Nitq məDƏNİYYƏTİNİn təDQİQİ, İNKİŞafi və

Mühazirəçi nitqin göstərilən hər iki formasından istifadə bacarığına yiyələnməlidir. Xüsusən, spontan nitqə daim hazır omlalı, hər hansı bir şəraitdə öz fikrini toplamağı, sistemləşdirməyi, onu münasib sözlərlə, ifadələrlə başqalarına çatdırmağı bacarmalıdır.

Monoioji nitqin quruluş sxemi və xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən bir sıra növləri vardtr: mühazirə, məruzə. məlumat, çıxış, nitq və s.

MÜHAZIRƏ. Mühazirə ən çox ali məktəblərdə müəyyən fənn üzrə materialın konkret faktlara əsaslanan, geniş nəzəri mühakimə və ümumiləşdirmələrdən ibarət şərhidir. Nitqin bu formasından digər elmi idarələrdə, kütləvi tədbirlərdə və s. yerlərdə də istifadə olunur. Mühazirənin məruzədən bir fərqi ondadır ki, birincidə dialoqa yol verilə bilər. Yəni şərhin gedişində dinləyicilər natiqə sualla müraciət edə bilərlər. Mühazirəçi elə oradaca suala müvafiq cavab verib öz şərhini davam etdirir. Yaxud dinləyicilər mühazirənin gedişində replikalarla onları maraqlandıran məsələlərin daha ətraflı izah olunmasını xahiş edə bilərlər. «Mühazirə oxumaq» ifadəsi şərti olaraq işlədilir. Burada mühazirя materialı heç də üzündən oxunmur, о söylənilir. Mühazirəçi ehtiyac hiss etdikdə (məsələn, sitatlar vermək, danışıqda ardıcıllığı gözləmək lazım gəldikdə və s.) mətnə müraciət edəряк həmin sitatları üzündən oxuya биляр, йахуд digər qeydlərə baxa bilər.

Monoloji nitqin digər formalarında olduğu kimi, mühazirə də о vaxt effektli şərh üsulu sayılır ki, lektor ona yaxşı hazırlaşsın. Nəyi demək, necə demək, harada deməyi bacarsın. Onun şərhi auditoriyanın səviyyəsinə uyğun qurulsun. Nitqi səlis və aydın olsun, fikrini əsaslandırmaq üçün göstərdiyi sübutlar, faktlar, çıxardığı neticələr reallsğı əks etdirsin, incə mətləbiəri dinləyiciyə çatdırmaq, onların marağını ələ almaq, hisslərinə təsir etmək məqsədilə müvafıq nitq nümunələrindən, dil vasitələrindən, şifahi şərhin bir sıra formalarından (təsvir, xarakteristika, izah, mühakimə və s.) daha münasib şəkildə istifadə etməyi bacarsın və s. Mühazirə idraki ehəmiyyət daşımalı, elmi dərinliyi və məntiqi şərhi ilə fərqlənməlidir. Orada elmi ümumiləşdirmələrə, faktik materialın təhlilinə geniş yer verilməlidir. Xüsusən, ali məktəb auditoriyasında edilən mühazirələrdə tərbiyə, əxlaq məsələləri, milli ideologiyanın, elmi dünyagörüşünün formalaşdırılması, təfəkkürün inkişafı ön plana çəkilməüdir.

Hal-hazırda ali məktəb auditoriyalarında yüksək səviyyədə mühazirə oxuyan müəllimlərimiz çoxdur. Təəssüf ki, onların natiqlik məharəti öyrənilib ümu-miləşdirilmir, yazılmır, başqalaры bundan faydalana bilmir.
MƏRUZƏ. Məruzə bir mövzu haqqında əvvəlcədən hazırlanıb söylənilən nitqə deyilir. Məruzə müxtəlif mövzu və şəraitdə aparıia bilər: görülmüş işlərin yekunu ilə bağlı щesabat məruzəsi, yaranrnış vəziyyət barədə yüksək вяzifə sahibinin qarşısında məruzə, elmi-praktik кonfranslarda məruzə və s.

Mövzudan asılı olaraq мяruzə qısa və geniş ola bilər. Məsələn, hər hansı bir kriminal vəziyyətlə bağlı yuxarı təşkilat qarşısında edilən məruzə bir qədər konkret və yığcam olmalıdır. Beynəlxaлг vəziййətə dair, yaxud elmi mövzuda auditoriyada, kütlə qarşısında edilən məruzələr öz əhatəüliyi, genişliyi ilя əvvəlkindən fərqlənməlidir.

Məruzə giriş, əsas hissə və nəticə olmaqla üч hissəyə bölünür. Birinci hissədə bəhs едилян məsələriн əhəmiyyətindən, aktuallığından danışılır, qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün hansı yollardan, üsullardaн istifadə edildiyi göstərilir. Məruzənin əsas hissəsində isə görülən işin məzmunu göstərilir, münasibət bildirilir. Sonda isə araşdırmalara yekun vurulur, müvafiq təklifləр söylənilir.

Məruzənin yüksək səviyyədə hazırlanmasi üçün birinci növdəbə onun əhatə edəcəyi mövzunun həcmi, sərhəddi, mövzuya aid ədəbiyyat. (eləcə də digər mənbələr) müəyyənləşdirilməiidir. Bütün bunlar əsasında məruzənin mətni hazırlanmalı, oradan irəli gələn ideyalar formalaşdırılmalıdır. Məruzə oxunduqdan sonra dinləyicilərin tənqidi qeydləri, sualları və təklifləri əsasında məruzə mətnində düzəlişlər aparılmalıdır.

ÇIXIŞ. Rəsmi və ictimai tədbirlərdə (iclaslaria, yığıncaqlarda, müşavirələrdə, nümayişlərdə, konfranсlarda və s. yerlərdə) edilən məruzə ətrafında dinləyicilə öz fikrini, münasibətini bildirməsidir. «Çıxış» sözü hazır bir qədər də geniş dairədə işlədilir: müzakirə zamаны edilən çıxışlar, təbrik çıxışları, təşviqat xarakterli çıxışlaş, matəm çıxışları, məclis (stol) çıxışlaры, radio, televiziya, qəzet vasitəsilə edilən çıxışlar və s. Lakin çıxış deyənдя daha çox adamların qarşısında söylənilən nitq formasы başa düşülür.

Dinləyicilər məruzədəki fikrə həmrəy olmaq, йəni fikrə nəyisə əlavə etmək, nəyəsə münasibət bildirmək va s. məqsədlərlə çıxış etməli olurlar. Bu çıxışlar о zamaн effektли olur, dinləyiciləri razı salır ki,:

a) yığcam olsun, çox vaxt aparmasın;

2. 
   danışan müzakirə olunan mövzudan kənara çıxmasın;
   
3. 
   məruzədə və ya əvvəlki çıxışlardakılar təkrar edilməsin;
   

ç) deyilənlərdə ardıcıllıq və rabitəlilik olsun;

4. 
   sözlər, cümlələr aydın, hamının eşidə biləcəyi bir səs tonu ilə tələffüz edilsin;
   
5. 
   danışıqda loru və tüfeyli sözlərə, ifadələrə, şivə f tələffüzünə və s. yol verilməsin.