Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogikauniversiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

I BOB XULOSASI
O‘smirlikda deviant xulq atvoriga uchrashning asosiy sabablari bu o‘smirlar ko‘p holatlarda atrofidagi yaqin insonlari, jumladan, ota-onasi yoki do‘stlariga o‘z “men”ligini anglatish, o‘zligini ko‘rsatish maqsadida ijobiy sifatlari, xatti-harakarlari va katta-yu kichik natijalari bilan e’tiborni o‘ziga qaratishga harakat qiladi. Agarda bu orqali maqsadiga yetolmasa, nojo‘ya harakatlar orqali o‘z ta’sirini o‘tkazish va shu orqali atrofdagilarni e’tiborini qozonishga harakat qiladi.ijtimoiy og‘ishlarning yuz berishiga shaxsning qat’iyatli yoki qat’iyatsizligi, prinsipialligi yoki prinsipsizligi, qoidalarga bo‘ysunish yoki bo‘ysunmaslik odatlari, biron-bir qarorga kela olish imkoniyati, tashqi ta’sirga qanchalik berilishi, irodasi va boshqa shu kabi psixofiziologik holatlari, mijozi ham katta ta’sir ko‘rsatadi.
Oila tarbiyaning ham ijobiy, ham salbiy omili sifatida harakat qilishi mumkin. Bolaning shaxsiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan narsa shundaki, oilada unga eng yaqin odamlar - onasi, otasi, buvisi, bobosi, aka-uka, opa-singillaridan boshqa hech kim bolaga yaxshi munosabatda bo'lmaydi, uni sevmaydi va parvo qilmaydi. u haqida juda ko'p. Shu bilan birga, boshqa hech qanday ijtimoiy institut ta'limga bu qadar katta zarar etkaza olmaydi.
Farzand tarbiyasida va barkamol avlodni shakllantirishda sog‘lom oila muhitining o‘rni kattadir. Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini mamlakatlar aro insonlarning ko‘plabmuvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz shaxslar chiqan va ularning bu holatga kelishiga oila sabab bo‘la oladi. Tarbiy inson hayotida muhim ro‘l o‘ynedi, buni esa oiladan olish mumkin. Tarbiyaning atrofidagi barcha insonlardan olishi bu o‘smir shaxsning balog‘atgacha yethunga qadar davom etadi buni. Bolaning ota-onasi dunyo qarashi va fikirlashi yuksak darajaga ko‘tarish lozim bo‘ladi hamda bola tarbiyasi uchun kerak bo‘ladigan sharoitni yaratishni o‘rganishi ota-ona uchun muhim bir ishdan birdir.

II BOB.O’SMIR YOSHLARDA DEVIANT XULQ ATVORINI KELIB CHIQISHI.

Deviant xatti-harakatlar, amerikalik psixolog A.Koenning fikriga ko‘ra, "... institutsional kutishlarga zid bo‘lgan bunday xatti-harakatlar, ya'ni. ijtimoiy tizimda umumiy va qonuniy deb topilgan umidlar bilan. "Deviant xatti-harakatlar doimo inson xatti-harakatlari, harakatlari, jamiyatdagi umumiy me'yorlar, xulq-atvor qoidalari, g‘oyalar, kutishlar, qadriyatlarning har qanday nomuvofiqligi bilan bog‘liq.Ma'lumki, normalar tizimi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy rivojlanish darajasiga, shuningdek, ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlarga bog‘liqdir. va qoidalar turli funktsiyalarni bajaradi: yo‘naltiruvchi, tartibga soluvchi, sanksiya beruvchi, ta'limiy, axborotli va boshqalar. Normalarga muvofiq, shaxslar o‘z faoliyatini quradilar va baholaydilar, xatti-harakatlarini boshqaradilar va tartibga soladilar. Ijtimoiy normalarning mohiyati ong va xulq-atvorni tartibga solishda. Tartibga solish qadriyatlar, ehtiyojlar, manfaatlar, mafkura mavjud bo‘lgan tizimga muvofiq amalga oshiriladi. Shunday qilib, ijtimoiy me'yorlar maqsadlarni belgilash, prognozlash, ijtimoiy nazorat va ijtimoiy muhitdagi deviant xatti-harakatlarni o‘g‘rilash vositasi bo‘lib chiqadi.

Karl Marks va F. Engels tomonidan asos solingan shaxs ijtimoiy faoliyat va munosabat sub’yekti va ob’yekti to‘g‘risidagi marksistik nazariyada asosiy e’tibor shaxs va jamiyatning o‘zaro munosabatiga qaratilgan.Marksistik sotsiologiyada shaxsning moddiy faoliyati jarayonida yuzaga keluvchi va ongining muayyan xususiyatlarini aks ettiruvchi sub’yektiv jihatlari ko‘proq tadqiq qilingan.
Amerika sotsiologlari T. Znanetskiy va Ch. Tomaslar asos solgan shaxs ijtimoiy xulqini o‘z o‘zini boshqarishning dispazitsion nazariyasida shaxs xayotidagi dunyoqarashlilik va qadriyatli normativ omillariga ko‘proq axamiyat beriladi.Bu nazariyaga ko‘ra shaxs ongi uning xayotiy o‘rnini belgilaydi.Shaxs dunyoqarashi ,ijtimoiy qadriyati ,g‘oyaviy va ma’naviy normalar uning faoliyatini belgilovchi asosiy omillardir.²
Sotsiologiyada Amerikalik D.J.Mid va G.R.Mintonlar tomonidan asos solingan shaxsning roli nazariyasi xam diqqatga sazovor.Keyinchalik bu nazariya G.Merton va T.Parsons,G‘arbiy Germaniya sotsiologi G.Darendorflar tomonidan yanada rivojlantirilgan.Bu nazariya ikki asosiy tushunchalar; shaxsning ijtimoiy mavqei va ijtimoiy roli orqali tushuntiriladi.Unga ko‘ra ,xar bir inson muayyan ijtimoiy tizimda bir necha
Demak shaxsning tipi u yashaydigan jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga bog‘liq.Shaxsning shakllanishini belgilovchi omillar quyidagilardan iborat:

• 
  Turmush
  
• 
  Ijtimoiy –siyosiy tuzum
  
• 
  Mehnat faoliyati
  
• 
  Oila va boshqalar
  
• 
  Ijtimoiy faoliyati
  
• 
  Tarbiya va maorif tizimi
  

Jamiyatda mavjud ijtimoiy me‘yorlardan chetga chiqish holatlarini- deviant xulq atvor sotsiologiyasi o‘rganadi Jamiyatda o‘rnatilgan axloq me‘yorlariga mos kelmaydigan insoniy faoliyat yoki hatti-harakat, ijtimoiy hodisa bo‘lib, yolg‘onchilik, dangasalik, o‘g‘irlik, ichkibozlik, giyohvandlik, o‘z joniga qasd qilish kiradi.

Deviantni guruh yoki jamiyatda ko‘pchilik odamlar tomonidan qabul qilingan me’yor va me‘yorlar yig‘indisiga mos kelmaslik deb aytish mumkin. Chunki, xulq atvorning umumiy qoidalarini ko‘pchiligimiz buzamiz. Ko‘pchilik kichik o‘g‘irliklar, masalan, do‘kondan biror narsaga haq to‘lamay shaxsiy manfaatlar yo‘lida foydalanish uchun olib ketish hollariga yo‘l qo‘yganmiz.Deviatsiya va ijobiy xulq-atvor o‘rtasidagi farqlarni qanday aniqlash va oldini olish choralari borasida munozara va muzokaralar, shunigdek, alohida dars soatlari va ma’ruzalar tashkillashtirilishi, jamiyatda alohida hurmat-ehtiromga sazovor insonlar ishtirokida ko‘proq suhbat va uchrashuvlar tashkil etilishi, ta’lim dargohida psixologik sog‘lom muhitni yaratish borasid amaliyotchi psixologlar bilan bir qatorda inspektor-psixologlarni ham ko‘proq jalb etish, qo‘llab-quvvatlash va davomli chora-tadbirlarni amalga oshirishda kabi ishlari juda katta ahamiyatga ega.
Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘quvchilarni 7-sinfdan boshlab kasbga yo‘naltirish ishlarini amalga oshirish, ularda kasbiy tayyorgarlikni tashkil etish, yuqori sinflarda zamonaviy kasb-hunar egallashlari uchun tegishli shartsharoitlar yaratish hamda har tomonlama yetuk malakali mutaxassis bo‘lib yetishishlarini ta’minlash maqsadida maktablarda oktabr oyidan boshlab aprelgacha har oyda muayyan kasb tiplariga tegishli tadbirlarni tashkil etilishi barcha o‘quvchilar, ayniqsa, deviant xulqqa moyil bo‘lganlarni kasb-hunarga yo‘naltirishda, qiziqishi va layoqatini aniqlashda, o‘zini-o‘zi band qilish kabi mehnat shakllarini rivojlantirishda o‘z samarasini beryapti. Bundan tashqari, o‘quvchilar uchun turli xil sport to‘garaklarining tashkil etilganligi va muntazam jalb qilinishi, jismoniy faollik orqali tanani chiniqtirish, agressiyani kamaytirishda samarali usullardan biri sifatida e’tirof etish mumkin. Qolaversa, bunday chora-tadbirlar o‘quvchilarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish barobarida ularning xulq-atvordagi salbiy o‘zgarishlarni korreksiyalashda o‘zining bevosita ijobiy ta’sini ko‘rsatmoqda O‘qituvchi o‘smir yoshdagi bolaning psixologik xususiyatlari, bolaning o‘z-o‘zini hurmat qilishga o‘rgatish tuyg‘usini shakllantirish muhim ekanligini hisobga olib, o‘quvchining sinf va jamoadagi obro‘sini ko‘tarish yo‘llarini izlashi kerak. Buning uchun o‘qituvchi bolaning u yoki bu sohadagi yutuqlarini ko‘pchilik tengdoshlari orasida e’tirof etishi, shuningdek, uning ayrim kamchilik va xatolarini yo‘qotishda yuksak pedagogik mahorat va donolik bilan ish tutib, ularni darrov ko‘pchilikka oshkor qilmay, o‘smir bilan suhbatlashib, uning kuchi va imkoniyatlariga ishonishini amalda ko‘rsatishi bilan o‘smirda shakllanib kelayotgan “katta kishi” bo‘lib qolganlik tuyg‘usini hurmat qilishini namoyon etadi. Bunday qo‘llabquvvatlashning kerakligini yaxshi his qilgan o‘quvchi esa beixtiyor o‘qituvchining ta’siriga beriladi, chunki ustoz o‘smirning munosabatlarini yo‘lga qo‘yishda uning uchun zarur kishisiga aylanib qoladi.
O‘smirlar deviant xulq-atvorining profilaktikasi. O‘smirlik yoshida deviatsiya namoyon bo‘lishining tinimisiz oshib borishi ijtimoiy pedagog oldida bu o‘smirlar bilan ishlashning yangi usullari, texnologiyalarini izlash va ularga tadbiq etish vazifasini qo‘yadi. Ilmiy nazariy va amaliyotda ikki asosiy texnologiya-profilaktika va reabilitatsiya keng tarqalgan.
Profilaktika-o‘smirlar xulq-atvorida ijtimoiy normalardan og‘ishning turli shakllarini keltirib chiqaruvchi asosiy sabab va sharoitlarni bartaraf etishga qaratilga ijtimoiy, tibbiy, tashkiliy, tarbiyaviy va davlat tadbirlarining majmuasidir. U asosan bolani o‘rab turuvchi muhitga bog‘liq bo‘ladi.Jamiyatda o‘rnatilgan ijtimoiy me’yorlardan chetga chiqqan holatlarini o‘rganuvchi deviant xulq-atvor sotsiologiyasi muammolari O‘zbekistonda istiqlol sharofati bilan o‘rganila boshlandi. Deviant xulq-atvorning turli ko‘rinishlarini mamlakatimiz olimlari o‘z tadqiqot ob’ektlari doirasida o‘rganganlar. Respublika faylasuflari X.Shayxova, Q.Nazarov, M.Xolmatova, N.Komilov (shaxs tarbiyasida ma’naviy-axloqiy tarbiya ta’siri masalalari), sotsiolog M.B.Bekmurodov (ijtimoiy me’yorlarga jamoatchilik fikrining ta’siri jarayonlari), huquqshunoslar A.Qulahmetov, Y.Karaketov, M.Usmonaliev (jinoyatchilikning umumiy jihatlari va o‘smirlar jinoyatchiligi masalalari), psixolog olimlar G‘.B.Shoumarov, N.A.Sog‘inov, S.A.Axunjanova, Z.R.Qodirova, E.Sh.Usmonov, B.M.Umarov (o‘z joniga qasd qilish va jinoyatchilik muammolarining ruhiy-psixologik asoslari), pedagog-olimlar O.Musurmonova, D.J.Sharipovalarning (oilada barkamol shaxsni tarbiyalash hamda giyohvandlik, ichkilikbozlik, chekish kabi illatlarning oldini olish muammolari) olib borgan ilmiy ishlarini shunday ishlar jumlasiga kiritish mumkin.
Shaxs xususiyatlarining shakllanishida asosan 3 ta omil muhim ahamiyat kasb etadi, bular:
1) irsiy omillar;
2) psixo-fiziologik omillar;
3) shaxsning bilim darajasi.
Deviant xatti-harakatlarning sabablarini talqin qilish ushbu ijtimoiy-psixologik hodisaning mohiyatini anglash bilan chambarchas bog‘liqdir. Deviant xulq-atvor muammosiga bir nechta yondashuvlar mavjud.
1. Biologik yondashuv.
C. Lombroso (italiyalik psixiatr) odamning anatomik tuzilishi bilan jinoiy xatti-harakatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni asoslab berdi. V. Sheldon insonning jismoniy tuzilishi turlari va xulq-atvor shakllari o‘rtasidagi bog‘liqlikni asoslab berdi. V. Pirs natijada (60-yillar) erkaklarda ortiqcha Y-xromosomaning mavjudligi jinoiy zo‘ravonlikka moyillikni keltirib chiqaradi degan xulosaga keldi.
2. Sotsiologik yondashuv.
J. Kvetelet, E. Dyurkgeym, D. Dyui va boshqalar deviant xulq-atvor bilan insoniyat mavjudligining ijtimoiy sharoitlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berishdi.
1) Interaktivistik yo‘nalish (I. Xofman, G. Beker). Bu erda asosiy nuqta - og‘ishish ijtimoiy baholashning natijasi ("stigma" nazariyasi) degan tezis.
2) Strukturaviy tahlil. Demak, S. Selin, O. Turk subkultura normalari bilan hukmron madaniyat o‘rtasidagi og‘ish sabablarini shaxslar bir vaqtning o‘zida turli xil etnik, madaniy, ijtimoiy va boshqa guruhlarga mos kelmaydigan yoki qarama-qarshi qadriyatlarga ega bo‘lishlari asosida ko‘radilar.
3.Psixologik yondashuv
Sub'ektning moslashish qobiliyati aqliy rivojlanish normasining mezonidir (M. Gerber, 1974). O‘ziga shubha va pastlik
moslashish kasalliklari va rivojlanish anomaliyalari manbalari sifatida qaraladi.
“deviant xulq-atvor jamiyatda e’lon qilin gan qadriuatlar va rasmiy xulq-atvor standartlari bilan aholi xulq-atvor mot ivlari hamda i mkoniyatlari mavjudn imkoniyatlarning bir-0biriga mos kelmay qolishi natijasidir.”
Shaxs xususiyatlari shakllanishida asosan 3 omil muhim:

• 
  Shaxsning bilim dsarajasi
  
• 
  Psixo-fiziologik
  
• 
  Irsiy omillar
  

Insoniyat aloxida vakillarining mavjud bo‘lishi tushunchasi bilan ifodalanadi. Individ-bu insoniyat zotining yakka vakili,insoniyat xamma sotsial va ruxiy jixatlarining idrokiy irodasi, extiyojlari,manfaatlari va xokazolarning soxibi xisoblanadi. tushunchasi bu vaziyatda sifatida qo‘llaniladi.
Ruhiy korreksiya – bu keng ma’noda amaliy ruhshunoslikning shunday shakli va usuldagi faoliyatki, bu faoliyat insonni ruhiy, aqliy va shaxsiy rivojlantirishdagi zaifliklarni tuzatishlarga qaratilgan bo‘ladi. Psixologik korreksiyasining maxsus bo‘lgan ma’nosi ruhshunos “nimani tuzatmoqchi” bo‘lishiga bog’liqdir. Masalan: bilim olishga bo‘lgan intilish korreksiyasi, deviant xulqining korreksiyasi, o‘zaro muloqot kelishmovchiliklarning korreksiyasi. Ruhiy korreksiya, ruhiy konsultatsiya (maslahat berish) bilan uzviy bog’liq, u psixologiyaning mustaqil bo‘limidir. Aynan, yakka tartibdagi ruhiy maslahatlar turli hayotiy, shaxsiy va boshqa shu turdagi muammolari bor insonlarga yordam beradi. Maxsus tashkil etilgan muloqot-suhbat davomida psixolog yordamida shaxs o‘zidagi bor kuchlarni safarbar qilaolishi mumkin. Aynan, shu qo‘shimcha ruhiy kuch-quvvat va qobiliyat, insonning qiyin muammoli holatlardan chiqishga yordam beradi.
Maslahat berish usullarini quyidagicha tuzish mumkin:
1. Hayotiy ko‘nikmalar, treninglar;
2. Insonlarning o‘zaro aloqalarining treningi;
3. Muammoni hal qilish va muhim qaror qabul qilish treningi;
4. Qobiliyatlarni yo‘naltirish va rivojlantirish;
5. O‘zining rivojlantirishga, o‘z ustida ishlashga yordam.
Bu usuldagi treninglardan guruh ichidagi va oilaviy ruhshunoslikda, ruhiy terapiyada foydalaniladi, shu usullar vositasida muammoli vaziyatga shaxsning boshqalar bilan kelisha olmaslik xususiyatlarini to‘g’rilash kiritiladi (psixokorreksiya). Ruhiy korreksiya va rivojlanish kamchiliklarni tuzatish va shaxsning shakllanishi jarayonida yuz bergan me’yordan chiqishlarni hal qilish: shaxsning sog’lom ruhiy rivojlantirishga sharoit yaratish.
Korreksiyaning maqsad va vazifalari:
- ruhiy rivojlantirish jarayonini to‘g’irlash, o‘quvchilarning salbiy fikr, xattiharakatlariga o‘zgartirish kiritish;
- o‘quvchilarning qiziqish, faolligini bilish jarayoniga bo‘lgan intilishlarini rivojlantirish maqsadida ularning aqliy sustkashligini to‘g’rilash;
- bolalar va o‘smirlarning ijtimoiy me’yorlarga, qadriyatlarga, o‘z deviant xulqisabab, oqibatlariga, atrof-muhitga, maktab hayotiga moslasha olmaganliklarni
to‘g’rilanishi;
- o‘smirlarga, ularning ota-onalari, o‘qituvchilariga, tarbiyachilarga ruhiy korreksiyaning shaxsni rivojlantirish uchun qanchalik muhimligini tushuntirish.
Ruhiy maslahatlar – o‘smirlarga, ota-onalarga, vasiy-homiylarga, o‘qituvchi va tarbiyachilarga ularning muammoli vaziyatlarni hal qilish uchun ko‘rsatiladigan ruhiy yordam. Ichki ruhiy quvvatni jamlay olishni o‘rgatish.
Maslahatlarning maqsad vazifalari:
- ota-onalarga bolalarning yoshiga va ijtimoiy ruhiy xususiyatlariga qarab
savollariga javob berish ularning rivojlantirishdagi kamchiliklarni engib o‘tib,
to‘g’rilab o‘zgartirish;
- o‘smir o‘g’il va qizlarga kattalar, tengdoshlari bilan kechadigan o‘zaro
muloqotlardagi qiyinchiliklari, shaxsiy, kasbiy muammolarni chetlab o‘tishi haqida
maslahat berish;
- o‘smirlarning o‘z «men»ini shakllantirib, o‘ziga hurmat bilan qarashni, o‘z ustida
ishlashni, o‘zidagi kamchiliklarni amalda tuzatish ko‘nikmalarini shakllantirishni
o‘zgartirish. Deviant xulqli o‘smirlar va voyaga yetmagan huquq buzarlar bilan
yakka tartibdagi korreksiya ishlarini quyidagi uslublarda olib borish tavsiya etiladi:

1. “Psixoterapevtikoyna” vositasi – o‘zini tashqaridan ko‘rishga imkoniyat yaratib,

shartli ravishda o‘zini tushunishni rivojlantirish;
2. “Muqobil yo‘llar” vositasi – noto‘g‘ri axloq-odob me’yorlarini namoyon qilgan
o‘smirga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish;
3. “O‘rniga-o‘rin” vositasi – xarakterida, fe’l-atvoridagi bo‘shanglik, iroda va
kuchli ruhiy quvvat kabilar bilan o‘rniga o‘rin almashtirish, to‘ldirish taklif
qilinadi;
4. “Ijobiy ijtimoiy faoliyatni singdirish” vositasi – ruhshunosning salbiy dunyo
qarashni o‘zgartirib, ijobiy fikrlashga ta’sir qilishi;
5. “Ma’naviy immunitet hosil qilish” usuli – namunaviy, ideal axloq-me’yorlariga
ega bo‘lishni maktabdan, hayotdagi misollardan keltirish, ba’zi insonlarning salbiy
ta’siriga qarshi immunitet hosil qilish;
6. “Ko‘rsatmalar, qoidalar” usuli – oilaviy ruhiy terapiya vositasida oila
a’zolarining qilishi kerak bo‘lgan ishlari qonun-qoidasini belgilaydi.
Shuningdek, deviant xulqning ayanchli oqibatlari haqida gapirish ham darkor. Deviant xulqli o‘smirni o‘z qilmishlarining yomon oqibatlari haqida iqror bo‘lishga undash ham profilaktik ishlarning bir qismidir. Agar bunga o‘smir rozi bo‘lmasa, deviant xulqning ayanchli oqibatlari ta’sirini atrofdagi odamlar misolida tahlil qilish mumkin. Maslahat berayotgan ruhshunos o‘z mijozini gunoh, uyat, alam, og‘riq, dard, nafrat, g‘azab, ojizlik, azoblanish tuyg‘ularda ochiq iqror bo‘lishga o‘rgatadi. O‘smirni kelajakni deviant xulq bilan va u siz qarshi olish holatlarini tasvirlashga chaqirish yaxshi natija beradigan ruhiy vositadir. Masalan, ruhshunos mijozga uning kelajakdagi hayotini tasvirlashda spirtli ichimliklarni ayanchli oqibatlarini ko‘rish va faraz qilishga chorlashi kerak. Ruhshunos (psixolog) yoki psixoterapevt nafaqat fikrlashga, balki o‘z his-hayajonini ifoda qilib, olishga ham o‘rgatadi. O‘z kelajagini tasvirlash uchun kerakli iboralarni topa bilish foyda beradi. Agarda, o‘smir o‘z deviant xulqi siz kelajagini tasvirlaganda, ijobiy his-tuyg’uni namoyon qilsa, demak, shunday xulqqa erishish chora-tadbirlari dasturini tuzish maqsadiga muvofiq bo‘ladi.
O‘zaro tushunishga erishilsa, kelishuv asosida psixoterapevtik muolajalarni olib boorish o‘smirda butun muolaja davrida maqsadga intilib turishni ta’minlaydi. Kelishuv og’zaki yoki yozma kontrak tuzilib, unda faoliyatning maqsadi, usuli, sharti, muddati, shuningdek o‘zaro manfaatli nuqtalari belgilanadi. Taraflar barchasi kontrakt shartini bajarishga mas’ul. Kontrakt shartlari buzilsa, nima bo‘lishni taraflar kelishi bolgan bo‘lishi kerak. Mijozning muammosini ishlab chiqish asosiy ustuvor vazifadir. Mijoz maslahat beruvchi yordamida quyidagi savollarga javob berishga harakat qilishi kerak. “Uning yomon xulq-atvorni namoyish qilishdan maqsadi nima?” “Bundan qanday qoniqish hosil qiladi?” “Deviant xulqdan ozod bo‘lib, u nimani yo‘qotadi?”. Bu savollarga javob berishga o‘smir qiynalishi mumkin. Agar o‘smir ochiq muloqotga, ichidagi his-tuyg’ularni namoyish qilishga qarshilik qilsa, o‘zini o‘rganishning boshqa usullardan foydalanish mumkin. Masalan, bu “men va giyohvandlik”, “giyohvand moddalarsiz hayot” mavzudagi rasmlar bo‘lishi mumkin
Antiijtimoiy (delinkvent) axloq – bu qonun me’yorlariga qarshi chiquvchi, ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U qonunchilik bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o‘z ichiga oladi. Katta odamlar (18 yoshdan kattalar) da delinkvent axloq, ayniqsa, o‘z ortidan jinoiy yoki fuqarolik javobgarligi va tegishli jazoni boshlab keluvchi qonunbuzarlik shaklida namoyon bo‘ladi. O‘smirlarda (13 yoshdan boshlab) delinkvent axloqning quyidagi turlari ustunlik qiladi: bezorilik, mayda o‘g‘rilik, o‘g‘rilik, vandalizm, jismoniy zo‘rlik, giyohvand moddalarni sotish. Bola yoshida (5 yoshdan 12 yoshgacha) o‘zidan kichik yoshdagi bolalar va tengdoshlariga nisbatan zo‘ravonlik, hayvonlarga shafqatsiz munosabat, o‘g‘rilik, mayda bezorilik, mulkni buzish, yondirish kabi shakllari birmuncha keng tarqalgan. Asotsial axloq- bu shaxslararo munosabatlarning tinchligiga bevosita xavf soluvchi, axloqiy-ma’naviy me’yorlarni bajarishdan qochuvchi axloq. U tajovuzkor axloq, jinsits deviatsiya (tartibsiz jinsiy aloqador, fohishabozlik, yomon yo‘lga kirish, vuayerizm, eksgibitsionlik, va boshqalar), pulga azart o‘yinlarga tortilish, daydilik, boqimandalik sifatida namoyon bo‘ladi. O‘smir yoshida uydan chiqib ketish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki ta’lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuitet (tartibsiz jinsiy aloqa) graffiti (devorga uyatsiz xarakterdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish), submadaniy deviatsiyalar (sleng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan. Bolalarda esa uydan qochib ketish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor axloq, g‘iybat qilish, yolg‘on, o‘g‘rilik, ta’magirlik (tilanchilik) kabi ko‘rinishlarda uchraydi.
Antiijtimoiy (delinkvent) axloq- bu qonun me’yorlariga qarshi chiquvchi, ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U qonunchilik bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o‘z ichiga oladi. Katta odamlar (18 yoshdan kattalar) da delinkvent axloq, ayniqsa, o‘z ortidan jinoiy yoki fuqarolik javobgarligi va tegishli jazoni boshlab keluvchi qonunbuzarlik shaklida namoyon bo‘ladi. O‘smirlarda (13 yoshdan boshlab) delinkvent axloqning quyidagi turlari ustunlik qiladi: bezorilik, mayda o‘g‘rilik, o‘g‘rilik, vandalizm, jismoniy zo‘rlik, giyohvand moddalarni sotish. Bola yoshida (5 yoshdan 12 yoshgacha) o‘zidan kichik yoshdagi bolalar va tengdoshlariga nisbatan zo‘ravonlik, hayvonlarga shafqatsiz munosabat, o‘g‘rilik, mayda bezorilik, mulkni buzish, yondirish kabi shakllari birmuncha keng tarqalgan. Asotsial axloq- bu shaxslararo munosabatlarning tinchligiga bevosita xavf soluvchi, axloqiy-ma’naviy me’yorlarni bajarishdan qochuvchi axloq. U tajovuzkor axloq, jinsits deviatsiya (tartibsiz jinsiy aloqador, fohishabozlik, yomon yo‘lga kirish, vuayerizm, eksgibitsionlik, va boshqalar), pulga azart o‘yinlarga tortilish, daydilik, boqimandalik sifatida namoyon bo‘ladi. O‘smir yoshida uydan chiqib ketish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki ta’lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuitet (tartibsiz jinsiy aloqa) graffiti (devorga uyatsiz xarakterdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish), submadaniy deviatsiyalar (sleng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan. Bolalarda esa uydan qochib ketish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor axloq, g‘iybat qilish, yolg‘on, o‘g‘rilik, ta’magirlik (tilanchilik) kabi ko‘rinishlarda uchraydi.
Bugungi kunda o‘smirlar taqdiri masalasi g‘oyat muhim axamiyat kasb etmoqda.O‘smirlik muammosiga e’tiborni kuchaytirish zarurligining asosiy sabablari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 1.Fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarning o‘zgarayotgani; 2.Ommaviy axborot ko‘lamining kengayishi tufayli o‘smirlar ongliligi darajasining ko‘tarilgani; 3.O‘g‘il va qizlarning dunyo voqealaridan xabardorligi; 4. Ularning jismoniy va aqliy kamolotining jadallashgani; 5. O‘smirlar bilan ishlashda g‘oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va baynalminal tarbiyaga alohida yondashishi zarurligi; 6. Oshkoralik, ijtimoiy adolat, demokratiya muammolarining ijtimoiy hayotga chuqur kirib borayotgani;
Statistik ma’lumotlarga qaraganda O‘zbekistondagi jinoyat ishlari bo‘yicha sudlar tomonidan 2002 yili 49173 shaxsga nisbatan jinoyat ishi ko‘rilgan bo‘lsa, ulardan 2163tasi voyaga yetmaganlardir, bu esa 4,3%ni tashkil etadi. Bulardan 613tasi (28%) maktab o‘quvchilari, 644tasi (29%) litsey va kollej o‘quvchilari ekanligi aniqlangan.
2003 yilning 9 oyida 49584 shaxsga nisbatan jinoiy ish ko‘rilgan bo‘lsa, ulardan 2049tasini (4,1%) voyaga yetmaganlar tashkil etadi. Ularining 613tasi (29%) maktab o‘quvchilari, 160tasi (7,8%) litsey va kollej o‘quvchilaridir. Har qanday ijtimoiy tizimning bo‘laklari odamlar hisoblanadi. Odamlarning jamiyatga kiritilishi turli birliklar orqali amalga oshiriladi. Har bir aniq shaxs sotsial guruhlar, sotsial institutlar, sotsial tashkilotlar jamiyatda qabul qilingan qoida va qadriyatlar tizimi, ya’ni madaniyat orqali gavdalanadi. Shunga muvofiq inson ko‘p sotsial tizimlarga tortilgan bo‘lib, ularning har biri unga shakllantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, odam faqat sotsial tizimning bo‘lagi bo‘libgina qolmay, uning o‘zi ham murkkab tuzilmali tizimda aks etadi. Sotsiologiya shaxsni barcha xilma-xillikdagi majmuida emas, ya’ni tabiat mahsuli sifatida emas, balki ijtimoiy munosabatlar yig‘indisi, jamiyat mahsuli sifatida qarab chiqadi. «Jamiyatni isloh qilish va yangilash bo‘yicha ko‘p qirrali faoliyatimiz markazida inson, suveren O‘zbekistonning fuqarosi turadi. Islohotlarning mazmuni ayni har bir fuqaro o‘z qobiliyatini, o‘z iste’dodini namoyon etishiga, shaxs sifatida o‘zini ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lishiga qaratilgan».
Shaxs sotsial o‘zaro ta’sir va munosabatlarning birlamchi omili bo‘lib hisoblanadi. Shu jihatdan qaraganda shaxsning o‘zi nima? Bu savolga javob berish uchun, avvalo, «inson», «individ», «shaxs» tushunchalarini bir-biridan farqlab olish kerak. «Inson» tushunchasi, umumiy, hamma uchun xos bo‘lgan sifat va qobiliyatini izohlash uchun qo‘llaniladi. Bu tushuncha dunyoda mavjud bo‘lgan, tarixan o‘ziga xos shunday rivojlanayotgan birlikki, insoniyatni anglatib, u boshqa hamma moddiy tizimlardan farqli o‘laroq o‘ziga xos ijtimoiy faoliyat usullari bilan farq qiladi.³
Ushbu hayotiy faoliyat usuli tufayli inson tarixiy rivojlanishning hamma bosqichlarida, dunyoning barcha nuqtalarida o‘ziga o‘xshash bo‘lgan antologiyaga oid holatni saqlab qoladi.
Inson tushunchasi bioijtimoiy-ruhiy mavjudlikni ifodalaydigan tushuncha. Unda insonning zohiriy va botiniy sifatlari o‘z aksini topadi. Insonning umumiy sifatlari uning konkret holat va murakkab hayot sharoitlari namoyon bo‘ladigan xilma-xil kayfiyat, ruhiyat va munosabatlarning yig‘indisidir. Har bir insondagi alohida bu hususiyatlar betakror, o‘ziga xos holatlarda namoyon bo‘lishi mumkin.
Demak, insoniyat o‘ziga xos moddiy voqelik sifatida mavjud bo‘ladi. Ammo, insoniyat o‘z holicha mustaqil mavjud bo‘lmaydi.Aniq insonlar yashaydilar va harakat qiladilar. Insoniyat alohida vakillarining mavjud bo‘lishi «individ» tushunchasi bilan ifodalanadi.
Bshkacha aytganda, alohida insonning o‘ziga xos tabiiy-biologik va ijtimoiy ehtiyojlari, manfaatlari, aqli, irodasi va hakozolar yig‘indisi ekanligi nazarda tutib, «individ» tushunchasi qo‘llaniladi. Individ «mohir odam» turiga mansub yaxlitlikni o‘zida gavdalantirgan alohida insondir.
Individ - bu insoniyat zotining yakka vakili, insoniyatning hamma sotsial va ruhiy jihatlarini idrokiy, irodasi, ehtiyojlari, manfaatlari va hokazolarning sohibi hisoblanadi. «Individ» tushunchasi bu vaziyatda «aniq inson» sifatida foydalaniladi.
«Individ» tushunchasini ayrim olimlar insonning tarixi ibtidoiy jamoa tuzumi davriga to‘g‘ri kelishini bayon etgan. Ikkinchi xil fikrga ko‘ra, individ sifatida inson o‘zining jismoniy mavjudligini ta’minlashni birinchi o‘ringa qo‘yadi.
Masalaning bunday qo‘yilishida turli biologik omillar (yosh jihatlari, jinsiy mijozlarining o‘ziga xos tomonlari), shuningdek, inson hayotiy faoliyatining sotsial sharoitlardagi tafovutlar belgilamaydi.
Har qanday inson individi o‘ziga xos salohiyati bilan dunyoga keladi. Hammaga gap bu salohiyatni qay tarzda ruyobga chiqarishdan iboratdir. Inson rivojlanishining individ bosqichi eng uzoq davom etadigan, izchillikni taqozo qiladigan davrdir. Bu bosqichda uning asta-sekin shaxsga aylanish jarayoni boshlanadi. Individning shaxsga aylanishida, boshqacha aytganda, insonning individ bosqichidan shaxs bosqichiga o‘tish jarayonida sotsiumning u yoki bu darajasida olingan jamoa a’zosi sifatida uning imkoniyatlari, ijtimoiy-ahamiyatli belgilari kat’iy tizim shaklida karor topadi. Ya’ni fe’l-atvori shakllandi.
Mustaqil O`zbekistonimizni har jihatdan dunyoga tanitish uchun eng avvolo komil insonlari yani mustaqil va teran fikrlaydigan ruhiy jihatdan barkamol yoshlarni tarbiyalash eng ustuvor omil. Hech ikkilanmasdan aytishimiz mumkinki talim va tarbiya deganda eng avvolo ustoz-murabbiylar ko`z o`ngimizda gavdalanadi, ammo masalani bir jihatini ham unutmasligimiz lozim murabiyylar bizga faqat ta`lim tarbiya berib malum bir soha yoki qiziqishimizga qarab kasb-hunarga yo`naltiradi, ammo ruhiyatdagi o`zgarish va og`ishishlar bilan ham alohida shug`illanib uni o`z vaqtida to`g`ri bartaraf etish, kelib chiqish sabablarni aniqlash, oila va atrof muhit kishilik hamjamiyati bilan o`zaro munosabatlarni o`rganish uchun jamiayning muhim bir bo`g`ini Mahallalar uyishgan holda ish olib borishi lozim. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasining rivojlantirihning beshta ustivor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategyasining birinchi ustivor yo`nalishida belgilangan davlat boshqaruvi va davlat xizmatining tashkiliy-huquyiy asoslarini rivojlantirish, mahalla intitutining jamiyat boshqaruvidagi o`rni va faoliyati samaradorligini yanada oshirish masalalari yuzasidan fikr almashingan va bunda davlatimiz Rahbarining 2017-yil 3-fevraldagi “Mahalla instetutini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tog`risidagi” farmoni bu borada muhim datur bo`lib xizmat qilmoqda.
Yuqoridagi farmon yuzasidan bir qancha ishlar olib borildi. Jumladan: xotin-qizlar faoliyati, yoshlar yetakchilari, mahallalarda hokim yordamchilarining faoliyati, profilaktika inspetorlari faoliyat olib bormoqda. Voyaga etmaganlarda xulq og`ishi jarayoni shaxs xususiyatlari bilan tashqi muhit voqea-hodisalari o`rtasidagi murakkab bog`lanishli jarayon bo`lib hisoblanadi. Bu jarayonda o`smir shaxsi subyekt sifatida tashqi muhit axborotlarini qabul qiladi va qayta ishlaydi. Obyekt sifatida esa tashqi muhit elementlari shaxsga ta‘sir etuvchi element sifatida ifodalanadi. Subyekt va obyekt o`rtasidagi o`zaro ta‘sirlar mutanosibligini ta‘minlash esa voyaga etmaganlarda xulq og`ishi kelib chiqishining oldini olishga xizmat qiladi.
O`zbeklarning aksariyati o`zining shaxsiy faravonligi to`g`risida emas, balki oilasining, qarindosh urug`lari va yaqin odamlarining, qo`shnilarining omon-esonligi to`g`risida g`amxo`rlik qilishni birinchi o`ringa qo`yadi. Bu esa oliy darajada ma‘naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir.
O`smir shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari shunday o`ziga xos imkoniyatlarga egaki, u bazan shaxsning sog`lom munosabatlari va sog`lom turmush tarzini belgilasa, bazan esa nosog`lom xulq-atvorning kelib chiqishi uchun imkoniyat yaratadi. Ushbu xususiyatlar o`smirlarda g`ayriqonuniy xulq-atvor kelib chiqishining oldini olishga qaratilgan psixologik-pedagogik jihatdan ta‘sirchan tadbirlarni ishlab chiqish zaruriyatini ko`rsatadi. Bu esa profilaktik tadbirlarni o`smirning individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda olib borishini taqazo qiladi. Voyaga yetmaganlar o`rtasida jinoyatchilikning oldini olish tadbirlari samaradorligi va ularning ta‘sirchanligi, eng avvalo, o`smir shaxsidagi ijobiy fazilatlar, ijtimoiy foydali ehtiyoj va qiziqishlarning shakllanganligiga bog`liq bo`ladi. Shu ma‘noda o`quv-tarbiyaviy tadbirlar va mashg`ulotlar voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini oldini olishning dastlabki profilaktikasi sifatida xizmat qilishi kerak.
Tadqiqotlardan ma‘lum bo`lishicha, psixologlar va pedagoglar tomonidan moslashmagan xulqning oldini olishga qaratilhgan bir qator tavsiyalar, maslahatlar ishlab chiqilgan. E.A.Gorshkova tadqiqotlarida tarbiyasi qiyin o`smirlarning sinf jamoasi bilan bo`ladigan munosabatlarini sog`lomlashtirish voyaga yetmaganlar o`rtasida jinoyatchilik xulqining oldini olishda muhim omil sifatida o`rin tutadi, deb ta‘kidlaydi va quyidagi psixologik-pedagogik tavsiyalarni o`rtaga tashlaydi: Tarbiyasi qiyin o`smirlarning sinf jamoasidagi o`rni va uning sinfdoshlar, atrofdagilar bilan bo`lgan munosabatlarini sog`lomlashtirish, tarbiyasi qiyin o`smirlarning shaxs xususiyatlarini har tomonlama o`rganish va tarbiyaviy tadbirlarni amalga oshirishda ijobiy shaxs sifatlarini shakllantirishga erishish, tarbiyasi qiyin o`smirlarning sinf va maktab jamoasidan izolyatsiyalanishi (ajralib qolishlik) ning oldini olish tadbirlarini o`z vaqtida amalga oshirish, tarbiyasi qiyin o`smirlarni qiziqish va qobiliyatlaridan kelib chiqib sinfda va sinfdan tashqarida o`tkaziladigan tadbirlarga jalb qilish, sinf jamoasi a‘zolarida sog`lom psixologik munosabat hissini shakllantirish, sinf va maktab jamoasida tarbiyasi qiyin o`smirlarga nisbatan ijobiy va faol munosabat ruhini yuzaga keltirish, tarbiyasi qiyin bolalar va o`smirlarning ustun shaxs xislatlari, jismoniy barkamolligidan kelib chiqib, ulardan oqilona foydalanishni yo`lga qo`yish, ya‘ni sinfdan tashqari ishlarda ularga sardorlik, boshqaruvchilik ishlarini topshirish mumkin.
Bu orqali o`smirda o`z-o`ziga nisbatan bo`lgan ishonchini orttirish, ijtimoiy voqea-hodisalarga nisbatan bo`lgan munosabatini o`zgartirishga erishish mumkin. Bulardan ko`rinadiki, shaxs xulqidagi og‘ishni tuzatishga harakat qilishda, eng avvalo, osmir shaxsiga, uning ijtimoiy muhitga nisbatan moslashishiga hamda o`smirning motivatsion ehtiyojlar sohasini o`zgartirishga, nosog`lom turmush tarzi va tarbiya muhitini sog`lomlashtirishga e‘tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Bunda o`smirlardagi mavjud bo`lgan ijobiy sifat va xususiyatlariga tayangan holda ularda har tomonlama qiziqishni, birinchi navbatda, o`qishga, mehnatga, ijtimoiy foydali faoliyatga nisbatan bo`lgan qiziqishlarni rivojlantirish zarur bo`ladi.
Xulq og`ishiga ega bo`lgan bolalar va o`smirlar o`rtasida olib boriladigan tarbiyaviy tadbirlarning samaradorligi ularda faol hayotiy pozitsiyani shakllantirish, o`quvchi va o`qituvchi o`rtasida o`zaro yaqinlik va sog`lom munosabatni o`rnatishga bog`liqdir. Shuning uchun o`qituvchining tarbiyasi og`ir o`smirga nisbatan berayotgan e‘tiborini, ularni o`zlariga yaqin olayotganligini va yordam bermoqchi bo`layotganligini o`smir har doim his qilib turishi muhim hisoblanadi. Bu o`smir xulqini sog`lomlashtirishga qo`yilgan ilk qadam bo`lib hisoblanadi. O`smirdagi moslashmagan xulqni tuzatishning keying sharti o`smir psixikasidagi o`zgarishni o`z vaqtida aniqlash va tibbiy, psixologik-pedagogik yordam ko`rsatish hisoblanadi. Bunda amaliyotchi psixologning xizmati kata bo`lishi lozim. Shu o`rinda ta‘kidlash joizki, uchastka militsiya xizmati tayanch punktlari qoshidagi profilaktika nozirlari zimmasiga voyaga etmaganlar bilan ishlash xizmatini yuklash yoki bo`lmasa voyaga etmaganlar bilan ishlash profilaktika nozirlari xizmatini har bir mahallada alohida joriy qilish, bizningcha maqsadga muvofiqdir.
Qolaversa, uchastka voyaga yetmaganlar bilan ishlash nozirlarini psixologik-pedagogik, psixatrik boshlang`ich bilimlar bilan qurollantirish davr taqozosi hisoblanadi. Shuningdek, maktab, o`rta maxsus ta‘lim maskani faoliyatiga psixiatr shtat birligini joriy etish yoki bo`lmasa, maktab psixologi tibbiy-psixatrik bilimlar bilan qurollantirilishi yaxshi natija berishi mumkin. Bu masalani malaka oshirish va qayta tayyorlash kurslarI orqali amalga oshirish maqsadga muvofiq bo`ladi. O`smirlarda xulq og`ishi va jinoyatchilik xulqining oldini olishga qaratilgan o`quv-tarbiyaviy tadbirlar o`smirlarning oilaviy muhiti, tarbiyalanganlik darajasi va shart-sharoitlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Chunki, oila muhitini bilishlik o`smir shaxsi haqida, uning tarbiyalanganlik darajasi va turmush tarzi, ijobiy va salbiy fazilatlari haqida ma‘lumotlarni beradi. Bu orqali xulq og`ishi va jinoyatchilik xulqining oldini olish ishlariga o`smir o`ilasi a’zolarini ham jalb qilish mumkin bo`ladi. Oila, mahalla, maktab ta‘sirlarining o`zaro hamohangligi ko`zlangan natijalarni qo`lga kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xulq og`ishiga ega bo`lgan bolalarga profilaktik ta‘sir ko`rsatishda o`smirning shaxs sifatida shakllanishi jarayonini, uning o`ziga xos xususiyatlarini, xarakter xislatlari va psixologiyasini hisobga olgan holda ish tutish yaxshi natija berishini unutmaslik lozim. Chunki amalga oshirilishi ko`zda tutilgan bir profilaktik tadbir ikkinchi bir o`smirda yaxshi natija bermasligi mumkin. Bu, o`z navbatida, xulq og`ishiga ega bo`lgan o`smir shaxsi, psixologiyasi va xarakter xususiyatlarini hisobga olishni taqozo qiladi. Bolalar va o`smirlarda xulq og`ishini oldini olishning muhim shartlaridan yana biri-tarbiyaviy jarayonda maktab, mahalla va oila hamkorligini to`g`ri yo`lga qo`yish hisoblanadi. Afsuski, bu masalani bugungi kunda ham talab darajasida deya olmaymiz. Shuning uchun ham bunday paytlarda ko`pincha oila, mahalla va maktab hamkorligi, ota ona va o`qituvchi o`rtasidagi o`zaro aloqaning uzilishi tufayli bolalar va o`smirlar tabiyasini, ayniqsa, ular xulqidagi o`zgarishlarni tuzatih ancha qiyin kechadi.
O`qituvchi o`quvchi o`sib voyaga etayotgan oila muhitini, uning ahloqiy qiyofasini har doim ham bilavermaydi. Ba‘zan ayrim oqituvchilar bolalar va o`smirlar bilan olib boradigan tarbiyaviy ishlarni ota-onalar bilan maslahatlashmay, ular haqida muayyan ma‘lumotlarga ega bo`lmay amalga oshiradilar. Bunday holatlarda tabiiy ravishda tarbiyaviy tadbirlarning olib borilishi ko`zda tutilgan profiklakrik choralarning ta‘sirchanlik darajasi pasayishiga sabab boladi. Oqibatda profilaktikadan ko`zlangan maqsadga erishilmay qolinadi.
Ma‘lumki, oila muhitining sog`lomligi, ota-onalar va oiladagi boshqa a‘zolarning madaniy, aqliy, ma‘naviy va axloqiy jihatdan barkamolligi unda tarbiya olayotgan bolaga ijobiy ta‘sir ko`rsatadi. Ota-onalarning ilmu ma‘rifatliligi bolalar va o`smirlarda g`ayriqonuniy xulqning oldini olishda muhim omil bo`lib hisoblanadi. Ushbu holatni tadqiqotimizdan olingan natijalar ham ko`rsatib turibdi. Ko‘plab tadqiqotlar tahliliga ko`ra, deviant xulq atvorga ega bo`lgan bolalar va o`smirlar ota-onalarining ma‘lumotlilik va savodxonlik darajasi xulq og`ishiga ega bo`lmagan bolalar va o`smirlar ota-onalarinikiga qaraganda ancha past darajani ko`rsatadi.
Ushbu holatdan kelib chiqib aytish mumkinki, ota-onalarning ma‘rifatlilik darajasi, aqliy, ma‘naviy va axloqiy barkamolligi bolalar va o`smirlar o`rtasidagi deviant xulqning kelib chiqishi oldini olishda muhim omil bo`lib hisoblanadi, bolalar va o`smirlar o`rtasida jinoyatchilikning oldini olishda qator psixologik-pedagogik masalalarga e‘tibor qaratish kutilgan natijani beradi.
Bu orqali xulq og`ishi va jinoyatchilik xulqining oldini olish ishlariga o`smir o`ilasi a‘zolarini ham jalb qilish mumkin bo`ladi. Oila, mahalla, maktab ta‘sirlarining o`zaro hamohangligi ko`zlangan natijalarni qo`lga kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xulq og`ishiga ega bo`lgan bolalarga profilaktik ta‘sir ko`rsatishda o`smirning shaxs sifatida shakllanishi jarayonini, uning o`ziga xos xususiyatlarini, xarakter xislatlari va psixologiyasini hisobga olgan holda ish tutish yaxshi natija berishini unutmaslik lozim. Maktab o'quvchilari bilan deviant xatti-harakatlarning oldini olish bo'yicha tuzatish ishlari o'ziga xos xususiyatlarga ega. Eng boshidan, parallel ravishda, oila bilan ishlashni boshlash kerak. Tashxisdan keyin oilaviy munosabatlar va ularning disharmoniyasi darajasidan keyin ham individual, ham guruhli psixo-korreksiya ishlari olib borilishi kerak. Ammo asosiy e'tibor bola bilan individual ishlashga qaratilishi kerak.
"O'zini yaxshi tutish" kerakligi haqidagi umumiy suhbatlar mutlaqo samarasiz bo'lib chiqadi. Tuzatish ishlarida alohida o'rin berilishi kerak manfaatlar doirasini shakllantirish talaba ham uning xarakteri va qobiliyatining xususiyatlariga asoslanadi. Maksimalga intilish kerak bo'sh vaqtni qisqartirish maktab o'quvchilari shaxsni shakllantirishning ijobiy faoliyati bilan shug'ullanish orqali: o'qish, o'z-o'zini tarbiyalash, musiqa, sport va boshqalar. Eng avvalo, qattiq sharoit va muayyan tartib-qoidani yaratuvchi faoliyat tizimini tashkil etish, doimiy monitoring olib borish zarur. Agressiv maktab o'quvchilarini ijtimoiy tan olingan turli xil faoliyat turlariga - mehnat, sport, badiiy, tashkiliy va boshqalarga izchillik bilan, bosqichma-bosqich joriy etishni hisobga olgan holda, jamoatchilik bahosi, uzluksizligi va ushbu faoliyatni aniq qurish tamoyillariga rioya qilish muhimdir.
Bolalarni o'rganish usullari:
1) Kuzatish usuli uzoq, tizimli, ko'p qirrali va ob'ektiv bo'lishi kerak.
2) Bolalar ijodiyoti mahsulotlarini o'rganish- u nima qiladi, qanday tashxis qo'yilgan individual xususiyatlar bola, uning moyilligi, qiziqishlari, mehnatga munosabati, o'z vazifalariga munosabati, rivojlanish darajasi, mehnatsevarligi, mehnatsevarligi, faoliyat motivi.
3) Suhbat usuli. U bolaning ichki yashirin dunyosiga kirib borishi kerak. Ushbu usul xatti-harakatlarning sabablarini aniqlashga, bolaning his-tuyg'ularini, niyatlarini aniqlashga yordam beradi.
Bu usullar orqali ayni damda ko’plab devian xulq’atvoriga ega bo’lgan bolalarni profilaktika qilish jarayonida juda ko’plab foydasi tegadi albatta bunda o’z samarasini ko’rsatishda yordam beruvchi uch usul hisoblanadi.

XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, deviant xulqli o‘smirlar bilan ishlashda ularni tuzatish yani mutaxassis – ruhshunos o‘z mijoziga kerakli bo‘lgan usul va vositalarini taklif qiladiki, bu vositalar ijobiy o‘zgarishlarini olib kelsin. Albatta o‘smir bilan ruhshunos hamkorlikda faoliyat olib borishi uchun oradagi munosabat halollikka, javobgarlikka, mas’uliyatlikka, bir-birini qo‘llab-quvvatlash, hurmat qilishga asoslangan bo‘lishi lozim. “Huquq buzarlikka moyil o‘smirlarning deviant xatti-harakatini pedagogic profilaktika qilishda muammo doirasini minimallashtirish” mavzusi bo‘yicha o‘tkazilayotgan ilmiy tadqiqot ishining samaradorligini oshirish maqsadida bir qator olimlar tomonidan ishlab chiqilgan metodikalar asosida savolnomalar, testlar, anketa savollari ishlab chiqilib, o‘smirlarda shakllanib ulgurilgan salbiy, deviant xatti-harakatni keltirib chiqaruvchi omillar va sabablarini aniqlash, ota-onalar, maktab rahbarlari, o‘qituvchilar, psixologlarga amaliy yordam sifatida quyidagi yo‘nalishlarda tadqiqot tajribalarini olib borishni tavsiya qilamiz.
Shuni inobatga oladigan bo`lsak eng avvalo “Mahalla psixologlari” oilalar va ularda hukmron xarakter muhitni o`rganib uni o`z joyida to`g`ri hal qilib, kelib chiqish sabablari o`rganish “kasallikni davolagandan ko`ra – uni oldini olgan afzal” naqliga amal qilsak menimcha o`rinli bo`lar edi. Oʻsmirlik davrida psixologik muammolarni bartaraf etish hamda tarbiyalash masalalari hozirgi davrning eng dolzarb muammosiga aylangan. Oila, maktab, jamiyatning oʻsib kelayotgan avlodga boʻlgan axloqiy-ma’naviy, siyosiy-ijtimoiy, ideologik talablari kun sayin ortib bormoqda. Oʻsmirlik davrini oʻrganuvchi koʻpchilik olimlar agressiya, emotsional qoʻzgʻalishni, jahl chiqqan holatlarda balogʻatga yetmagan bolalarda psixologik muammolar qanday namoyon boʻlishiga koʻproq e’tibor qaratadilar.
Chunki bu yoshda ularda hayot tajribalari yetarli boʻlmaydi, lekin boshqalar tomonidan tan olinishga va mustaqil boʻlishga intiladilar. Oʻsmirlik davri insonni bolalikdan yoshlikka oʻtuvchi va oʻz navbatida, boshqa davrlardan oʻzining nisbatan keskinroq, murakkabroq kechishi bilan farqlanib turuvchi inson ontogenetik rivojlanishining eng xarakterli davrlaridan biridir. Xulqiy-xarakter jihatdan og`ishish belgilarini kutib o`tirmasdan shunday shaxslar jamiyatda paydo bo`lishi oldini olsak, ruhiy jihatdan sog`lom firklaydigan, ruhiy yetuklik va barkamollika erishgan shaxslarni shakillantira olsak o`ylaymanki jamiyat ravnaqi uning kelajagi va har sohada peshqadam bo`lishini taminlay olamiz. Xulosa o`rnida shuni takidlashimiz mumkinki bugungi jamiyatda ro`y berayotgan hech bir hodisaga befarq bo`lmasligimi lozim zero tabiat qonunlarida hamma narsa bir –biri bilan uzviy bog`liq va va bir-biriga ta`sir ko`rsatadi.
Voyaga yetmaganlar profilaktikasi bo‘yicha umumta‘lim maktablarida quyidagi ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘lardi:
Umumta‘lim maktablarida psixologlarning malakasini muntazam oshirib borish va ular uchun ta‘lim muassasasi hududida alohida xona ajratish. Bolalarda psixolog bilan birga suhbatlar o‘tkazish shu qatorda ularning ijobiy qarashlarini oshirishda va ularning qiziqshlarini aniqlagan holda, ularning qobilyatlariga mos bo‘lgan yechimlar bera olish va ularni targ‘ib etish ajoyib bir takliflardan bir desam mubola’g‘a bo‘lmagan deb hisoblayman.
Maktab yoshlar yetakchilari shtatiga qo‘shimcha ish o‘rnini ajratish. Bunda albatta yoshlar yetakchilarni ko‘rsatadigon ishlarida o‘smir yoshlarda liderlik qobilyatlarini ya’ni yoshlar yetakchisi bo‘lib o‘z sinflarida yoki gruhlarida targ‘ib qilishda o‘smir yoshlar ko‘maklasha olishadigon imkoniyatlarga ega bo‘la qolmasdan, ularda boshqa do‘stlariga ijobiy tarzda ta’sir o‘tkaza olish qobilayatlari ham bo‘lish ehtimoligi mavjud hisoblanadi.
Maktablardagi profilaktik ishlarga ijtimoiy ishchilarni jalb qilish. Bunda huquqbuzarlik sodir etish havfi ostidagi o‘quvchi bilan birgalikda ularning oilasi bilan ishlash imkoniyati kengayadi.
Umumta‘lim maktablarida o‘tiladigan huquq darslarida muammoli vaziyatlar-kazuslar ishlash amaliyotini kengaytirish. Bunda o‘quvchilar nazariy bilimlar bilan birga amaliy tajribani uyg‘unlashtirish imkoniga ega bo‘lishadi.
Maktab yoshlar yetakchisi bilan birgalikda maktab ichki nazoratiga olingan o‘quvchilarning qobiliyati va qiziqishlarini aniqlash hamda ularni to‘garaklarga, seminarlarga jalb qilish amaliyotini takomillashtirish. Bunda kitob o‘qish musobaqalari, sport o‘yinlari 2017 yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan naqulangan Harakatlar strategiyasini amalda qo‘llash orqali shunday natijalarga erishish mumkunki ularda bilim darajalarini oshirish dunyo qarashlarini o‘zgartirish orqali keskin tarzda ularda deviant xulq-atvorini yo‘qotish turmoqda
O‘quvchilarning genogramma va ekoxaritasini tuzishni yo‘lga qo‘yish. Bunda o‘quvchilarning oila a‘zolari va oila bilan aloqada bo‘lgan tashkilotlar haqida yetarlicha ma‘lumot olish imkoni yaratiladi. Ya’ni ularning yaqin insonlari bin tanishish mobaynida ulardagi o‘plab masalalarni o‘rganib chiqan xolda ummumiy bir xulosaga kelib yechimni izmlash imkonini beradio ayni bu jarayon o‘smir yoshlarda.