dı; üçüncüsü, qəzəbindən çox ağrı-acısını ifadə eləyən o ya-
zını qəzetə göndərməyəydi. Düzdü, birinci səhvi istiqlal işində
geridə qalmamaq arzusundan irəli gəlmişdi, ikinci-üçüncü
səhvlərisə o istiqlalın itirilməsi yanğısından doğulmuşdu,
amma bütün bunlar artıq bioqrafiyasına yazılmışdı, heç cür
silib ata bilməyəcəkdi.
İndi üz tutduğu şəhərdə rəhmətlik Mirinin dostunu tap-
malı, içindəki ağır yükdən xilas olmalı, Vətənə bir az da arxa-
yın getməliydi. Bu da Ceyhun bəyin məsləhətiydi, əlyazmaları
Münhen, Berlin, ya da Leypsiq nəşriyyatlarının birinə
verməyi məsləhət görməmişdi, Almaniyanın şəhərlərində
çekistlər qaynaşırdılar, üstəlik, Rusiyadan, Qafqazdan, Orta
Asiyadan, Türkiyədən... axışmış mühacirlərə addımbaşı rast
gəlmək olurdu. Həmin mühacirlərin arasında güzəranpulu
qazanmaq üçün istənilən adamı satmağa hazır kəslər də var-
dı, əlyazmaların sorağı Vətənə özündən əvvəl gedib çata
bilərdi. Vyanasa bu cəhətdən daha təhlükəsiziydi, həm də,
yəqin, orda Məhəmməd Ağaoğlu münasib nəşr evi tapmağa
kömək eləyəcəkdi.
9
Qatardan enəndə qırmızıyanaq, sallaqbığ pruss bələd-
çiylə köhnə dost kimi vidalaşdı. Leopoldştadtdakı Praterş-
ternin – Şimal vağzalının əzəmətli binasına heyran-heyran
baxıb küçəyə çıxdı. Bəxtindən çamadanı o qədər də ağır de-
yildi, içində dəyişəyindən, əlyazmalarından, kitablarından,
Miri dən qalan bir-iki yadigardan başqa bir şey yox idi. Ax-
tardığı ünvan yaxın olsaydı, piyada gedə bilərdi.
Təəssüf ki, professor Fridrix fon Kraelitzin ünvanını xa-
tırlamırdı, onun öz əlilə yazdığı bir parça kağızı indi tapa
bilməzdi. Əlbəttə, onunla görüşə, kitabına yazdığı rəyə görə
təşəkkürünü bildirə, bəlkə də əlyazmalarıyla bağlı ondan
məsləhət ala bilərdi. Amma bu böyük şəhərdə onun izini
hardan tapacaqdı? Üstəlik, Vyanada uzaqbaşı bir gündən,
bəlkə də bir neçə saatdan artıq ləngiyə bilməzdi: elə bu
dəqiqələrdə izlənib-izlənmədiyini hardan bilir?
Məlum oldu ki, əvvəlcə tramvayla, sonra iki tin piyada
getməlidi. Tramvayda adamların üzünə nəzər salır, ruhi
hallarını oxumaq istəyirdi: nəhayət, belə qənaətə gəldi ki,
buranın əhalisi Berlin camaatına nisbətən daha sakit, so-
yuqqanlı, bəlkə də daha nəzakətlidilər. Baxışları sısqa, ma-
vigözlü qarının nəzərlərilə toqquşdu. Qarı lütfkarlıqla gü-
lüm səyib yüngülcə baş əydi. Bu da kefini kökəltdi, beynin-
dən keçirdi ki, hər şey yaxşı olacaq.
Hər şey gözlədiyinin əksinə oldu: fikirləşirdi, Məhəmməd
indi yəqin dərsdə olar (əlbəttə, əgər dərslərinə davam eləyirsə),
onda ya Arxeologiya İnstitutuna getmək, ya da onun qayıt-
masını gözləmək lazım gələcək; amma oğlanı otağında,
üstəlik, yataqda tapdı. İki gündü qızdırması varmış,
zəiflikdən dərsə getməyib, arada yoldaşları baş çəkirlərmiş.
Bunları bir qədər sonra öyrəndi. İlk sezdiyi yataqda uzan-
mış iyirmi beş yaşlarındakı arıq, gözləri çuxura düşmüş ca-
vanın da Miri kimi çevriliş qurbanı olduğunu duydu. Özü-
nü təqdim eləyib, Mirinin adını çəkəndə xəstənin gözləri
dolub-boşaldı:
10
“Aslan bəy mənə yazmışdı, çox kədərləndim, dərdinizə
şərikəm, – yatağında dikəlmək istədisə, onun çiyinlərindən
tutub yatağa uzatdı: – Təəssüf ki, sizi layiqincə qarşılaya
bilmədim”.
“Narahat olma, – iltifatla gülümsədi, – elə-belə baş
çəkmək istədim. Ümidvaram ki, ciddi bir şey yoxdu”.
“Yox, – xəstənin sifətində xahiş dolu ifadə göründü, –
Lütfən, narahat olmayın, paltonuzu çıxarıb rahatlanın. Ax-
şam yoldaşlarım doktor gətirmişdilər, müayinə elədi, nüsxə
yazdı, dərsdən qayıdanda əczaxanaya gedərlər”.
Paltosunu soyunmadan dolabçanın üstündəki nüsxəni
götürüb xəstəyə doğru əyildi:
“Ən yaxın əczaxana hansı səmtdədi?”
Xəstə xəcalətdən tərləmişdi, solğun bənizi azacıq qızar-
mış, alnına tər gəlmişdi.
“Əziyyət çəkməyin...” – etiraz eləmək istədi.
Amma daha onun danışmağına imkan vermədi, bayaq
tini burulanda rastına çıxan əczaxananı xatırlayıb qapıdan
çıxdı.
Cəmi bir saatdan sonra dava-dərman da, yemək alıb geri
dönmüş, xəstənin dərmanlarını öz əlilə içirmiş, alçaq kətilin
üstündə süfrə açmış, oğlanı öz əlilə yedirmiş, iştaha gəlsin
deyə, özü də bir neçə tikə yemişdi. Sonra Məhəmməd dörd
il yarımda başına gələnləri danışmış, təqaüdü kəsiləndən
sonra çəkdiyi zillətləri göz yaşları içində nəql eləmiş, Miri-
nin faciəsini eşidəndə keçirdiyi sarsıntıdan söhbət açmışdı.
İçini yandıran ağrıların ötüb-keçməsini gözləyə-gözləyə
xeyli susandan sonra oğlanın qayğılı səsini eşitmişdi:
“Vətənə qayıtmaq xoşbəxtlikdi, amma keçmişinizi unu-
dacaqlarından əminsinizmi?”
Həmin məqamda ürəkdən “hə” demək istəyirdi, amma
ikicə hərflik o söz boğazında ilişib qaldı, udqundu, nəzər-
lərini pəncərədən bayırdakı tutqun mənzərəyə zilləyib xeyli
susdu, handan-hana dilləndi:
11
“Bilmirəm. Amma qürbətdə səfalət içində yaşamaqdan-
sa, Vətəndə ölmək daha yaxşıdı...”
Qəfildən də diksindi, sözlərinin xəstəyə də aid olduğu-
nu beynindən keçirib xəcalət çəkdi...
***
Xəstə deyəsən, bir az rahatlanıb huşa getmiş, özü də
köhnə kresloda bir az mürgüləmişdi, ikisi də açılan qapının
tıqqıltısına oyandılar. Üç nəfər idilər: macar Layoş, türk Hil-
mi və yerli Maks. Gözləmədikləri qonağı görüb çaşdılar,
xəstənin təqdimatından sonra dava-dərmana, yeməyə görə
təşəkkür elədilər, israrın ardınca utana-utana hələ də açıq
süfrəyə əl uzatdılar. Az sonra Hilminin hazırladığı qəhvəni
içəndə qonaq Vyanada dayanmağının səbəbini dedi:
“Sıxıntılı günlərimdə yazdıqlarımı dostların köməyilə al-
mancaya çevirmişəm. Burda nəşr evlərinin birinə vermək
fikrindəyəm. Sizin yardımınıza güvənirəm”.
Cavanlar baxışdılar. Maks hamıdan əvvəl dilləndi:
“Bu yaxınlıqda, Lindenqasse küçəsində bir nəşr evi oldu-
ğunu bilirəm. Düzdü, qapısından girməmişəm, kimsəni də
tanımıram, amma fikrimcə, müraciət eləyə bilərsiniz”.
“Onda elə bu gün getmək istəyirəm, görüş baş tutsa,
Moskva qatarına da çata bilərəm. Kim bilir, bəlkə, sözləşmə
də imzalamalı olduq”.
“Layoş dostumuzun yanında qalar, – Hilmi əlini paltosu-
na atdı, – Maksla mən də yolüstü sizə nəşr evini göstərərik”.
...Havada yüngül çisgin olsa da piyada gəzmək xoş idi.
Qoltuğundakı bükülünü cavanların götürməsinə razı olma-
mışdı, elə bil əlləri dəysə, vərəqlərə ürəyinin qanıyla yazdı-
ğı faş olacaqdı. O, ümidsiz günlərində İstanbulda, Parisdə,
Klişidəki kasıb otağında, şam işığında yazdığı barədə alman
dostu və onun arvadı istisna olmaqla, Ceyhun bəydən başqa
kimsəyə bir kəlmə deməmişdi. Hə, bir də hərdən söhbətə
gələn tale yoldaşı əlcəzairli Muhəmməd İbn Mənsurla oğlu
12
Səid nəsə yazdığından xəbərdar idilər. Muhəmməd yazıb-
oxumaq bilmirdi, amma savadlı adamla oturub-durmaqdan,
söhbət eləməkdən xoşu gəlirdi. Adəti üzrə hamı kimi ona
da “Qurban” deyirdi. “Qurban, bu işlərin axırı necə ola-
caq?” Onun ümidsiz çöhrəsinə baxmamağa çalışa-çalışa
“Naümid olma, qurban, Allah bir tərəfdən bağlayıbsa, yə-
qin, bir tərəfdən də açar”. Hərdən də özü gəlmir, amma
Səidlə yemək göndərirdi.
Lindenqasse küçəsindəki dörd saylı binaya çatıb girişin
üstündəki “E.P.Tal Publishers & Co” lövhəsini görəndə ca-
vanları daha yoldan saxlamaq istəmədi, xudahafizləşib on-
ların bir qədər uzaqlaşmasını gözlədi, sonra əlini ikitaylı,
ağır palıd taxtasından qapısının dəstəyinə atanda duruxdu:
bəlkə elə burdanca qayıtsın, əlyazmaları Məhəmmədə ver-
sin, ya elə poçtla Ceyhun bəyə göndərsin, Vətəndə vəziy-
yətin durulmağını gözləsin. Qəzənfər bəylə Kiyevdən yaxın
münasibətləri vardı, tibb təhsili alan o qaraşın oğlanla yolla-
rı sonralar ayrılmışdı, biri müsavatçılara, o biri sosial-de-
mokratlara qoşulmuşdu. İndi Qəzənfər “bəy”likdən imtina
eləyib “fəhlə kəndli hökuməti”nin baş komissarı olmuşdu,
köhnə dostunun Vətənə qayıtmasına izin məktubunu da o
göndərmişdi. Bəs təzə hökumət bir az başı açılanda onun
keçmişini qurdalamayacaqdımı? Başqa imzayla kapitalist
ölkəsində kitab çap etdirdiyi ortaya çıxsa, başına nələr
gələcəkdi? Ya elə yazdığını oxuyub onu “xalq düşməni”
çıxarmayacaqdılarmı?
Amma tərəddüd bir an çəkdi. Qapının çax-çaxını çalıb
həyəcanını boğmağa çalışa-çalışa gözlədi. Yanından keçən
yeniyetmə, elə bil onu kiməsə oxşadıb ayaq saxladı, gözlərini
bərəldib heyran-heyran baxdı. Yeniyetmənin marağının
səbəbini başa düşdü: boy-buxunu, paltosu, çəkmələri, şlya-
pası, bığı, qaşı-gözüylə Çarli Çaplinə oxşadırdılar, bu da ke-
finin kök vaxtında xoşuna gəlir, ovqatı təlx olanda
qüssələndirirdi. İndi həyəcanlıydı, ona göz vurub gülümsədi,
13
gimnaziya şagirdinə oxşayan oğlan da gülümsünüb göz-
lərini ondan çəkmədən aralandı.
Qapını açan xidmətçi qadının gözlərində də təəccüb var-
dı. Şlyapasını çıxarıb yüngülcə baş əydi:
“Salam, frau! Mən herr Ernet Peter Talı görə bilərəmmi?”
Xidmətçi hələ də təəccübdən qurtulmamışdı:
“Kimin gəldiyini deyim?”
Ani tərəddüd keçirdi, təbii ki, ad-soyadı, həm də təxəl-
lüsü nəşr evinin sahibinə heç nə deməyəcəkdi, bu səbə bdən
də onu maraqlandırmaq daha düzgün olardı:
“Deyin ki, qafqazlı bir yazıçıdı, alman dilinə çevrilmiş
əsərlərinin nəşrilə bağlı söhbət eləmək istəyir”.
“Bir dəqiqəliyə gözləyin”, – xidmətçi qapının arasından
gülümsəyib yox oldu.
Əlyazmaları, əlbəttə, burda qalacaqdı. Naşirlə razılığa
gəlməsə, ya Məhəmmədin yanında əmanət qoyacaq, ya da
poçtla Ceyhun bəyə göndərəcək: axı almanca əlyazma Mos-
kvada da, Bakıda da kimsəyə lazım deyil, üstəlik, əcnəbi
dildə yazı yoxlama vaxtı diqqəti çəkər, başına bəla açar.
Bəlkə də baxti gətirdi, naşiri maraqlandıra bildi, hələ
qələmhaqqı da qopardı. Vəziyyətinin bu vaxtında belə bir
şey göydəndüşmə olardı: xəstə tələbəyə də əl tutar, İbadın
borcunu göndərər, yol xərci qayğısından da qurtulardı.
Xidmətçinin dəvətilə içəri girib uzun dəhlizin o başına
gedəndə sezdi ki, nəşr evinin vəziyyəti o qədər də ağır de-
yil: hər iki tərəfdəki irili-xırdalı otaqlarda yazı makinaları
taqqıldayır, qapılar açılıb-örtülür, yarıaçıq qapıların arxasın-
dan qısa gülüş, ya da ifadələr eşidilirdi.
Nəşr evinin sahibi onu kabinetinin kandarında qarşılayıb
özünü təqdim elədi: Ernest Peter Rozental – qısaca Peter
Tal. “Yəhudidi, – beynindən keçirdi, – bəlkə heç əlyazmanı
göstərməyim, sadəcə, söhbət eləməyə gəldiyimi deyim?”
Amma artıq özünü nişan vermişdi, daha doğrusu,
təxəllüsünü söyləmişdi. Təxminən yaşıdı olan Tal ona alçaq
kürsüdə yer göstərib üzbəüzdə əyləşdi, iltifatla gülümsədi:
14
“Deməli, Şərq adamısınız. Əlbəttə, nəyi demək, nəyi
deməmək barədə azadsınız, amma onu deyim ki, Şərq bi-
zim diqqətimizi həmişə çəkir. Müəlliflərimiz arasında Şərq
mövzusunda yazanlar kifayət qədərdi. Ümidvaram ki, Sizin
təklif elədiyiniz əsərlər də maraqlı olacaq”.
“Mən Şərqin çox zəngin ölkəsində, faciəvi hadisələrin
baş verdiyi məmləkətdə doğulmuşam, herr Tal, – dedi. –
Kiyevdə, İstanbulda, Parisdə kitablarım nəşr olunub. Təəssüf
ki, yol üstündə olduğumdan özümlə nüsxələrini götür mə-
mişəm. Amma ümidvaram ki, oxuyacağınız əsərlər sizi çox
maraqlandıracaq”.
Peter Tal peşəkar naşir duyğusuyla əlçatarında şikar ol-
duğundan həyəcanlanıb dikəldi, qapını açıb üzbəüz otağa
səsləndi:
“Frau Hesslinq, zəhmət olmasa, bizə iki qəhvə gətirin, –
dedi, sonra kresloya çöküb ağıllı, hiyləgər nəzərlərini qona-
ğa dikdi. – Bilirsiniz, mən yeddi il qabaq isveçrəli dostum
Karl Siliqlə birgə nəşr evini yaradanda bu qədər irəli
gedəcəyimi düşünmürdüm. Artıq iki yüz addan çox kitab
nəşr eləmişik, müəlliflərimiz arasında Herman Hesse, Ste-
fan Svayq, Aqata Kristi, Con Karr kimi nəhənglər var.
Leypsiqdə də işlərimizi genişləndirmək qərarına gəlmişik.
Demək istəyirəm ki, bizi seçməkdə heç də səhv elə mə-
misiniz”.
Tal həvəslə, əl-qolunu oynada-oynada danışır, əyilib
kresloya yaxın dolabdan nəşr elədiyi kitabları götürür, qo-
nağına göstərir, əlyazmalar üzərində işdən, müəlliflərlə
əlaqələrdən, alıcıların rəylərindən söhbət açırdı. Xidmətçi
iki fincan qəhvəni həmsöhbətlərin arasındakı alçaq mizin
üstünə qoyub gedəndən sonra da naşirin bəlağətli nitqi da-
vam eləyirdi. Bütün bunlar çox maraqlı olsa da, söhbətlərinin
nəticəsi, bir də qoyub gəldiyi xəstənin vəziyyəti onu daha
çox həyəcanlandırırdı.
“Təəssüf ki, Sizinlə bir daha görüşəcəyimizi əminliklə
söyləyə bilmərəm, herr Tal, – dedi, – ola bilsin, heç kitabla-
15
rımın nəşr olunduğundan da xəbər tutmayım. Bununla
belə, əlyazmalarımı Sizə əmanət qoymaq qərarına gəldim.
Hər halda, ümidvaram ki, oxuyub dəyərləndirəcəksiniz...”
“Əlbəttə, əlbəttə, bundan arxayın ola bilərsiniz, – naşir
gülümsəyə-gülümsəyə əllərini yana açdı. – Düzdü, indi
işlərimiz həddən çoxdu, az qala, gecə-gündüz işləyirik,
amma fürsət tapıb əlyazmalarla tanış olaram”.
Qovluqları
Tala
uzadanda
bütün
vücudunun
gərginləşdiyini, əllərinin titrədiyini hiss elədi. Elə bil ümid-
siz, tutqun, ağrıyla dolu günlərində kağıza köçürdüyü ya-
şantılarını dəmir saxlanca qoymaq üçün verirdi, həmin ya-
şantılar bu yad məmləkətdə dustaq qalacaqdı, bəlkə də heç
vaxt işıq üzü görməyəcəkdi. Amma, ola bilsin, bu işgüzar
naşir əlyazmaların yolunu açacaq, yazdıqlarını bütün dün-
yaya tanıdacaqdı.
Peter Tal qovluqları alıb üzərində səliqəli xətlə yazılanla-
rı oxudu:
Dostları ilə paylaş: |