Neft va gaz kimyosi

Yengil mahsulotlarni tozalash
Hozirgi vaqtda gidrotozalash olefinlarni gidrogenlash, oltingugurt va boshqa aralashmalarni olib tashlash orqali yengil mahsulotlarni yangilashning eng keng tarqalgan usuli hisoblanadi. Iqtisodiy sabablarga ko’ra, shuningdek havo va suv aralashmalari bilan bog’liq muammolar uchun boshqa usullar qo’llaniladi. Masalan, regenerativ erituvchilarda katalizator sifatida qo’rg’oshin sulfididan foydalanish va tozalash vositasini yaxshiroq ajratish uchun yuqori voltli elektr pechlar yordamida oldindan tozalashdan olingan mahsulotlar.
Yog’ va moylash materiallari
Neft sanoati yopishqoqligi bo’yicha suyuqlikdan deyarli suvga o’xshab, pekmez konsistensiyasigacha bo’lgan moy va moylash materiallarini yetkazib beradi. Boshqa neft fraksiyalari va mahsulotlarida bo’lgani kabi, ularni ishlab chiqarishning yangi usullari paydo bo’ldi - erituvchilar bilan qazib olish hamda asfaltdan tozalash va hokazolar.
Erituvchi ekstraktsiya. Sanoat erituvchilarga xloreks, furfurol (jo’xori po’stlog’ini qayta ishlashning qo’shimcha mahsuloti), nitrobenzol, fenollar, metil -etil ketonlar va boshqalar kiradi. Erituvchini ajratib olish odatda qarama-qarshi oqim rejimida amalga oshiriladi (neft bir yo’nalishda, erituvchi yo’nalishi esa aksincha oqadi), bu ko’proq tanlab eritish va chuqurroq tozalash imkonini beradi. Bundan ham ko’proq tanlangan protsedura bilan ustun g’ovakkli muhit bilan to’ldiriladi (masalan, teshilgan plastinalar shaklida amalga oshiriladi).
Suyultirilgan propan. Surkov moylarini tozalash samaradorligi bosim ostida siqilgan propan qo’llanishi bilan yaxshilanadi. Bu parafinli uglevodorod (qaynash harorati – 42 ⁰S) asfaltlarga deyarli erituvchi ta’sir ko’rsatmaydi va past haroratlarda qattiq parafinlarni juda oz miqdorda eritadi. Biroq, haroratni hamda erituvchi - yog’ nisbatlarini sozlash va tanlash orqali asfalt va mumlarini muvaffaqiyatli yo’qotish mumkin.
Erituvchilar bilan deparafinlash. Erituvchilar bilan deparafinlash usuli surkov moylarini ishlab chiqarishda muhim bosqichdir. Tozalanmagan moylarini deparafinlash yoki tozalash yengil shpindel moylaridan tortib og’ir vakuum moylari va tijorat mumlarigacha bo’lgan turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarishga yordam beradi. Metiletilketon va toluol yoki benzol va aseton aralashmasini deparafinlash uchun eng ko’p qo’llanadi.
Kreking gazi. Ikkilamchi gazsimon mahsulotlar neftdan turli xil kreking jarayonlari natijasida olinadi. Kreking paytida og’ir fraksiyalar benzin beradi va benzin fraksiyalari oktan sonining ortishi bilan o’rtacha darajada krekinglanib ketadi. Ushbu jarayonlar natijasida hosil bo’lgan gazlar kreking neftining 2-10% (og’irligi)ni tashkillagan bo’lishi mumkin; ular esa tabiiy neft gazlaridan keskin farq qiladi. Ularning asosiy xususiyati - tabiiy gazlarda butunlay yo’q bo’lgan olefinlarning mavjudligidadir. Yuqori haroratli kreking gazlari tarkibida 50% olefinlar, shu jumladan etilen, propilen va butilenlar bo’lishi mumkin. Qoidaga ko’ra, olefinlar 10-25% dan ko’proqni tashkil qiladi. Kreking gazlari odatda oz miqdorda vodorodni ham o’z ichiga oladi. Past bosimda 540 °C yoki undan yuqori kreking harorati etilen hosil bo’lishi uchun qulay bo’lsa, 455-480 °C va yuqori bosimdagi o’rtacha harorat kamroq etilen va propilen va butilenlarning mutanosib ravishda ko’proq hosil bo’lishi uchun qulaydir.
Benzin - neftni qayta ishlashning eng muhim mahsuloti bo’lib, neft xom - ashyosidan benzin 50% gacha ishlab chiqariladi. Bu qiymatga tabiiy benzin, krekinglangan benzin, polimerizatsiya mahsulotlari, suyultirilgan neft gazlari va sanoat motor yoqilg’isi sifatida ishlatiladigan barcha mahsulotlar kiradi. Har bir neftni qayta ishlash jarayonida ishlab chiqarilgan benzin miqdori va sifatiga qo’yiladigan talablar mavjud.
Tarkibi. Sanoat benzini qaynash harorati 30-200 °С oralig’ida turli uglevodorodlar aralashmasidir. 38 °C dan past qaynayotgan ba’zi butanlar yuqori bug’ bosimiga ega. Benzin tarkibidagi uglevodorodlar tarkibiga ko’plab izoparafinlar hamda aromatik moddalar va naftenlar kiradi, krekinglangan benzinlarda esa 15-25% olefinlar mavjud. Uglevodorodlarning oktan soni quyidagi tartibda kamayadi: izoparafinlar => aromatiklar => olefinlar => naftenlar => n-parafinlar. Ushbu guruhlarning har birining tarkibiy qismlari o’rtasida molekulalarning tuzilishi va qaynash nuqtasiga qarab farqlar mavjud. Turli komponentlar benzin aralashmalarining oktan soniga hissa qo’shadi.
Kreking benzinlar ushbu komponentlarning katta qismini o’z ichiga oladi, aralashtirilganda motor yoqilg’isi hosil bo’ladi. Biroq, ko’pgina mamlakatlarda ulardan to’g’ridan-to’g’ri foydalanish qonuniy ravishda cheklangan, chunki ular tarkibida sezilarli miqdorda olefinlar mavjud va olefinlar fotokimyoviy smogning (tutunning) asosiy sabablaridan biridir.