Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti meliyeva shohida maksudovna
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fozil odamlar shahri
” Аbu Nasr Forobiy – Toshkent / 'Ozbekiston Milliy Ensiklopediyasi' Davlat ilmiy nashriyoti - 2004й. – 42б. 7 “Ma’nosiz so‘z-so‘z emas, balki qandaydir tovushlar yig‘indisidir. Umuman, bunday so‘z tilda yo‘qdir. Faqat hayvonlarning ma’nosiz bo‘kirishidan, qushlarning ma’nosiz chug‘urlashidan inson tili (nutqi) o‘zining ma’no ajratish xususiyatiga egaligi bilan ajralib turadi” – deb ta’kidlaydi. U o‘zining “Mahbub ul-qulub” asarida shunday deydi: “Til muncha sharaf bila nutqning olatidur va ham nutqdirki, gar nopisand zohir bo‘lsa, tilning ofatidur...” 4 ya’ni, til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir, agar u o‘rinsiz ishlatilsa, tilning ofatidir. Abdulla Avloniy ham “Bolalarda fikrlash iqtidorini hosil qilishda fikr tarbiyasi benihoya zarur va muqaddas vazifa” deb ta’rif berar ekan, so‘zlashuv odobiga alohida diqqat qaratadi. Adib bolalarni har bir so‘zni ma’nosiga ko‘ra talaffuz qilishni avval o‘ylashni, so‘ng uni o‘z me’yorida gapirishni, nutqning doimo go‘zal va ma’noli bo‘lishiga erishish yo‘llarini ko‘rsatib, o‘zgalar so‘zini diqqat bilan tinglash uquvini tarkib toptirish zaruratini qat’iy ta’kidlaydi 5 . Ko‘rinadiki til va nutq inson ma’naviy kamolotining muhim omillaridan sanaladi. Har qanday madaniy jamiyatning burchi va vazifasi nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan jamiyat a’zolariga o‘z vaqtida malakali yordam ko‘rsatishdan iborat. Bolalar nutqini maktabgacha yoshidanoq to‘g‘ri shakllantirish ustida ishlash hayot talabidir. Nutq buzilishlari deganda gapiruvchi shaxsning ma’lum til muhitida qabul qilingan, nutq faoliyati normal holda ishlayotgan psixofiziologik mexanizmlarining zaiflashuviga bog‘liq holda til normalaridan chetlashuvi tushuniladi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan qaraganda esa, nutq buzilishlari bu bilish jarayoni, aloqa vositalarining buzilishidir. Shuning uchun har qanday madaniy jamiyatning burchi va vazifasi nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan jamiyat a’zolariga o‘z vaqtida malakali yordam ko‘rsatishdan iborat. 4 Alisher Navoiy. Mahbul-ul qulub. 14-tom, -Т.: 1998. 94-bet. 5 Abdulla Аvloniy “Tanlangan asarlar” Ikki tomlik, «Ma’naviyat»., T., 1998 y. 1-Т.- 43-bet. 4 8 Aqli zaif bolalarda me’yorida rivojlanayotgan tengdoshlariga qaraganda nutqi kechikib shakllanadi va bir qator kamchiliklarga ega bo‘ladi. So‘zning tovushining tahlili va sintezi buzilishidagi talaffuz kamchiliklari, lug‘atining qashshoqligi, grammatik qurilishining shakllanmaganligi aqli zaif bolaning nutqi va tafakkurining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xatto ayrim mustaqil jumlalar paydo bo‘lgan taqdirda ham bolalarning aloqasi qator fonetik va grammatik buzilishlar bilan tavsiflanadi. Ayniqsa, og‘zaki nutq buzilganligi tufayli shaxslararo munosabatga kirishish kechikadi. Aqli zaif bolalarda nutqning buzilish xususiyati yuqori nerv faoliyati va uning psixik shakllanishining o‘ziga xosligi bilan aniqlanadi. . S.Ya.Rubinshteyn fikri bo‘yicha, aqli zaif bolalarda nutqi to‘liq rivojlanmaganini asosiy sabablari – barcha analizatordagi yangi differensial aloqalarning miyada sekin ishlab chiqilishi va funksional qatlamlarini zaifligi hisoblanadi 6 . A qli zaif bolalarning nutqini rivojlanish xususiyatlarini tadqiq etgan olimlar ularda patologik intertlik, atrofga bo‘lga qiziqishning juda zaifligini ham ko‘rsatadilar. Shu sababli bu toifaga kiruvchi bolalarning ta’limini tashkil etishda ularning bilish faoliyatini faollashtirishga, nutqini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’sir usullari qo‘llanilishi zarur. Bunda didaktik o‘yinlar katta ahamiyat kasb etadi. Ilmiy, maxsus adabiyotlarda maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini o‘rganishda uni rivojlantirish yo‘llarini takomillashtirish zarurligini guvohi bo‘ldik. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanishning ahamiyati kattadir. Chunki maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tarbiyalashda, maktab ta’limiga tayyorlashda bu davrda bolalarning asosiy faoliyat bo‘lgan o‘yinning ahamiyati yanada muhim bo‘lib qoladi. O‘yin - maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarning yetakchi faoliyati bo‘lib, ularning hayotida muhim ahamiyatga ega. Bu o‘yinning bolani psixik rivojlanishiga ko‘p qirrali ta’siri bilan bog‘liq. O‘yinda, ayniqsa, didaktik 6 С.Я.Рубинштейн // Дефектология.- 1990.- № 3.- С. 95. 9 o‘yin orqali bolalar yangi bilimlar, tushunchalar, ko‘nikma va malakalarni egallab oladilar. O‘yin orqali inson muloqot qoidalarini egallab oladi. U bolada ahloqiy va irodaviy sifatlarni shakllantirishga imkon yaratadi. Me’yorida rivojlanayotgan bola haqida gapirganda bularning barchasi tabiiy, bolalikka xos bo‘lib va hech qanday tarbiyaviy ta’sirlarni talab qilmaydi. O‘yin barcha psixik jarayonlarni va shaxsning shakllanishiga bolaning rivojlanishi uchun alohida sharoit yaratilganda va tizimli ravishda amalga oshirilayotgan korreksion-tarbiyaviy ishlar jarayoniga kiritilganda ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha pedagogika tamoyillariga asosan tashkil etilgan didaktik o‘yin ilk yoshdanoq rivojlanishida muammolari bo‘lgan bolalardagi nuqsonlarni, ayniqsa nutq nuqsonlarini korreksiyalash va maktabga tayyorlash imkonini yaratadi. O‘yin, didaktik o‘yinlar to‘g‘ri tashkil etilganda har bir bolani ilk yoshdanoq aqliy, ahloqiy, jismoniy va estetik jihatdan rivojlanishi vazifalarini hal etadi. O‘yinda dastlabki rivojlanish bosqichlaridayoq bolaning shaxsi shakllanadi, o‘quv faoliyatida, mehnatda, odamlar bilan muloqotida kerak bo‘ladigan sifatlar rivojlanadi. To‘g‘ri shakllantirilgan o‘yin intellektida buzilishlari bo‘lgan bolalarning rivojlanishi uchun ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, erta ijtimoiylashuvi va keyinchalik jamiyatga integratsiyasi uchun muqobil imkoniyat yaratadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida aqli zaif bolalarning nutqini shakllantirish va o‘stirishga qaratilgan korreksion-rivojlantiruvchi ishlarda didaktik o‘yinlar orqali aqli zaif bolalar nutqining eng asosiy funksiyasi, ya’ni faoliyatni regulyatsiyalovchi funksiyasi, muloqot (kommunikativ, bilish) shakllanadi va rivojlanadi. Aqli zaif bolalarning nutqini o‘stirishda didaktik o‘yinlar ta’limiy (kattalar amalga oshiruvchi), korreksiyalovchi (bolaning rivojlanishiga ta’sir etuvchi) xarakterga ega bo‘ladi. Didaktik o‘yinlar aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirishning barcha vazifalarini yechishda qo‘llash mumkin. Ular lug‘atni aniqlashtiradi va kengaytiradi, so‘zlarni hosil qilish va o‘zgartirishda, bog‘langan nutqni shakllantirishda qo‘llash mumkin. Didaktik o‘yin grammatik malakalarni 10 mustahkamlashda samarali vosita hisoblanadi. O‘tkazilishining hissiyligi, bolalarning qiziqishi orqali o‘zlashtirilgan malakalarni mustahkamlash uchun ko‘p marotaba takrorlashga imkon yaratadi. Yuqorida bayon etilganlarning barchasi maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda nutqni rivojlantirish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish muammosining dolzarbligini ko‘rsatadi. Shuningdek, aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirishda didaktik o‘yinlarni qo‘llashga qaratilgan o‘zbek tilida tadqiqotlar olib borilmaganligini ham mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Nutqni rivojlantiruvchi didaktik o‘yinlar hamda didaktik o‘yinlar qatnashgan samarador mashg‘ulot ishlanmalarni yaratish hozirgi zamon talabi bo‘lganligi uchun mavzuimizni dolzarb deb hisoblaymiz. Ana shularga bog‘liq ravishda biz tadqiqotimiz mavzusini “Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish texnologiyalari” deb belgiladik. Yüklə 1,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|