N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

 
 
 
 
 
   I 
  II     III 
   1   2 
   
3 
 
V 
 
VI 
 
 
VII 
 
XII
6    
VIII
 
5 
VI 
8 
IX 
X 
4 
7 
          
 
XI 
              
IV
VI     V 
Şə
kil  6.8  Manqan  katalizatorunun  iştirakı  ilə 
asetaldehidin oksidləşməsilə sirkə turşusunun istehsalı 
prosesinin texnoloji sxemi: 
1  –  katalizator  m
əhlulunun  qarışdırıcısı;  2  –  asetaldehid 
m
əhlulunun  qarışdırıcısı;  3  –  oksidləşmə  reaktoru;  4  – 
damcıtutucu; 5 – duzlu su kondensatoru; 6 – qaz v
ə maye 
separatoru;    7  –  rektifikasiya  kalonu;  I  –  katalizator;  II  – 
asetaldehid; III – azot; IV – oksigen; V – su; VI – buxar;    
VII  –  duzlu  su;  VIII  –  qazlar;  IX  –  sirk
ə  turşusu;  X  – 
sirkulyasiya  olunan  sirk
ə  turşusu;  XI  –  əmtəə  sirkə 
tur
şusu;  XII  –  kub  qalığı,  regenerasiyaya  göndərilən 
katalizator m
əhlulu. 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
224 
6.5.3. Normal butanın oksidləşməsi ilə sirkə 
turşusunun alınması 
Sirk
ə  turşusunun  alınması  üçün  sənaye  qurğuları  ABŞ, 
İngiltərə, Almaniya və digər ölkələrdə mövcuddur.  
Sovetl
ər  İttifaqında  normal  butanın  mayefazalı 
oksidl
əşmə  prosesi  N.M.Emmanuel  və  onun  əməkdaşları 
t
ərəfindən  işlənib  hazırlanmışdır.  Onların  tədqiqatları 
n
əticəsində  müəyyən  olunmuşdur  ki,  normal  butanın 
mayefazalı 
oksidl
əşmə  prosesi  zəncirin  şaxələnməsilə 
avtokatalitik ba
ş verən zəncirvari bir prosesdir. Oksigenin təsiri 
il
ə  əvvəlcə  ikili  –  butil,  sonra  da  ikili  –  butil  –  peroksid 
radikallarının 
əmələ gəlməsi ilə zəncirin yaranması baş verir: 
 
.....(6.66) 
Z
əncirin  davam  etməsi  iki  istiqamətdə  baş  verir.  Birinci 
istiqam
ətdə – ikili – butil – peroksidin normal butanla qarşılıqlı 
t
əsiri baş verir: 
 
 
....(6.67) 
 
Əmələ  gələn  hidroperoksid  dağıla  bilər,  həm  də  alınan 
metiletilketon  sonrakı  oksidl
əşmə  prosesi  nəticəsində  α-
ketohidroperoksid
ə çevrilə bilər: 
 
....(6.68) 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
225 
 
α-ketohidroperoksid  öz  növbəsində  parçalanaraq  sirkə 
tur
şusu və asetaldehid əmələ gətirir:   
 
....(6.69) 
Oksidl
əşmənin  induksiya  dövrünü  qısaltmaq  məqsədilə 
proses 
əvvəlcə  dəyişkən  valentli  metalların  (СО,  Ni  və  s.) 
duzlarının i
ştirakı ilə, son zamanlarda isə daha çox oksidləşmə 
m
əhsullarının  qismən  prosesə  qaytarılması  ilə  həyata  keçirilir. 
Karbohidrogenl
ərin 
maye 
fazada 
homogen 
katalitik 
oksidl
əşməsi  prosesinin  aktivləşmə  enerjisi  50–81kCoul/mol 
oldu
ğu  halda  inisiatorlu  və  ya  termiki  oksidləşmə  prosesinin 
aktivl
əşmə enerjisi isə 105–147 kCoul/mol təşkil edir. 
Xammala  az  miqdarda  oksidl
əşmə  məhsullarının  əlavə 
olunması  il
ə  induksiya  dövrünun  azaldılması  oksidləşmə 
sür
ətinin artması və alınan hidroperoksidin yuxarıda göstərilən 
reaksiya  üzr
ə  parçalanması  hesabına  baş  verir.  Normal  butan 
üçün  kritik  temperatur  v
ə  təzyiq  müvafiq  olaraq  152°С  və     
3,5 
МPa  olur.  Kritik  temperatura  yaxın  olan  temperaturda 
normal  butanın  maye  fazalı  oksidl
əşmə reaksiyasının sürəti az 
oldu
ğuna  görə  bu  proses    effektiv  hesab  olunmur.  Bundan 
ba
şqa  reaktorun  bütün  həcmi  boyunca  temperaturun  çox  dar 
h
əddə  saxlanılması  tələb  olunduğundan  prosesi  tənzim  etmək 
çox  ç
ətin  olur.  Bununla  əlaqədar  olaraq  normal  butanın 
oksidl
əşmə  prosesi  məhlulda  aparılır.  Ən  səmərəli  həlledici 
prosesin  özünd
ə  alınan  sirkə  turşusu  və  reaksiyaya  girməyən 
normal  butan  il
ə  birlikdə  reaktora  qaytarılan  reaksiya 
m
əhsulları hesab olunur. Belə qarışıqda  normal butan məhlulu 
195°
С–yə  yaxın  olan  kritik  temperaturda  olur.  Digər 
h
əlledicilərdən,  məsələn  benzoldan  istifadə  olunması  effektiv 
hesab olunmur. 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
226 
Normal  butanın  maye  fazalı  oksidləşməsi  ilə  sirkə 
turşusunun istehsal texnologiyası. 
Sirk
ə  turşusunun  istehsalı  üçün  xammal  olaraq  butan  – 
butilen  fraksiyasından  ayrılan  96%-li  normal  butandan  istifad
ə 
olunur.  Xammalın  t
ərkibində  propan,  izobutan  və  С
5 
– 
karbohidrogenl
ərinin miqdarı müvafiq olaraq  0,5; 2 və 1%-dən 
artıq,  kükürdlü  birl
əşmələrin  miqdarı  isə  0,0005%–dən  artıq 
olmamalıdır, 
2–metilpropen 
is
ə  tamamilə  olmamalıdır. 
İzobutan qatışığının olması az qiymətli məhsulların – aseton və 
metilasetilenin  çıxımının  artmasına  s
əbəb  olur;  doymamış 
karbohidrogenl
ərin artıq olması, qlikoldiasetatın əmələ gəlməsi 
v
ə  tam  oksidləşmə  məhsullarının  artması  hesabına,  sirkə 
tur
şusunun  çıxımını  xeyli  azaldır.  Normal  butanın  oksidləşmə 
prosesi  140–170°
С  temperaturda,  5,1МPa  təzyiqdə,  təzə 
normal 
butan:qaytarılan 
normal 
butan:hava 
nisb
ətinin    
1:1,5÷2:10÷12  qiym
ətində  və  qaytarılan  normal  butanla 
birlikd
ə 10% də oksidləşmə məhsullarının verilməsi ilə həyata 
keçirilir.  Normal  butanın  oksidl
əşməsi  ilə  sirkə  turşusunun 
alınması prosesinin texnoloji sxemi 
şəkil 6.9–da göstərilmişdir. 
T
əzə maye normal butan 1 qarışdırıcısına verilir. Oraya həm də 
11  tutumundan  sirkulyasiya  olunan  n-butan  v
ə 19 tutumundan 
tur
ş n-butan da verilir. Təzə və sirkulyasiya olunan n-butan və 
tur
ş məhsullar qarışığı 2 istidəyişdiricisini keçərək 140–150°С 
temperatura  q
ədər  qızdırılır  və  5  reaktorunun  aşağı  hissəsinə 
verilir.  T
əzə  hava  və  tərkibində  oksigen  olan  qaz  20 
skrubberind
ən  götürülərək  3  aparatında  qarışdırılır,  4 
qızdırıcısında  qızdırılır  v
ə  üç  axınla  5  oksidləşmə  reaktoruna 
verilir.  Reaktor  daxilind
ə  istiliyin  çıxarılması  üçün  ilanvari 
borular v
ə havanın verilməsi üçün paylaşdırıcı qurğu quraşdırıl-
mı
ş kalon tipli aparatdır.  
Oksidl
əşmə  reaksiyası  xeyli  miqdarda  istiliyin  ayrılması 
il
ə  gedir.  Bir  kq  n-butanın  oksidləşməsi  zamanı  20900  kCoul 
istilik  ayrılır.  Reaksiya  zonasından  istiliyin  çıxarılması  qapalı 
tsikl  üzr
ə  9  tutumu,  7  nasosu,  reaktorun  ilanvari  boruları,  6 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
227 
soyuducusu v
ə yenə də 9 tutumu vasitəsilə sirkulyasiya olunan 
qızdırılmı
ş su ilə həyata keçirilir. Reaktorun yuxarı hissəsindən 
çıxan buxar-qaz qarı
şığı kondensləşdirilmək üçün 12, 13, 14 su  
v
ə duzlu su soyuducu – kondensatorlar sisteminə göndərilir ki, 
oradan  da  kondensat  öz  axını  il
ə  11  tutumuna  axıdılır.  14 
kondensatorunda  kondensl
əşdirilməyən  buxar  və  qaz  qarışığı 
tur
ş  məhsulların  neytrallaşdırılması  üçün  2–5%-li  qələvi 
m
əhlulu ilə suvarılan 5 skrubberinə və sonra da su ilə yuyulmaq 
üçün  20  skrubberin
ə  daxil  edilir.    Yuyulmuş  buxar  –  hava 
qarı
şığının bir qismi təzə hava ilə qarışdırılmaya, digər qismi də 
üfürülüb  t
əmizlənməyə  göndərilir.  15  və  20  skrubberlərindən 
yuyucu  su  21  buxarlandırıcı  kalona  daxil  olur  ki,  burada  da 
üzvi qatı
şıqlar buxarlandırılır və məşəl xəttinə, tullantı sular isə 
kanalizasiya x
əttinə göndərilir. 5 oksidləşmə reaktorunun aşağı 
hiss
əsindən  çıxarılan  oksidat  (tərkibində  43%  sirkə  turşusu, 
10%  metiletilketon,  8–9%  etilasetat  v
ə  digər  məhsullardan 
ibar
ət  olan)  8  soyuducusunu  keçərək  10  separatoruna  daxil 
olur.  10  separatorunda  ayrılan  qaz 
şəkilli  reaksiya  məhsulları 
oksidl
əşmə  reaktorunun  yuxarı  hissəsindən  çıxan  buxar  –  qaz 
qarı
şığına  qatılır.  10  separatorundan  çıxan  maye  məhsulların 
t
əzyiqi  drosselləşdirilərək  0,2  MPa–a  qədər  azaldılır  və  18 
debutanizatoruna (yuxarı hiss
əsində temperatur 35–60°С, aşağı 
hiss
əsində  120–160°С,  təzyiq  0,4  МPa)  daxil  olur.  18 
debutanizatorunda  oksidl
əşmə  məhsullarında  həll  olunmuş  n-
butan 
ayrılır. 
N-butan 
buxarları 
kondensl
əşdirilir  və 
kondensatın  bir  hiss
əsi  suvarma  kimi  18  debutanizatoruna 
qaytarılır,  qalan  hiss
əsi  isə  (turş  n-butan  adlanan)  19 
separatorunu 
keç
ərək 
1 
qarı
şdırıcısına 
verilir. 
19 
separatorundan  çıxan,  kondensl
əşdirilməyən  qazlar  qələvi  ilə 
neytralla
şdırılmaq  üçün  22  skrubberinə  verilir  və  sonra  da 
neytralla
şdırılmış qazlar yandırılmaq üçün məşəl  xəttinə atılır. 
18 debutanizator kalonunun kub m
əhlulu rektifikasiya olunmaq 
üçün kalonlar sistemin
ə göndərilir. Burada qatılaşdırılmış (99–
100%-li)  v
ə  texniki  (85%-li)  sirkə  turşusu,  qarışqa  turşusu 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
228 
(86,5%-li) v
ə iki fraksiya: 56°С temperaturda qaynayan aseton 
– metilasetat fraksiyası (23% aseton, 68% metilasetat) v
ə 57—
88°
С temperatur hədlərində qaynayan metiletilketon – etilasetat 
(45,8%  metiletilketon,  38,3%  etilasetatdan  ibar
ət  olan) 
fraksiyası  ayrılır.  Bir  ton  n-butanın  oksidl
əşməsi  zamanı  1,6 
tondan  artıq  faydalı  oksigenli  m
əhsullar,  o  cümlədən  872  kq 
sirk
ə turşusu və 190 kq metiletilketon əmələ gəlir. 
Bu üsulun üstün c
əhəti prosesin birmərhələdə və fasiləsiz 
aparılması, oksidl
əşdirici və karbohidrogen xammallarının ucuz 
ba
şa gəlməsi hesab olunur. Prosesin çatışmayan cəhətlərinə isə 
mühitin  yüks
ək  korroziya  qabiliyyətli  olması  və  yan 
m
əhsulların əmələ gəlməsi aiddir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
229 
7
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
230 
 
   I    3   4 
   
II 
2
 
8           10 
VI 
   
    5   
  
 
6 
9 
 
11 
I 
16       17 
  
IV 
V 
VII 
 
18 
 
23 
 
 
   19 
VIII 
IX 
X 
  
VI 
20 
21 
 
 
22 
III 
12      13      14     15  
Şə
kil 6.9 N-butanın mayefazalı oksidləşmə prosesinin texnoloji sxemi: 
  1,3  –  qarı
şdırıcılar;  2,4  –  qızdırıcılar;  5  –  oksidləşmə  reaktoru;  6,8  – 
soyuducular;  7  –  qızdırılmı
ş  su  buxarı  üçün  nasos;  9  –  qızdırılmış  su 
buxarı  tutumu;  10,  19  –  qaz  separatorları;  11  –  sirkulyasiya  olunan  n-
butan üçün tutum; 12, 13, 14, 16, 17 – soyuducu – kondensatorlar; 15, 20, 
22  –  skrubberl
ər;  18  –  debutanizator;      21  –  buxarlandırıcı  kalon;  23  – 
qaynadıcı;  I  –  hava;  II  –  n-butan;  III  –  tur
ş n-butan; IV – dövr etdirilən 
qazlar; V – su; VI – q
ələvi; VII – qazlar üfürülməyə; VIII – sirkə turşusu 
ayrılmaya; IX – çirkab sular kanalizasiyaya; X – abqazlar. 
7 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
231 
6.5.4 Metanol və karbon oksidi əsasında sirkə 
turşusunun istehsalı 
Metanolun  maye  fazada  karbonill
əşməsi  ilə  sirkə 
tur
şusunun  istehsalı  prosesi  250°С  temperaturda,  63,7  MPa 
t
əzyiq altında, kobalt karbonil və kobalt yodid katalizatorlarının 
i
ştirakı ilə həyata keçirilir: 
       CH
3
OH + CO 
→ CH
3
COOH.........(6.70) 
Bu  halda  yan  m
əhsul  kimi  propion  turşusu  və  daha 
yüks
ək temperaturda qaynayan məhsullar, həmçinin də karbon 
oksidi v
ə dioksidi əmələ gəlir. Bir ton sirkə turşusunun istehsalı 
0,6  ton  metanol  v
ə    620  m
3
  karbon  oksidi  s
ərf  olunur.  Eyni 
zamanda  20  kq  propion  tur
şusu  və  20  kq  da  yüksək 
temperaturda  qaynayan  m
əhsullar  əmələ  gəlir.  Metanoldan 
sirk
ə  turşusunun  sintezi  ilk  dəfə  sənaye  miqyasında  BASF 
firması  t
ərəfindən  həyata  keşirilmişdir.  Şəkil  6.10  –da  BASF 
firması  t
ərəfindən  sənaye  miqyasında  həyata  keçirilən 
metanolun  karbonill
əşməsi  ilə  sirkə  turşusunun  istehsalı 
prosesinin  texnoloji  sxemi  verilmi
şdir.  Proses  kobalt–yod 
katalizator sisteml
ərinin iştirakı ilə aparılır. 1 sintez kalonunun 
yuxarı  hiss
əsinə  katalizatorun  metanolda  məhlulu,    aşağı 
hiss
əsinə isə karbonmonooksid  verilir. Metanolun maye fazalı 
karbonill
əşmə  prosesi  250°С  temperaturda  və  70–75  МPa 
t
əzyiq  altında  aparılır.  Sintez  kalonundan  çıxan  reaksiya 
qarı
şığı əvvəlcə 2 yüksək təzyiq separatorunu, sonra isə 3 alçaq 
t
əzyiq  separatorunu  keçir.  Reaksiyaya  daxil  olmayan  karbon 
oksidi  3  separatorunda  ayrılaraq  yenid
ən  prosesə  qaytarılır. 
Maye  m
əhsullar  sonra  4  kalonunda  katalizatordan  ayrılır  və  5 
rektifikasiya  kalonuna  verilir.  4  kalonundan  çıxan  katalizator 
m
əhlulu  sintez  kalonuna  qaytarılır.  5  rektifikasiya  kalonunun 
yuxarı  hiss
əsindən  reaksiyaya  girməyən  metanol  ayrılır,  xam 
tur
şu isə əmtəə sirkə turşusunun ayrılması üçün 6 rektifikasiya 
kalonuna  daxil  edilir.  6  rektifikasiya  kalonunun  kub  qalı
ğı 
vaxta
şırı  olaraq  yandırılmaya  göndərilir.  Sirkə  turşusunun 
çıxımı veril
ən metanola görə hesablandıqda 90% təşkil edir. 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
232 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I 
III 
II 
III 
1 
III 
2 
3 
 
IV 
 
Şə
kil 
6.10. Metanolun karbonilləşməsi ilə sirkə turşusunun 
istehsalı prosesinin texnoloji sxemi 
1 
–
 sintez kalonu; 2 
–
 yüks
ək təzyiq separatoru; 3 
– 
alçaq t
əzyiq 
separatoru;  4,  5  v
ə  6 
–
  rektifikasiya  kalonları;  I 
–
  metanol  + 
katalizator; II 
– 
karbon monooksidi; III 
–
 sintez m
əhsulları; IV 
–
i
şlənmiş qazlar; V 
– 
katalizator m
əhlulu; VI 
–
 metanol; VII 
–
 xam 
tur
şu; VIII 
–
 
əmtəə  sirkə  turşusu;  IX 
–
  yandırılmaya  gönd
ərilən 
kub m
əhsulu. 
 
 
VIII 
VI 
IX 
VII 
II 
 
5 
6 
  
4
 
4 
V 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
233 
7. Xlorüzvi məhsulların istehsalı 
 
Xalq  t
əsərrüfatında xlorüzvi məhsullar mühüm yer tutur. 
Onlar  polimerl
ər  istehsalında  (monomerlər,  həlledicilər),  kənd 
t
əsərrüfatında  (onlar  əsasında  alınan  pestisidlər)  və  digər 
s
ənaye  sahələrində  (həlledicilər,  soyuducu  agentlər)  geniş 
istifad
ə  olunur.  Xlorüzvi  məhsulların  istehsalı  ildə  milyon 
tonlarla hesablanır. Bel
ə ki, ABŞ- da il ərzində 6,5 milyon ton 
1,2 – dixloretan, 3 milyon tondan artıq vinilxlorid v
ə 200–400 
min  ton  h
əddində  tetraxlormetan,  tri-  və  tetraxloretilen,  1,1,1-
trixloretan 
(metilxloroform), 
dixlormetan 
(metilenxlorid) 
istehsal olunur. 
Hal  –  hazırda    bel
ə  çoxtonnajlı    məhsulların,  məsələn,  
vinilxloridin,    xlormetanların,  metilxloroformun,  dixloretanın, 
karbon  4-xloridin  alınması  prosesl
əri  işlənib  sənayedə  tətbiq 
olunmu
şdur. Buraya həm də  xlora görə balanslaşdırılmış sxem 
üzr
ə oksidləşdirici xlorlaşma və   hidroxlorlaşma mərhələlərini 
özünd
ə birləşdirən  istehsal prosesləri də aiddir. 
Dixloretanın  istehsal  prosesi 
əsasən  vinilxloridlə  sıx 
baglıdır.  Ona  gör
ə  də  vinilxloridin  istehsalı  prosesinin  müasir 
dövrd
əki  variantları  dixloretanın  alınması  proseslərinin  də 
texnoloji  sxeml
ərini  özündə  birləşdirir.  Bu  halda  dixloretan 
yarımm
əhsul  kimi  alınır  və  tezliklə  də  emal  olunaraq 
vinilxlorid
ə çevrilir. Digər tərəfdən dixloretanın sərbəst istehsal  
texnologiyaları  da    mövcuddur.  Müxt
əlif  xlorüzvi  birləşmələr 
tullantısız istehsal prinsipl
əri əsasında yaradılan texnologiyalar 
əsasında alınır. Aşağıda 1,2-dixloretan və vinilxloridin müxtəlif 
üsullarla alınma texnologiyaları n
əzərdən keçirilmişdir. 
 
7.1. Dixloretanın alınma üsulları 
Dixloretan müxt
əlif üsullarla alına bilər: 
1)  Etilenin  katalizator  i
ştirakı ilə qaz və  ya maye fazada 
xlorla
şdırılması ilə;      
CH
2
 
=
 CH
2 
 
+
 CI
2        
→
  CH
2
 CI 
−
 CH
2 
CI ……(7.1) 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
234 
2) Etanın qaz fazada xlorla
şdırılması ilə; 
CH
3
 
−
 CH
3 
 
+
 2 CI
2     
→
  CH
2
 CI 
−
 CH
2 
CI   
+
 2 HCI  
                                                          ………(7.2) 
3)  Dikon  katalizatorunun  i
ştirakı  ilə  etilenin  qaz  fazada 
oksidl
əşdirici xlorlaşdırılması ilə; 
  CH
2
 
=
 CH
2 
 
+
 2HCI
  
+
 0,5 O
2   
→
  CH
2
CI
−
CH
2
CI 
+
 H
2 
O 
                                                                  .........…(7.3) 
Dixloretanın etilend
ən alınmasının bir neçə üsulu vardır: 
1) 
Maye  dixloretan  mühitind
ə,  20
−
30°
С  temperaturda 
etilenin xlorla t
əsiri ilə; 
2) 
Yüks
ək  təzyiqlərdə  və  0°С–dən  yüksək  olmayan 
temperaturlarda etilenin maye xlor iç
ərisindən buraxılması ilə; 
3) 
yüks
ək  temperaturda  (120°С  temperatura  qədər) 
müxt
əlif katalizatorlar (CuCl
2
, FeCl
3
, SbCl
5
, heyvani kömür v
ə 
s.) i
ştirakı ilə etilenin xlorla təsirindən; 
4) 
Mis  katalizatorunun  i
ştirakı  ilə  300°С  temperaturda 
etilen,  hidrogenxlorid  v
ə  havanın  oksigeninin  qarşılıqlı 
t
əsirindən: 
   CH
2
=CH
2 
+ 2HCl + 0,5
О
2
 
→ СН
2
Сl—СН
2
Сl + Н
2
О.....(7.4) 
S
ənaye  miqyasında  əsasən,  A.F.Dobryanski  və  onun 
əməkdaşları tərəfindən işlənmiş birinci üsul geniş  yayılmışdır. 
Onlar  dixloretanın  alınmasında  ancaq  t
əmiz  etilendən  deyil, 
h
əm  də  etilen  tərkibli  qarışıqlardan,  məsələn,  neft 
xammallarının  pirolizi  il
ə  alınan  etilen  fraksiyası  və  koks 
qazlarından  ayrılan  etilen  fraksiyasından  istifad
ə  olunmasının 
mümkünlüyunu isbat etmi
şlər.  
İkinci  üsulla  dixloretanın  yüksək  çıxımını  əldə  etmək 
üçün   yüks
əkqatılıqlı etilen və maye xlordan istifadə olunması 
t
ələb olunur. Digər tərəfdən, bu halda dixloretanın əmələgəlmə 
reaksiyası  xlorun  atrıqlı
ğında  baş  verir    ki,  bu  da  təkcə 
dixloretanın 
əmələ  gəlməsi  ilə  deyil,  həm  də  etilenin  digər 
xlorla
şma  məhsullarının  da  alınmasına  səbəb  olur.  Digər 
üsulların  çatı
şmayan  cəhəti  yan  məhsulların  yaranması 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
235 
hesabına  m
əqsədli  məhsul  olan  dixloretanın  çıxımının  aşağı 
olması  v
ə  həmçinin  də,  dixloretanın  təmizlənməsinin  çətinliyi 
il
ə bağlıdır.  
S
ənayedə 1,2– dixloretan  əsasən 2 üsulla alınır: 
1)  Etilenin  birba
şa  maye  fazada  katalitik  (FeCI
3
) 
xlorla
şması ilə; 
2)  Dikon  katalizatorunun  i
ştirakı  ilə  etilenin  qaz  fazada 
oksidl
əşdirici xlorlaşdırılması ilə; 
  S
ənaye  miqyasında  geniş  yayılmış,  etilenin  birbaşa 
xlorla
şması ilə dixloretanın  alınması üsulunu nəzərdən keçirək. 
 
7.1.1. Dixloretanın istehsalı prosesinin xammal və  
          alınan məhsullarının seçilib əsaslandırılması 
Dixloretan: 
1,2–dixloretan 
s
ənayenin 
müxt
əlif 
sah
ələrində  həm  həlledici  və  həm  də  vinilxlorid  kimi  bir  çox 
qiym
ətli  xlorüzvi  məhsulların  istehsalında  geniş  tətbiq  edilir. 
Dixloretan 
ya
ğların 
ekstraksiya 
olunmasında, 
neft 
m
əhsullarının  parafinlərdən  təmizlənməsində,  yunların, 
d
ərilərin, 
h
əmçinin 
d
ə 
metal 
m
əmulatların 
ya
ğsızlaşdırılmasında  və  s.  istifadə  olunur.  Dixloretan  həm  də 
bir çox s
ənaye sintezlərində yarımməhsul kimi istifadə olunur. 
Onun çox hiss
əsi vinilxloridin alınmasına sərf olunur.  
1,2–dixloretan 
şirin  iyə  malik  olan,  rəngsiz,  qaynama 
temperaturu  83,7
0
C  olan  uçucu  mayedir.  1,2–dixloretan  etil 
spirti,  dietilefiri  v
ə karbohidrogenlərdə  yaxşı, suda isə pis həll 
olur,  bir  çox  madd
ələrlə  azeotrop  qarışıq  əmələ  gətirir. 
Dixloretan  spirtl
ər,  benzol,  aseton  və  bir  çox  digər  üzvi 
birl
əşmələrlə  istənilən  nisbətlərdə  qarışır,  yağ  və  piyləri, 
q
ətranları,  mumu,  kauçukları,  alkaloidləri  və  həmçinin  də  bir 
sıra  qeyri  üzvi  madd
ələri,  məsələn  kükürdü,  fosforu,  yodu  və 
dig
ər maddələri asanlıqla həll edir. 
Dixloretan  su  il
ə  72
о
С  temperaturda  qaynayan  azeotrop 
qarı
şıq  (80,5%  dixloretan)  əmələ  gətirir.  Dixloretan  çətinliklə 
yanır, yandıqda parlaq ya
şılımtıl alovla yanır və hidrogenxlorid 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
236 
ayrılır. Yanan dixloretan su il
ə asanlıqla udula bilir. Dixloretan 
buxarları  hava  il
ə  partlayış  təhlükəli  qarışıq  əmələ  gətirir  ki, 
onun da partlayı
ş həddi  4,8 –15,9% (həcm.) olur. 
Dixloretan  z
əhərlidir  və  narkotik  təsir  xüsusiyyətinə 
malikdir,  odur  ki,  onunla  i
şləyərkən  ehtiyatlı  davranmaq 
lazımdır.  Dixloretan    buxarları  il
ə  nəfəs  aldıqda    baş  ağrıları, 
t
ənəffüs  yollarının qıcıqlanması, öskürək və hətta ölüm halları 
da ba
ş verə bilər. Dixloretanın buxarlarının istehsalat yerlərində 
buraxıla bil
ən qatılıq həddi  10 mq/m
3
 – dir.  
Etilenin  birba
şa  xlorlaşması    yolu  ilə    dixloretanın 
alınmasında 
əsas xammal etilen və xlordan ibarətdir.