Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogikauniversiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

Deviant xulq-atvorni yaxshilashda ota-onalarning o‘rni
Farzand tarbiyasida ota-onalarning o‘rni beqiyos bo‘lib, kelajak avlodni har tomonlama sog‘lom bo‘lib voyaga yetkazishda avvalo ularning o‘zlari oliy tarbiyalangan bo‘lishlari va hamisha o‘z-o‘zlarini isloh qilib borishlari talab etiladi. Zero, mamlakatning ertangi kuni shu yoshlarning qo‘lidadir. Jamiyatimizning asosiy
bo‘g‘ini hisoblangan oilada ijtimoiy psixologik sog‘lom muhitni yaratish uchun zaruriy chora-tadbirlarni amalga oshirish, xususan, ko‘plab ajrimlarga, notich oilalar-u noqobil, ya’ni deviant xulqqa ega farzandlarning ulg‘ayishiga sabab bo‘layotgan ma’naviy qashshoqlikning oldini olish o‘ta muhim sanaladi. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, ilm-ma’rifatli bo‘lib voyaga yetishlari yo‘lida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish, xususan oliy ta’limga jalb qilish, kelgusida ularning ham ziyoli, ruhiy va jismoniy sog‘lom farzandlarni ulg‘aytirishlarida dasturil amal bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, ota-onalar farzandlarini doimiy nazorat qilib, kundalik bajarayotgan ishlari va atrofidagi do‘stlaridan xabardor bo‘lishi, ijtimoiy tarmoqlardan to‘g‘ri foydalanish madaniyatini shakllantirish hamda hamisha ogoh bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.
Inson tarbiyasida eng birinchi va eng muhim ijtimoiy nazorat instituti bu — oiladir: Farzand tarbiyasida va barkamol avlodni shakllantirishda sog‘lom oila muhitining o‘rni kattadir. Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini mamlakatlar aro insonlarning ko‘plabmuvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz shaxslar chiqan va ularning bu holatga kelishiga oila sabab bo‘la oladi. Tarbiy inson hayotida muhim ro‘l o‘ynedi, buni esa oiladan olish mumkin. Tarbiyaning atrofidagi barcha insonlardan olishi bu o‘smir shaxsning balog‘atgacha yethunga qadar davom etadi buni. Bolaning ota-onasi dunyo qarashi va fikirlashi yuksak darajaga ko‘tarish lozim bo‘ladi hamda bola tarbiyasi uchun kerak bo‘ladigan sharoitni yaratishni o‘rganishi ota-ona uchun muhim bir ishdan birdir.
Inson tug'ilgan kundan boshlab jamiyatga kiradi. Unda o'sadi, rivojlanadi va o'ladi. Inson rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillar ta'sir ko'rsatadi. Shaxsning shakllanishiga ta'sir etuvchi asosiy ijtimoiy omil - bu oila. Oilalar butunlay boshqacha. Oila tarkibiga, oiladagi oila a’zolariga va umuman, tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatiga qarab, inson olamga ijobiy yoki salbiy nazar bilan qaraydi, o‘z qarashlarini shakllantiradi, atrofdagilar bilan munosabatlarini quradi. Oiladagi munosabatlar insonning kelajakda o'z karerasini qanday qurishiga, qaysi yo'ldan borishiga ham ta'sir qiladi. Oila odamga ko'p narsani beradi, lekin u hech narsa bera olmaydi. Axir, to'liq bo'lmagan oilalar va ota-onasi yoki nogiron bolalari bor oilalar bor. O'z-o'zidan ma'lumki, bu oilalardagi munosabatlar va tarbiya oddiy to'liq oiladagi tarbiyadan tubdan farq qiladi. Ko'p bolali oilalarda tarbiya ham boshqacha; ota-onalar o'rtasidagi nizolar tez-tez sodir bo'ladigan oilalarda; turli xil tarbiya uslublari bo'lgan oilalarda, ya'ni. qancha oilalar, insonni tarbiyalash uchun juda ko'p imkoniyatlar. Qolaversa, inson o'z fikriga, o'z e'tiqodiga ega bo'lmasa, undan so'ralgan hamma narsaga bo'ysunsa, shaxsga aylanmasligi mumkin. Va bu holatda ham ko'p narsa oilaga bog'liq.
Oila tarbiyaning ham ijobiy, ham salbiy omili sifatida harakat qilishi mumkin. Bolaning shaxsiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan narsa shundaki, oilada unga eng yaqin odamlar - onasi, otasi, buvisi, bobosi, aka-uka, opa-singillaridan boshqa hech kim bolaga yaxshi munosabatda bo'lmaydi, uni sevmaydi va parvo qilmaydi. u haqida juda ko'p. Shu bilan birga, boshqa hech qanday ijtimoiy institut ta'limga bu qadar katta zarar etkaza olmaydi.


Oilaning alohida tarbiyaviy roli bilan bog'liq holda, oilaning xatti-harakatlariga ijobiy ta'sirini maksimal darajada oshirish va salbiy ta'sirini minimallashtirish uchun buni qanday qilish kerakligi haqida savol tug'iladi. rivojlanayotgan shaxs. Buning uchun tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan oila ichidagi ijtimoiy-psixologik omillarni aniq belgilash zarur.
Aynan oilada shaxs birinchi hayotiy tajribani oladi, birinchi kuzatishlarni amalga oshiradi va turli vaziyatlarda o'zini tutishni o'rganadi. Ota-onalarning bolaga o'rgatganlari aniq misollar bilan qo'llab-quvvatlanishi juda muhim, shunda u kattalarda nazariya amaliyotdan ajralib turmasligini ko'radi; aks holda, u ota-onasining salbiy misollariga taqlid qila boshlaydi.
Ko'pchilik psixologlarning fikriga ko'ra, inson shaxs sifatida tug'ilmaydi, balki bo'ladi degan fikr bilan. Biroq, ularning shaxsiyatni shakllantirish bosqichlari bo'yicha nuqtai nazarlari sezilarli darajada farq qiladi.Har bir nazariya turi shaxsni rivojlantirish bo'yicha o'z g'oyasiga ega. Psixoanalitik nazariya rivojlanishni insonning biologik tabiatining jamiyat hayotiga moslashishi, undagi himoya mexanizmlarining rivojlanishi va uning "Super-I" ga mos keladigan ehtiyojlarini qondirish usullarini tushunadi. Xususiyatlar nazariyasi o'zining rivojlanish g'oyasini shaxsning barcha xususiyatlari in vivo shakllanishiga asoslanadi va ularning kelib chiqishi, o'zgarishi va barqarorlashuvi jarayonini boshqa biologik bo'lmagan qonunlarga bo'ysunadi deb hisoblaydi. Ijtimoiy ta'lim nazariyasi shaxsni rivojlantirish jarayonini odamlar o'rtasidagi shaxslararo muloqotning muayyan usullarini shakllantirish prizmasi orqali taqdim etadi. Gumanistik va boshqa fenomenologik nazariyalar buni "men" ning shakllanishi deb talqin qiladi. E.Erikson rivojlanish haqidagi qarashlarida epigenetik tamoyil deb ataladigan tamoyilga amal qildi: inson hayotining oxirigacha shaxsiy rivojlanishida o'tadigan bosqichlarning genetik aniqligi. Erikson kontseptsiyasida shaxsning shakllanishi bosqichlarning (inqirozlarning) o'zgarishi sifatida tushuniladi, ularning har birida insonning ichki dunyosi sifat jihatidan o'zgaradi va uning atrofidagi odamlar bilan munosabatlarida tubdan o'zgarishlar yuz beradi. Keling, ushbu davrlashtirishni batafsil ko'rib chiqaylik.


Fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o’rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko’pdan buyon davom etmoqda.


Insonning shaxs sifatida rivojlanishiga ijtimoiy voqealar, tabiiy omillar yoki tarbiya ta’sir etadimi? Bu uch omilning o’zaro munosabati qanday?
Fanda biologik yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o’rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qo’yadi. Ular tug’ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o’rnini belgilab bergan, deydilar.
XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi.


Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim – bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo’lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o’tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir.


Progmatizm oqimi va uning vakillari D.D’yul, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni fahat miqdoriy o’zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar.
.