civ
ə  oksidin  iştirakı  ilə  baş  verir.  Bu  halda  etilen  oksidinin 
çıxımı  gümü
ş  katalizatorlarının  iştirakı  ilə  baş  verən 
oksidl
əşmə prosesində alınan etilen oksidinin çıxımına nəzərən 
daha  az  olur.  Bu 
şəraitdə  etilenin  oksidləşməsi  metal 
oksidl
ərinin  reduksiyası  hesabına  baş  verir.  Etilen  oksidinin 
çıxımına  oksidl
əşmə  prosesinə  daxil  olan  hava  və  etilen 
nisb
ətinin  böyük  təsiri  vardır.  Maksimal  çıxım  hava:etilen 
nisb
əti 7:1 ilə 8:1 hədlərində olduqda əldə olunur ki, bu da qaz 
qarı
şığının  tərkibində  12  həcm  %  –i  etilen  və    88  həcm  %–i 
hava olduqda ba
ş verir. Lakin belə qarışıqlar partlayış təhlükəli 
olur  v
ə  buna  görə  də  prosesi  daha  az  əlverişli  şəraitdə 
aparılmalıdır.  Bunun  üçün  proses  etilenin  a
şağı  partlayış 
t
əhlükəsi  həddindən  də  aşağı  qatılığında  (hava  ilə  qarışığında 
etilenin  2,75 h
əcm% –i miqdarında) aparılmalıdır.   
Etilen  oksidinin  alınması  zamanı  oksidl
əşdirici  kimi 
texniki  oksigend
ən də istifadə olunur. Bu halda qatılaşdırılmış 
(98%-li v
ə daha yüksək) etilendən istifadə olunması faydalıdır. 
Qazın  t
ərkibində  parafin  karbohidrogenlərinin  iştirakı  etilen 
oksidinin 
çıxımını 
azaldır; 
qazın 
t
ərkibində  etilenin 
homoloqlarının artması zamanı oksidl
əşmə prosesində tempera-
tur  yüks
ək  olur  və  ayrılan  istiliyin  xaric  edilməsi  çətinləşir. 
İlkin  qaz  qarışığı  tərkibində  asetilenin  iştirakı  yolverilməzdir, 
çünki katalizatorun t
ərkibində olan gümüşlə asetilen reaksiyaya 
gir
ərək partlayıcı maddə, gümüş asetilenid əmələ gətirir. Əgər 
ilkin etilen qazı t
ərkibində asetilen olarsa, o halda qazı selektiv 
h
əlledicilərlə  (aseton,  dimetilformamid)  yumaq  və  ya  nikel 
katalizatorunun  i
ştirakı  ilə  etilenə  qədər  hidrogenləşdirmək 
lazımdır. 
İlkin qaz qarışığı kükürdlü birləşmələrdən adi üsulla – 
q
ələvi məhlulu və su ilə yuyulmaqla təmizlənir. Etilen və hava 
qarı
şığı  200–300
0
С  temperaturda  katalizator  üzərindən 
buraxıldıqda eyni zamanda iki reaksiya ba
ş verir: 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
214 
2
2
2
2
4
2
2
2
2
2
0.5
3
2
2
CH
CH
O
C H O
CH
CH
O
CO
H O
=
+
→
=
+
→
+
......(6.61) 
Ad
ətən  etilenin  55–60%–ə  qədəri  etilen  oksidinə,  qalan  
40–45%–i  is
ə  tamamilə  CО
2
  v
ə  Н
2
О  –  ya  qədər  oksidləşir. 
S
ənaye  qurğularında  etilenin  birbaşa  oksidləşdirilməsi  prosesi 
üçün    t
ərpənməyən  katalizator  laylı  və  ya  psevdoqaynar 
katalizator laylı kontakt aparatlarından istifad
ə olunur.  
Kontakt  qazlarının  t
ərkibindən  etilen  oksidi  su  ilə 
suvarılan  skrubberl
ərdə  ayrılır,  sonra  da  sulu  məhluldan 
qovularaq  qurudulur  v
ə  kondensləşdirilir.  Etilen  oksidi  maye 
halda  polad  balonlarda  n
əql  edilir.  Əgər  istehsalın  məqsədli 
m
əhsulu etilenqlikol olarsa, o halda kontakt qazları qaynar 1%–
li  sulfat  tur
şusu məhlulu ilə  yuyurlur və nəticədə etilen oksidi 
etilenqlikola q
ədər hidratlaşır. Psevdoqaynar katalizator layında 
etilenin  oksidl
əşməsi  ilə  etilen  oksidinin  istehsalı  prosesinin 
texnoloji  sxemi 
şəkil  6.7  –  də  göstərilmişdir.  Reaksiya 
aparatının  a
şağı  hissəsinə  borulararası  sahədə  sirkulyasiya 
olunan,  yüks
əktemperaturlu  istidaşıyıcı  ilə  soyudulan  borular 
yerl
əşdirilir.  Borular  üzərində  soyuducu  elementlər,  daha 
yuxarıda is
ə məsaməli alüminium oksidindən hazırlanan filtrlər 
yerl
əşdirilir.  Reaktorun  boruları  hündürlüyü  boyu  artıqlaması 
il
ə  katalizatorla  doldurulur.  Etilenin  bütün  borular  boyunca 
b
ərabər  verilməsi  xüsusi  cihaz  ilə  avtomatik  tənzimlənir. 
Veril
ən  proses  üçün  uzun  müddət  fasiləsiz  işləyə  bilən, 
regenerasiya t
ələb etməyən, nəzərə çarpacaq dərəcədə sürtülüb 
yeyilm
əyə məruz qalmayan möhkəm katalizator sistemləri tələb 
olunur.  
Proses  t
əzyiq  altında  iki  pillədə  aparılır.  Etilen  və  hava 
qarı
şığı  1  birinci  pillə  reaktoruna  daxil  edilir.  Burada  etilenin 
50%–i    etilen  oksidin
ə  çevrilməyə  məruz  qalır.  Reaksiya 
m
əhsulları  2  soyuducusunda  soyudulur  və  sonra  da  3  birinci 
pill
ə  absorberinə  verilir.  3  absorberində  reaksiya  məhsulları 
iç
ərisində  olan  etilen  oksidi  ayrılır.  3  absorberinin  yuxarı  his-

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
215 
s
əsindən  çıxan  reaksiyaya  girməyən  qazların  bir  hissəsi  1 
birinci pill
ə reaktoruna qaytarılır, yerdə qalan qazlar isə 5 ikinci 
pill
ə  reaktoruna  daxil  edilir.  Oksidləşmə  prosesinin  ikinci 
m
ərhələsində  etilenin  ümumi  çevrilmə  dərəcəsi  70%  olur. 
Reaksiyaya  girm
əyən  qazlar  5  ikinci  pillə  reaktorunda 
oksidl
əşdikdən  sonra  ikinci  pillə  absorberi  7–yə  göndərilir.  7 
absorberind
ə  reaksiya  məhsulları  tərkibindən  etilen  oksidi  su 
vasit
əsilə  ayrılır.  3  və  7  absorberindən  xaric  olunan  etilen 
oksidinin  sulu  m
əhlulu  8  istidəyişdiricisini  keçərək  9 
buxarlandırıcı  kalona  daxil  edilir.  9  buxarlandırıcı  kalondan 
qovulan  buxar-qaz  qarı
şığı  10  defleqmatorunu  keçərək  ayrıl-
maq üçün 11 rektifikasiya kalonuna gönd
ərilir. Etilen oksidinin 
CO
2
  –d
ən  son  təmizlənmə  prosesi  14  ayırıcı  kalonda  həyata 
keçirilir.  Bu  üsulla  alınan  m
əhsulun  tərkibində  99,5%  etilen 
oksidi  olur.  Birba
şa  oksidləşmə  prosesində  etilenin  sərfi 
xlorhidrin  üsuluna  n
əzərən  bir  az  çox  olur.  Lakin  buna 
baxmayaraq  bu  üsulun  dig
ər  üstün  cəhətləri  onun  daha 
perspektiv oldu
ğunu göstərir.  
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
216 
 
I 
 
 
 
 
 
 
 
  II 
   2                
  
6 
 
 
 
 
    5    
   III 
     
4 
1 
8 
IV 
 
 
7 
3 
9 
11 
 
 
 
14 
12 
10 
V 
13 
Şə
kil 6.7. Psevdoqaynar katalizator layında etilenin 
                           oksidləşməsi ilə etilen oksidinin istehsalı 
              prosesinin texnoloji sxemi. 
1  –  birinci  pill
ə  reaktoru;  2,  6  –  soyuducular;  3  –  birinci  pillə 
absorberi;   4 – kompressor; 5 – ikinci pill
ə reaktoru; 7 – ikinci 
pill
ə absorberi; 8 – istidəyişdirici; 9 – buxarlandırıcı kalon; 10, 
12  -  defleqmatorlar;  11  –  rektifikasiya  kalonu;  13  –  qaynadıcı; 
14 – ayırıcı kalon; I – etilen; II – hava; III – çıxan qazlar; IV – 
su; V – etilen oksidi. 
 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
217 
6.5. Sirkə turşusunun istehsal texnologiyası 
6.5.1. Sirkə turşusunun əsas alınma üsulları və  
fiziki – kimyəvi xassələri 
Sirk
ə  turşusu  ilk  dəfə  İ.Qlauber  tərəfindən  1648  -ci  ildə  
qatıla
şdırılmış  halda  onun  sulu  məhlulunun  dondurulması  və 
kalsium  asetatın  sulfat  tur
şusunun  iştirakı  ilə  parçalanması 
üsulu  il
ə  1666  –1667-ci  illərdə  Q.Ştal  tərəfindən  alınmışdır. 
Sirk
ə  turşusunun  elementar  tərkibi  Y.Berselius  tərəfindən 
1814-cü ild
ə sübut edilmişdir. XIX əsrin əvvəllərinə qədər sirkə 
tur
şusu  ancaq  təbii  xammallardan  alınırdı:  oduncağın 
pirogenetik  emalı  v
ə  yeyinti  spirtinin  sirkə  turşusuna 
oksidl
əşdirici qıcqırdılması ilə. 
Hal–hazırda 
sirk
ə 
tur
şusunun 
me
şə 
kimyası 
xammallarından    istehsalı  yüz  minl
ərlə  ton  miqyasında 
ölçülm
əsinə  baxmayaraq  ikinci  dərəcəli  əhəmiyyət  kəsb  edir. 
Bu  üsulda  sirk
ə turşusunu oduncağın termiki emalı prosesində 
yaranan 
buxar 
şəkilli  məhsulların  kondensləşdirilmiş 
hiss
əsindən  ayırırlar.  Turşunun  çıxımı  1m
3
  odunca
ğa  nəzərən 
20  kq  t
əşkil  edir.  Sirkə  turşusu  istehsalının  biokimyəvi  üsulu 
ancaq t
əbii yeyinti sirkəsinin alınmasında istifadə olunur.  
Sirk
ə  turşusunun  sintetik  istehsal  üsullarının  meydana 
g
əlməsi asetaldehidin Kuçerov üsulu ilə alınması reaksiyasının 
i
şlənməsi  və  sənaye  miqyasında  tətbiq  olunması  ilə  əlaqədar 
olmu
şdur.  Birinci  dünya  müharibəsi  dövründə  Almaniya  və 
Kanadada  asetaldehidin  oksidl
əşməsi  ilə  sirkə  turşusunun 
s
ənaye  miqyaslı  istehsal  prosesi  təşkil  olunmuşdu.    Bir  sıra 
texnoloji  d
əyişikliklər  edilməklə  bu  üsul  50  ildən  artıqdır  ki, 
sirk
ə turşusunun əsas alınma üsullarından biri hesab olunur.  
Sirk
ə  turşusunun  əsas  hissəsi  asetaldehidin,  butan  və 
benzin 
fraksiyalarının 
oksidl
əşməsi  yolu  ilə  alınır. 
Asetaldehidin  katalitik  oksidl
əşməsi  ilə  sintetik  sirkə 
tur
şusunun istehsalı prosesinin ilk sənaye qurğusu 1932-ci ildə 
Çernoreçenski  kimya  zavodunda  i
şə buraxılmış,  1948 -ci ildə 
is
ə onun sənaye istehsalı təşkil edilmişdir. 60 – cı illərdə sirkə 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
218 
tur
şusu  asetonun  ketenə  pirolizi,  benzinin  dar  fraksiyasının 
oksidl
əşməsi,  həmçinin  də  oksidləşmə  məhsullarından  bərk 
parafinl
əri  ayırmaqla  alırdılar.  1963  –cü  ildə  asetaldehidin 
maye  fazada  katalitik  oksidl
əşməsi  ilə  sirkə  turşusu  və  sirkə 
anhidridinin  birg
ə  istehsalı  prosesinin  yeni  müəssisəsi  işə 
buraxıldı.  Bu  ill
ərdə  metanolun  karbonilləşdirilməsi  ilə  sirkə 
tur
şusunun  istehsalı  prosesi  sənaye  miqyasında  həyata 
keçirilm
əyə başlandı.  
Sirk
ə  turşusu  (etan  turşusu)  ərimə  temperaturu  16,75°С, 
qaynama  temperaturu  118,1°
С,  kritik  temperaturu  321,6°С  və 
sıxlı
ğı 1,05t/m
3 
olan  k
əskin iyə malik rəngsiz mayedir. Susuz, 
«donmu
ş»  sirkə  trurşusu  hidrogen  rabitəsinin  hesabına  tsiklik 
qurulu
şlu dimer əmələ gətirir: 
 
Sirk
ə  turşusu  etanol,  dietil  efiri,  benzol  və  digər  üzvi 
h
əlledicilərlə  və  su  ilə  bütün  nisbətlərdə  qarışır.  Sirkə 
tur
şusunda  bir  sıra  qeyri  üzvi  və  üzvi  maddələr,  məsələn, 
kükürd, fosfor, asetilseliloza h
əll olur. Sirkə turşusu hava ilə 3 
h
əcm.%  -  i  ilə  22,0  həcm.%-i  həddində  alışan  partlayış 
t
əhlükəli  qarışıq  əmələ  gətirir.  Sirkə  turşusunun  alışma 
temperaturu  34°
С,  öz-özünə  alışma  temperaturu  354°С-dir. 
Sirk
ə  turşusu  zəif  turşudur,  onun  dissossiasiya  əmsalı    
1,75*10
-5
-dir.  Sirk
ə  turşusu  spirtlərlə  efirləşmə  reaksiyasına 
daxil  olub  mür
əkkəb  efirlər  və  həmçinin  də  çoxlu  sayda  suda 
h
əll olan duzlar (asetatlar) əmələ gətirir. Sirkə turşusu buxarları 
t
ənəffüs  yollarına  qıcıqlandırıcı  təsir  göstərir,  onun  buraxıla 
bil
ən  qatılıq  həddi  5  mq/m
3
.  Yeyinti  m
əhsullarından  alınan 
sirk
ə  turşusu  tez  alovlanan  maye  olub,  orqanizmlərə  təsir 
d
ərəcəsinə görə 3-cü sinif təhlükəli maddələr sırasına aid edilir. 
Sirk
ə turşusunun fiziki xassələri cədvəl 6.7- də göstərilmişdir. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
219 
Sirkə turşusunun tətbiqi: M
əişət sirkəsi – üzüm sirkəsi, 
alma sirk
əsi və qarışıq sirkə halında konservlərin, ədviyyatların 
v
ə  şorabaların  hazırlanmasında  istifadə  olunur.  Spirtli  sirkə 
kosmetologiyada istifad
ə olunur.                                                         
Cədvəl 6.7 
                         Sirkə turşusunun fiziki xassələri 
1. Xarici görünü
şü  
Mexaniki qarı
şıqlarsız 
r
əngsiz, şəffaf mayedir 
2. Suda h
əll olma qabiliyyəti  
Tam, m
əhlul şəffaf 
3. Sirk
ə turşusunun kütlə payı, % ilə, az 
olmayaraq 
99,5 
4. Sirk
ə anhidridinin kütlə payı, % ilə, 
çox olmayaraq 
0,004 
5. Qarı
şqa turşusunun kütlə payı, % ilə, 
çox olmayaraq 
0,05 
6. Sulfatların (SO
4
), kütl
ə payı, % ilə, 
çox olmayaraq 
0,0003 
7. Xloridl
ərin (Cl) kütlə payı, % ilə, çox 
olmayaraq  
0,0004 
8. Hidrogen sulfidl
ə çökdürülən ağır 
metalların (Pb) kütl
ə payı, % ilə, çox 
olmayaraq 
0,0004 
9. D
əmirin (Fe) kütlə payı, %, ilə, çox 
olmayaraq 
0,0004 
10. Uçucu olmayan qalı
ğın kütlə payı, 
%, il
ə, çox olmayaraq 
0,004 
11. Kalium permanqanat m
əhlulu 
r
ənginin davamlılığı, dəqiqə, az 
olmayaraq 
60 
12. Kaliumbixromat il
ə oksidləşdirilən 
madd
ələrin kütlə payı, sm
3
 
kaliumtiosulfat m
əhlulu,  
(Na
2
 SO
3
*5H
2
O) il
ə qatılığı= 0,1 
mol/dm
3
 (0,1N), çox olmayaraq  
5,0 
 
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
220 
6.5.2. Asetaldehidin oksidləşməsi ilə sirkə turşusunun 
alınması 
Asetaldehidin  oksidl
əşməsi  ilə  sirkə  turşusunun  alınması 
prosesi  “Shawinigan”  (AB
Ş)  firması  tərəfindən  işlənib 
hazırlanmı
şdır. Oksidləşmə prosesi oksigenin iştirakı ilə içərisi 
AI  il
ə  futerlənmiş  kalonlarda  50—70°С  temperaturda  və  0,7 
MPa  t
əzyiq altında aparılır. Həlledici kimi sirkə turşusu və ya 
onun  sulu  m
əhlulundan  istifadə  olunur.  Yüksək  təzyiq  maye 
fazada  aldehidin  lazım  olan  qatılı
ğını  saxlamağa  və 
kondensasiya sisteminin etibarlı i
şinin təmin olunmasına imkan 
yaradır.  Katalizator  kimi  manqan  asetatdan  istifad
ə  olunur. 
Oksidl
əşmə  kalonunun  en  kəsiyi  boyunca  oksigenin  bərabər 
payla
şdırılması  üçün  onun  aşağı  hissəsində  deşikli  arakəsmə 
qura
şdırılmışdır.  Oksidləşmə  prosesi  pirosirkə  turşusunun 
əmələ gəlməsi mərhələsi vasitəsilə baş verir və katalizator onun 
toplanmasının  qar
şısının  alınmasında  aktiv  rol  oynayır. 
Asetaldehidin  oksidl
əşmə  prosesinin  əsas  yan  məhsulları 
metilasetat,  formaldehid,  qarı
şqa  turşusu,  aseton,  diasetil, 
etilidendiasetatdan  ibar
ət  olur  ki,  bu  da  əmtəə  məhsulunun 
qatı
şıqlardan əsaslı surətdə təmizlənməsini tələb edir. Со—Сu, 
Мn—Сu  kimi  mürəkkəb  katalizatorlardan  istifadə  olunmaqla 
suayırıcı  agentl
ərin  (diizopropilefiri,  etilasetat  və  s.)  iştirakilə  
asetaldehidin oksidl
əşməsi prosesi zamanı sirkə turşusu ilə eyni 
zamanda  sirk
ə anhidridi də əmələ  gəlir. Molekulyar oksigenlə 
asetaldehidin  oksidl
əşmə  prosesi  maye  fazada  baş  verən 
homogen katalitik reaksiya olub a
şağıdakı tənliklə ifadə olunur:   
   
СН
3
СНО + 0,5О
2
 = 
СНзСООН – ∆Н..............(6.62) 
 
Reaksiya  z
əncir  mexanizmi  ilə  pirosirkə  turşusunun 
əmələ gəlməsi mərhələsini keçməklə baş verir: 
СНз–СНО + О
2
 
→СНз–С–ООН..........................(6.63) 
                                        
║ 
                                        O 
Pirosirk
ə  turşusu  güclü  oksidləşdirici  olduğu  üçün 
asetaldehidi sirk
ə anhidridinə qədər oksidləşdirir: 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
221 
СНз–СНО + СНз–С–ООН →(СН
3
СО)
2
О + Н
2
О....(6.64) 
                      
║ 
                      O 
Lazımi  miqdarda  su  i
ştirakilə  sirkə  anhidridi  sirkə 
tur
şusuna qədər  hidroliz olunur: 
  (
СН
3
СО)
2
O + 
Н
2
O
→ 2СН
3
СOOH..................(6.65) 
Bel
əliklə,  sistemdə  həmişə  sirkə  turşusu,  sirkə  anhidridi 
v
ə  su  olur.  Manqan  katalizatorunun  iştirakı  ilə  asetaldehidin 
oksidl
əşməsilə  sirkə  turşusunun  istehsalı  prosesinin  texnoloji 
sxemi 
şəkil 6.8 –də göstərilmişdir. Asetaldehidin oksidləşməsi 
il
ə  sirkə  turşusunun  istehsalı  prosesi  3  ardıcıl  mərhələdən 
ibar
ətdir: 
1) asetaldehidin oksidl
əşməsi, 
2)  reaksiya  m
əhsullarının  tərkibindən  reaksiyaya  daxil 
olmayan asetaldehidin ayrılması, 
3)  reaksiya  m
əhsullarının  tərkibindən  sirkə  turşusunun 
ayrılması v
ə təmizlənməsi. 
Katalizator  m
əhlulu  və  asetaldehid  sirkulyasiya  olunan 
sirk
ə  turşusu  ilə  birlikdə  1  və  2  qarışdırıcılarından  3  barbotaj 
tipli  reaktor  –  oksidl
əşdirici  kalonun  aşağı  hissəsinə  verilir. 
Oksidl
əşdirici  kalonda  temperatur  rejimi  onun  daxilində 
yerl
əşdirilmiş,  içərisindən  soyuq  su  sirkulyasiya  olunan 
soyuducu  spiral  boruların  köm
əyilə  saxlanılır.  Bir  neçə  boru 
vasit
əsilə  kalonun  bütün  hündürlüyü  boyu  onun    içərisinə 
doldurulmu
ş  maye  içərisindən  4*10
5
Pa  t
əzyiq  altında  oksigen 
barbotaj  olunur.  3  oksidl
əşmə  kalonundan  çıxan,  oksidləşmə 
m
əhsullarından ibarət olan buxar–qaz qarışığı 4 damcıtutucunu 
keçm
əklə  5  kondensatoruna  daxil  edilir.  5  kondensatorunda 
reaksiya  m
əhsulları  duzlu  su  ilə  soyudulur  və  6  separatoruna 
verilir. 6 separatorundan çıxan, sirk
ə turşusu və asetaldehiddən 
ibar
ət  olan  kondensat  3  oksidləşmə  kalonuna  qaytarılır, 
kondensl
əşdirilməyən  qazlar  isə  su  ilə  yuyulur  və  atmosferə 
atılır.  Kalondan  çıxan  buxar  qaz  qarı
şığının  tərkibində 
reaksiyaya  girm
əyən  sirkə  turşusunun  partlayış  təhlükəsi 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
222 
yaratmaması m
əqsədilə 4 damcıtutucusuna azot verilməklə qaz 
qarı
şığı  durulaşdırılır.  3  oksidləşmə  kalonunun  4  damcıtu-
tucusundan  çıxan  maye  sirk
ə  turşusu  iki  axına  ayrılır.  Birinci 
axın  (sirkulyasiya  olunan  tur
şu)  1  və  2  qarışdırıcılarına 
katalizator  v
ə  asetaldehid  məhlullarının  hazırlanmasına 
gönd
ərilir. İkinci axın isə əmtəə məhsulunun ayrılması üçün 7 
rektifikasiya  kalonuna  verilir.  7  kalonunun  a
şağı  hissəsindən 
kub  qalı
ğı kimi regenerasiyaya  göndərilən katalizator məhlulu 
ayrılır. Texnoloji prosesin 
əsas aparatı – oksidləşmə kalonudur. 
Oksidl
əşmə 
reaktoru 
damcıtutucu 
rolunu 
oynayan 
geni
şləndirilmiş  yuxarı  hissədən  ibarət,  diametri  bir  metr  və 
hündürlüyü  12  metr  olan  silindrik  aparatdır.  Oksidl
əşmə 
reaktoru  sirk
ə  turşusu  mühitində  az  korroziyaya  uğraya  bilən 
AI  v
ə  ya  xrom-nikel  poladından  hazırlanır.  Reaktorun 
iç
ərisində rəflər vardır ki, onların arasında da reaksiya istiliyini 
çıxarmaq  üçün  ilanvari  soyuducular  v
ə  oksigenin  verilməsi 
üçün  bir  neç
ə  boru  yerləşdirilir.  Bu  üsulda  əmtəə  məhsulu 
ikid
əfəli  rektifikasiya  prosesindən  sonra  qatılığı  97,5–98,5% 
küt.  olan  sirk
ə  turşusudur.  Bu  halda  asetaldehidin  çevrilmə 
d
ərəcəsi 0,98 olduqda  sirkə turşusunun  çıxımı 92% olur. 
 
 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
223