Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika

2.2. Bolalarga maktab va oila sharoitida iqtisodiy tarbiya
Manaviy yuksalish; Insoniyatning ko‘p asrlik tarixi shundan dalolat beradiki, bu dunyoda o‘zining milliy davlatini qurishga azmu qaror qilgan har qaysi xalq yuksak vazifalarni amalga oshirish, shu yo‘lda odamlarni birlashtirish va safarbar qilish, ularning qalbida ishonch uyg‘otish, eski ijtimoiy tuzumdan mutlaqo yangi tuzumga o‘tishda o‘ziga qo‘shimcha kuch- quwat va madad topishda umumiy, yagona maqsad va orzu-intilish ifodasi bolgan milliy g‘oyani tayanch va suyanch deb biladi.Milliy g‘oya deganda, ajdodlardan avlodlarga o‘tib, asrlar davomida e’zozlab kelinayotgan, shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalq- ning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma’naviy ehtiyo- ji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta’bir joiz bo‘lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va umid- maqsadlarini o‘zimizga tasawur qiladigan boMsak, o‘ylaymanki, bunday keng ma’noli tushunchaning mazmun-mohiyatini ifoda qilgan bo`lamiz.Istiqlolimizni qo‘lga kiritgan ilk kunlardan boshlab, biz milliy g‘oyamizning eng asosiy tushuncha va tamoyillarini belgilab olish va ishlab chiqishga harakat qildik. Shu maqsadda ijtimoiy fanlar soha- sidagi yetakchi olimlar, siyosatshunos va iqtisod- chilar, ijodkor ziyolilar, keng jamoatchiligimiz e’tiborini ana shu muhim masalaga qaratdik. Xalqimizning asriy orzusi, ko‘zlagan yuksak maqsadlarimizga yetishning asosiy omili — avvalambor mustaqillikni asrab-avaylash, uni yanada mustahkamlash bilan bog‘liq ekanidan kelib chiqqan holda, milliy g‘oyamizning ma’no-mazmunini ham ana shunday mezonlar negizida belgilashni vazifa qilib qo‘ydik va bu borada bir qancha e’tiborga loyiq ishlarni amalga oshirdik. Ayni paytda hozirgi murakkab va tahlikali zamon talablari, jamiyatimizni yangilash, mamlakatimizni modemizatsiya qilish bilan bog‘liq maqsadlarimizga uyg‘un va hamohang ravishda hayotning o‘zi oldimizga yangi-yangi vazifalarni qo‘ymoqda.Tabiiyki, milliy g‘oyamiz shu yurtda yashayotgan barcha odamlarning olijanob niyatlarini, hayotiy manfaatlarini mujassam etadigan yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi degan yuksak tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Butun insoniyat tarixi, xalqimizning necha ming yillik o‘tmishi achchiq saboq va xulosalar asosida bir haqiqatni isbotlab bermoqda. Ya’ni, biz barqaror taraqqiyot va farovon hayotga erishish yo‘lida o‘z oldimizga qanday reja va dasturlami qo‘ymaylik, barcha olijanob orzu-intilishlarimizni amalga oshirishning yagona sharti va garovi — bu tinchlik va osoyishtalikdir. Bejiz emaski, yurtimizdagi qaysi xo- nadonga kirmang, qanday yig‘in yoki ma’raka bo‘l- masin, fotihaga qoi ochilganda, yosh-u qari, erkagu ayol - barchamiz Yaratgandan tinchlik va osoyishtalikni so‘rab duo qilamiz.Ma’lumki, insonning eng ustuvor va muqaddas huquqlaridan biri - bu tinch yashash huquqidir. Davlat va jamiyatning burchi ana shu huquqni barcha qonuniy vositalar bilan kafolatlab berishdan iborat. Bu huquqni amalga oshirish — davlat va jamiyatni demokratlashtirishning eng muhim shartidir. Demokratiyaning insonparvarligi ham birinchi galda ana shu mezon bilan o‘lchanadi.Milliy g‘oyamizning asosiy mazmunini ifoda etadigan yo‘nalishlar haqida gapirganda, hech shub- hasiz, biz Vatan ravnaqi va taraqqiyotini o‘zimizga tasavvur qilamiz. 0‘z kindik qoni to‘kilgan, ota-bobolari xoki yotgan ona yurtni dunyoda tengsiz, muqaddas Vatan deb biladigan odamning maqsad-muddaolari aniq, g‘urur va iftixori yuksak bo‘ladi.Vatan ravnaqi awalo uning farzandlariga, ular- ning ma’naviy va jismoniy kamolotiga bevosita bog‘liq. Bu o‘z navbatida har bir yurtdoshimizni zimmasi- dagi yuksak fuqarolik mas’uliyatini his etishga, o‘z manfaatlarini shu yurt, shu xalq manfaatlari bilan uyg`unlashtirib yashashga da’vat etadi. Va har qaysi fuqaro o‘z mamlakatining xalqaro hamjamiyat safidan munosib o‘rin olishi, bugungi kunda taraqqiy topgan tinch va badavlat yashayotgan davlatlar qatoriga ko‘tarilishidan manfaatdor bo‘lishi shubhasiz. Bir so‘z bilan aytganda, bu ikki tushuncha — Vatan ravnaqi va farovonlik masalasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq ekanini tushunish qiyin emas. Ana shunday mantiqiy xulosadan kelib chiqqan holda, xalq farovonligi degan ezgu tushunchani ham milliy g‘oyamizning negizini tashkil etadigan tamoyillar qatoriga qoyishimiz tabiiydir.Nega deganda, bu dunyoda har bir odam to‘q va badavlat hayot kechirish, el-yurt uchun munosib farzand tarbiyalash, ularga bilim berish, uyli-joyli qilish, ulaming baxt-u kamolini ko‘rish orzusi bilan yashaydi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda amalga oshirila- yotgan keng ko‘lamli islohotlaming pirovard maqsa- di — odamlarimizning ana shunday orzu-umidlarini ro‘yobga chiqarish, xalqimizga har tomonlama munosib turmush sharoiti yaratib berishdan iborat ekani haqida takroran gapirishning hojati yo‘q, deb o‘ylayman. Bu maqsadga erishish uchun yurtimizda barcha asoslar — tabiiy boyliklar, unumdor yer, katta iq- tisodiy va ilmiy-texnikaviy, insoniy va ma’naviy salohiyat mavjud. Eng muhimi, bu diyorda ana shu farovon hayotni o‘z kuchi, o‘z aql-zakovati bilan barpo etishga qodir bo‘lgan mehnatsevar va iste’dodli xalq yashaydi.
Muxtasar qilib aytganda, milliy g‘oyamizga qaysi tomondan ta’rif va baho bermaylik, xalqimizni birlashtiradigan bu oliy maqsadlar asrlar davomida uning yuragidan, qalbidan joy olib kelgan orzu- armon va ezgu intilishlar bilan chambarchas bog‘liq ekaniga ishonch hosil qilamiz.Endilikda oldimizda turgan eng muhim vazifa — ana shu yuksak tushunchalar bilan birga milliy g‘oyamizning uzviy tarkibiy qismlarini tashkil qiladigan komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millat- lararo totuvlik, dinlararo bag‘rikenglik kabi tamo- yillarning ma’no-mohiyatini bugungi kunda mam- lakatimizda olib borilayotgan ma’naviy-ma’rifly, ta’lim-tarbiya ishlarining markaziga qo‘yish, ulami yangi bosqichga ko‘tarish, yosh avlodimizni har tomonlama mustaqil fikrlaydigan yetuk dunyoqarash egalari qilib tarbiyalashdan iborat.Ta’kidlash joizki, biz fuqarolar dunyoqarashini boshqarish fikridan yiroqmiz, balki odamlaming tafakkurini boyitish, uni yangi ma’no va mazmun bilan to‘ldirish tarafdorimiz.Albatta, barchamiz yaxshi tushunamizki, «milliy g‘oya» degan so‘z faqat bir millatga mansub bo‘lib qolmasdan, mana shu tabarruk diyorimiz — 0‘z- bekiston tuprog‘ida yashayotgan, uni o‘z ona Vatani deb biladigan barcha millat va elatlarga birdek daxldordir.Milliy g‘oyada mujassam bo‘lgan buyuk maqsadlarni ro‘yobga chiqarish awalambor jamiyatimiz va shu jamiyat a’zosi boimish har qaysi insonning ma’naviy olami va dunyoqarashidagi ijobiy o‘zgarishlar bilan bevosita bog‘liq ekanini unutmasligimiz zarur.Shu o‘rinda bir fikmi alohida urg‘u berib aytishni joiz deb bilaman. Bizning eng ulug‘ maqsadimiz, eng ulug‘ g‘oyamiz shuki, o‘zbekistonning bitta yo‘li bor: musta- qillikni mustahkamlab, mamlakatimizni har tomonlama yuksaltirib, yorug‘ va erkin hayot sari olg‘a yurish.Mafkuramiz, tutgan yo‘limiz, bor kuch-g‘ayratimiz ana shu ulug‘vor niyatni amalga oshirishga yo‘naltirilishi kerak. Xalqimizni, yurtimizdagi barcha siyosiy kuchlarni, nodavlat tashkilotlarni yagona umumiy maqsad atrofida birlashtiradigan, bir tan-u bir jon qiladigan milliy g‘oya ham aslida shu.Ma’naviyat va jamiyatning yangilanishi Bugungi kunda mamlakatimizda yangi hayot, yangi jamiyat poydevorini barpo etishda erkin fuqaro ma’naviyatini shakllantirish masalasi biz uchun g‘oyat dolzarb ahamiyatga ega.
Hayotimizning barcha sohalarida amalga oshi- rilayotgan keng ko‘lamli islohotlarimizning samaradorligi avvalo xalq ma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning chuqur o‘rganilishi, an’ana va urf-odatlarimizning saqlanishi, madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivoji, eng muhimi, jamiyat tafakkurining o‘zgarishi va yuksalishi bilan uzviy bog‘liqdir.Shu boisdan ham, o‘z haq-huquqini taniydigan, o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, yon- atrofida sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga mustaqil yondasha oladigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan, har jihatdan barkamol insonlami tarbiyalash vazifasi istiqlol yillarida biz uchun hal qiluvchi masalaga aylandi.
Ta’kidlash joizki, o‘shanda SSSR hududidagi respublikalar orasida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda mana shunday yuksak lavozim joriy etilgan va shu tariqabiz yurtimizni mustaqillik yo‘liga boshlagan dastlabki qadamni qo‘ygan edik.0‘sha sessiya majlisida respublikamizda vujudga kelgan og‘ir vaziyat va uni tuzatish bo‘yicha oldimizda turgan eng asosiy vazifalar haqida so‘z borganda, bir-biridan dolzarb, bir-biridan muhim muammolami yechish borasida aynan ma’naviyat masalasiga alohida to‘xtalib, xalq noiblari, butun xalqimizga qarata men quyidagi fikrlarni bildirgan edim:
«Bugungi kunda oldimizda turgan eng muhim vazifalarni ko‘z o‘ngimizdan o‘tkazar ekanmiz, aholining kundalik ehtiyojlariga bevosita daxldor dolzarb masalalarni hal qilish bilan bir qatorda biz eski tuzum davrida inson hayotining negizi va murakkab tomonlari, milliy qadriyatlar, tarixiy an’analar, umuminsoniy ma’naviy boyliklar bilan hisoblashmaslik jamiyatimizga qanchadan qancha zarar keltirganini unutmasligimiz kerak.Bu borada asosiy ishlarimiz nimalardan iborat bollishi lozim?
Birinchi navbatda milliy madaniyatimiz, xalq ma’naviy boyligining ildizlariga e’tibor berish zarur.Bu xazina asrlar davomida misqollab to‘plangan.Tarixning ne-ne sinovlaridan o‘tgan. Insonlarga og‘ir damlarda madad bo‘lgan. Bizning vazifamiz - shu xazinani ko‘z qorachig‘imizdek asrash va yanada boyitish. So‘zda emas, amalda har bir kishining vijdon erkinligini, e’tiqod erkinligini ta’minlashimiz kerak. Biz odamlaming ma’naviy tarbiyasini o‘ylab, tinchlik va xayrli ishlami ko‘zlab harakat qilayotgan har bir kishini qo‘llab-quvatlaymiz, ular bilan hamkorlik qilamiz.Masalaning boshqa tomoni — ma’rifat va madaniyatning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash. Insonning to‘laqonli hayoti uchun nihoyatda zarur bo‘lgan maktablar, kutubxonalar, teatr va boshqa madaniyat o‘choqlarini ko‘paytirish, ulaming sharoitini yaxshilash. Biz ko‘p yillar davomida ma’rifat va madaniyatga noto‘g‘ri munosabatda bo‘ldik. Unga sarflanayotgan mablag‘lar doim boshqa sohalardan kam bo‘ldi. Natijada biz bu masalada orqada qolib ketdik. Bundan buyon barcha rejalarimizda madaniyat, ma’rifat, jismoniy tarbiya va sport birinchi darajali vazifalar qatoridan joy olishi lozim.
Ya nihoyat, shu sohalarda ishlayotgan kadrlar masalasi. 0‘qituvchilar va shifokorlar, madaniy- oqartuv muassasalaridagi va boshqa sohalardagi ko‘plab mutaxassislar - chinakam ziyolilardir.Ayniqsa, olimlar va ijodkor xodimlarimizga e’tibomi kuchaytirish kerak. Chunki ma’naviy boyliklarni aynan shular yaratadi. Ularga g‘amxo‘rlik qilish, samarali faoliyati uchun barcha zarur moddiy-ma’naviy sharoitlarni yaratib berish davlat rivojlantirish, odamlaming dunyoqarashi va tafakkurini o‘zgartirish masalasi har tomonlama chuqur va puxta o‘ylab ish yuritishni talab qiladi. 0‘sha paytda ba’zi odamlar, mana, biz mustaqillikka erishdik, endi faqat ota-bobolarimizdan qolgan qadriyatlar asosida yashashimiz kerak, boshqacha qarashlarning bizga hojati yo‘q, degan asossiz fikrlami ham bildirgan edi. Tabiiyki, bunday fikrlarga aslo qo‘shilib bo‘lmas edi.
Bu borada to‘g‘ri yoi tutish uchun awalambor milliy qadriyatning o‘zi nima ekanini aniq tushunib olish zarur. Albatta, biz tarix sinovlaridan o‘tgan, milliy manfaatlarimiz, bugungi va ertangi orzu- intilishlarimizga, taraqqiyot talablariga to‘la javob beradigan, yillar o‘tgani sari qadri ortib boradigan g‘oya va tushunchalami qadriyat deb bilamiz.Har qanday ijtimoiy hodisa singari milliy qadriyatlaming ham o‘ziga xos rivojlanish qonuniyati bor. Bu haqiqatni unutish, milliy qadriyatlarni biryoqlama, sun’iy ravishda ulug‘lash va ideallashtirishga urinish, ulardan siyosiy maqsadlarda foydalanish salbiy oqibatlarga olib kelishi hayotda ko‘p bora o‘z isbotini topgan. Ayniqsa, 0‘zbekiston kabi ko‘pmillatli, ko‘pkonfessiyali mamlakatda bunday harakatlar oxir-oqibatda millatlararo ziddiyat, millatchilik, milliy va diniy betoqatlik kabi noxush holatlarga olib kelishi mumkin. Biz xalqimizning aqlidroki, mustahkam irodasi, bag‘rikengligi va insonparvarligiga tayangan holda, bu borada amalga oshirgan bir qator ishlar bugungi kunda o‘zining ijobiy samarasini bermoqda.Ma’lumki, o‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy- ma’naviy bog‘liqlik til orqali namoyon boiadi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, awalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi.Ona tili — bu millatning ruhidir.Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so‘zlari bilan aytganda, «Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinayi hayoti til va adabiyotidur.Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur».Bu haqda gapirganda, mustaqillik arafasida o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasida qanday qizg‘in, ba’zida keskin va murosasiz bahs va tortishuvlar bo‘lib o‘tgani beixtiyor yodimizga tushadi. 0‘shanda ayrim siyosiy guruhlar 0‘zbekiston sharoitiga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydigan, bir-biriga butunlay zid va qarama-qarshi fikrlami olg‘a surgan, shuning hisobidan o‘ziga obro‘ topish, odamlami ortidan ergashtirishga uringan edi. Nega deganda, til bilan bog‘liq muammolar orqali milliy tuyg‘ularni ro‘kach qilib, ulardan g‘arazli maqsadlarda foyda- lanish mumkin.
Mana shunday o‘ta qaltis va murakkab vaziyatda agarki ozgina ehtirosga berilsak, hushyorlikni yo‘qotsak bormi, arzimagan uchqundan o‘t chiqib ketishi hech gap emasdi. Markazda va ozimizda qulay bahona kutib, payt poylab turgan imperiyaparast kuchlarga aynan shu narsa kerak edi. Ammo biz ular kutgan yo‘ldan bormadik.Og‘ir-vazminlik bilan ish tutib, har tomonlama o‘ylab, mulohaza qilib, barcha siyosiy va ijtimoiy guruhlarning talablarini qondiradigan, eng muhimi, xalqimiz va Vatanimiz manfaatlariga javob beradigan yagona to‘g‘ri yo‘lni topishga erishdik. Avvalo, respublika Oliy Kengashi qoshida davlat tili bo‘yicha taniqli olimlar, ijodkor ziyolilar, jurnalistlar va jamoatchilik vakillaridan iborat maxsus komissiya tashkil qilindi. Komissiya a’zolari aho- lining turli ijtimoiy qatlamlari, siyosiy guruhlar, barcha millat va elat vakillari tomonidan bildirilgan fikr-mulohazalarni atroflicha o‘rganib, res¬publika rahbariyati va keng jamoatchilikka doimiy axborot berib borar edi. Ana shunday ishchanlik ruhida Oliy Kengash sessiyasiga taqdim etiladigan loyihaning har bir moddasi bo‘yicha har taraflama fikr almashuv, bahs va munozaralar bo‘lib o‘tdi. Nihoyat, 1989-yilning 19-oktabr kuni bu o‘ta muhim masala Oliy Kengash sessiyasi muhokamasiga qoyildi.Va qariyb bir yarim asrlik qaramlikdan so‘ng mamlakatimizda o‘zbek tili davlat tili deb e’lon qilindi. Xalqimizning muqaddas qadriyatlaridan biri bo‘lmish ona tilimiz o‘zining qonuniy maqomi va himoyasiga ega bo‘ldi. Bu Vatanimiz tarixida tom ma’nodagi buyuk voqea edi. Qabul qilingan qonunda davlat tili bilan birga yurtimizdagi barcha millat va elatlarning tillarini rivojlantirish, davlat yo‘li bilan himoya qilish, tili, dini va millatidan qat’i nazar, har bir fuqaroning o‘z ona tilida ta’lim, axborot, kerakli ma’lumot olish kabi huquqlarini kafolatlash masalalari aniq belgilab qo‘yilgan edi. Bu qonun o‘sha paytda boshqa respublikalarda qabul qilingan tilga oid hujjatlardan o‘zining demokratik mohiyati bilan ajralib turishini alohida ta’kidlash lozim. Jumladan, mazkur qonun davlat idoralarida ishlash, ta’lim olish, mansab lavozimlari bo‘yicha ko‘tarilish, fuqarolik singari masalalarda odamlaming huquq va erkinliklarini kamsitadigan turli shartlar va «senz»lardan xoli ekani bilan jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgan talab va qoidalarga to‘liq javob berar edi. Shuning uchun ham u ko‘pmillatli xalqimiz tomonidan ijobiy kutib olingani bejiz emas.

XULOSA
Jamiyat hayotida shunday davrlar bo‘ladiki, o‘z umrini yashab bo‘lgan eski tuzum qonun-qoidalarini yangicha asosda o‘zgartirish, barcha sohalarda keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish zarurati eng muhim ehtiyoj, kerak bo‘lsa, hayot-mamot masalasi sifatida kun tartibiga chiqadi. Biz o‘z mustaqilligimizni qo‘lga kiritib, yangi taraqqiyot yo‘liga qadam qo‘yganimizdan so‘ng xalqimizning xohish-irodasi, asriy orzu-intilishlariga tayangan holda, sho‘ro davridan og‘ir meros bo‘lib qolgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimini tubdan isloh qilish, uning o‘mida mohiyat e’tibori bilan butunlay yangi — erkin bozor munosabatlariga asoslangan huquqiy davlat, demokratik jamiyat barpo etishga azmu qaror qildik. Tabiiyki, bu maqsadga erishish uchun qanday strategik yo‘l, islohotlaming qanday shakl va usuli ma’qul ekani haqida olimlar va mu-taxassislar, keng jamoatchilik, el-yurtimiz vakillari bilan birgalikda ko‘p o‘yladik, atroflicha maslahatlashdik. Bu borada taraqqiy topgan davlatlar misolida o‘zini oqlagan ilg‘or tajribalarni chuqur o‘rgandik. Eng muhimi, xalqimizning hayot tarzi, milliy an’ana va qadriyatlarimizni, aholining ruhi va kayfiyatini ham har tomonlama hisobga oldik. Chunki har qanday islohotning pirovard natijasi awalo uning zaruratini aholining keng qatlamlari qay darajada tushunishi va qo’lab-quvvatlashi. bu o‘zgarishlarning inson hayotiga, uning farovonligini oshirishga ko‘rsatadigan amaliy ta’siri bilan olchanadi. Ana shu haqiqatdan kelib chiqqan holda. odamlarga islohotlarning ma’no-mohiyatini aniq-ravshan tushuntirib berish, shu asosda jamiyat a’zolarida ishonch uyg‘otish, ularni bunyodkorlik sari safarbar etish muhim ahamiyatga ega. Ana shunday keng miqyosdagi o’rganish va har tomonlama izlanishlar natijasida biz bugungi kunda butun dunyoda o‘zbek modeli sifatida tan olingan taraqqiyot modelini ishlab chiqdik. Bu modelning asosiy tamoyillari — ya’ni, iqtisodning siyosatdan xoli ekani, davlatning bosh islohotchi bo‘lishi, qonun ustuvorligi, kuchli ijtimoiy siyosat, islohotlarni tadrijiy asosda bosqichma-bosqich amalga oshirish prinsiplari barchamizga yaxshi ayon. Ta’kidlash joizki, bugun hayotda o‘zini to‘liq oqlagan bu modelning negizida avvalambor hayotga realistik qarash, pragmatik yondashuv mujassam, desak, ayni haqiqat bo‘ladi.