Nuraliyeva xafiza otaevna

9.2. ATMOSFERA HAVOSINING FIZIK XUSUSIYATLARI VA 
UNING GIGIYENIK AHAMIYATI 
Atmosfera havosining ifloslanishi XX asrning ikkinichi yarmida sanoat 
ishlab chiqarishi, elektr energiyasi iste‘moli va motorli har xil transport turlaridan 
foydalanishning jadal o‗sish sur‘atlari bilan xarakterlanadigan ilmiy-texnika 
progressi davrida ayniqsa dolzarb masala bo‗lib qoldi. Atmosfera xavosining 
ifloslanishi aholi salomatligining yomonlashuvi, atmosfera musaffoligining va 
ko‗rish uzoqligining kamayishi, o‗simliklarning shikastlanishi singari bir qator 
zararli ta‘sirlarni yuzaga keltirishi mumkin. Turar joylar havosi xalq xo‗jaligini 
industrlashtirish va avtomobil transportining rivojlanishi natijasida turli 
aralashmalar: zaxarli gazlar - uglerod (IV)-oksid, sulfid gazi, ammiak, azot 
oksidlari, vodorod sulfid, chang, bakteriyalar bilan ifloslanadi. Ifloslanishning 
asosiy manbalari quyidagilar: sanoat korxonalari , TES (issiqlik energiya sanoati) 
korxonalari, temir yo‗l va avtomobil transporti; tuproq. Ko‗rsatib o‗tilgan zararli 
aralashmalar aholi salomatligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. 
F.F.Erisman ―Odam nafas oladigan havo o‗zining kimyoviy tarkibi va fizik 
xossalarining o‗zgarishi tufayli organizmimizdagi garmonik muvozanatni, ya‘ni 
salomatligimizni osongina buzishi mumkin‖ degan edi.
Odatda inson organizmi bir sutka davomida hayotiy protsesslarni uzviy 
davom ettirish uchun 1,5-2 litr suyuklik, deyarli shu mikdorida ovqatli moddalar 
iste‘mol qiladi. Hayotiy protsesslarning mo‗‗tadil kechishi uchun qancha havo 
is‘temol qilishimiz zarur. Bir kecha kunduzda inson o‗rtacha hisobda og‗irligi 
bo‗yicha 25kg xajmi bo‗yicha 2500 –2600 l gacha havo oladi, jumladan shuning 
600-1000 l ni kislorod tashkil qiladi. Biz tinch holatda 1 daqiqa davomida 9l, 
o‗tirganda 10,6 l, tik holatda 12 l, taxminan soatiga 3 km atrofida harakat qilganda 

---

189 
24,3 l, suzganda 41,3 l havoni nafas orqali qabul qilamiz. Bundan tashqari, tog‗li 
klimat sharoitlarida havo orqali organizmga kiradigan kislorod davolovchi vosita 
sifatida katta ahamiyatga ega, atmosfera havosi orqali o‗zimiz uchun kerakli 
gazlarni qabul qilib, nafas chiqarganda hayot jarayonida hosil bo‗ladigan gaz 
holdagi moddalarni tashqariga chiqaramiz. 
Atmosfera havosining kimyoviy tarkibi inson salomatligida muhim o‗rin 
tutadi.
Kislorodning inson organizimi uchun ahamiyati quyidagilardan iborat:
- organizmning hayot faoliyatidagi barcha oksidlanish jarayonlari bevosita 
kislorod ishtirokida sodir bo‗ladi; 
- kislorod organizmda tana haroratining bir me‘yorda saqlanishini ta‘minlaydi; 
- a‘zolarda ovqat moddalarning qayta ishlanishi,oksidlanishi va ulardan energiya 
ajralishini amalga oshiradi va boshqalar. 
Havo muhitida doimo kislorod aylanishi sodir bo‗lib turadi, shu sababli 
uning miqdori atmosferada deyarli o‗zgarmaydi. Suv bug‗larining atmosfera 
yuqori qatlamlarida ultrabinafsha nurlar ta‘siri ostida fotokimyoviy parchalanishi 
ham kislorod hosil bo‗lish manbaidir.
Kislorod miqdorining o‗zgarishiga qarab inson organizmida xam turli xil 
o‗zgarishlar yuzaga keladi. Masalan, turli balandlikda kislorod miqdori 16-17% 
bo‗lganda organizmda fiziologik siljishlar, kislorod miqdori 11-13% da gipoksiya 
kuzatiladi, ish qobiliyati keskin pasayadi, kislorod miqdorining 7-8%gacha 
kamayishi organizmning kislorod bilan etarlicha ta‘minlanmasligi sababchi bo‗ladi 
va hayot faoliyatining buzilishini keltirib chiqaradi.
Atmosfera havosi tarkibidagi karbanat angidrid gaziga to‗xtaladigan bo‗lsak, 
karbonat angidrid gazi – rangsiz,hidsiz gaz, havoda ko‗p miqdorda bo‗lganda ham 
odam uni sezmaydi. 
Bu gazning atmosfera havosidagi konsentratsiyasi turg‗un (0.03-0.04%), 
chunki tabiatda doimo uning aylanish jarayonlari bo‗lib turadi. Karbonat angidrid 
gazi nafas markazining fiziologik qo‗zg‗atuvchisidir. Xona havosidagi karbonat 
angidrid gazi miqdori 0.07-0.1%dan ortiq bo‗lsa, havo yoqimsiz hidga ega bo‗ladi, 

---

190 
bu esa o‗z navbatida organizmning funksional holatini yomonlashuviga olib kelishi 
mumkin. Karbonat angidrid gazining havodagi miqdori 1% etsa organizmda 
modda almashinuvi buzilishi (atsidoz) , 1,5-3% bo‘lsa nafas qisishi, bosh og‗rishi 
ya‘ni zaxarlanish belgilari kuzatiladi, 10-12% bo‗lganda narkotik ta‘sir ko‗rsatishi 
va o‗limga olib kelishi mumkin.
Havo almashinuv tizimi yaxshi bo‗lmagan xonalarda, ko‗pchilik odamlar 
yig‗ilganda karbonat angidrid gazi to‗planishi (nafas bilan chiqariladigan havoda 
u 4,4% mikdorda bo‗ladi) bilan parallel holda hayot faoliyatining boshqa 
mahsulotlari miqdorining oshishi, havo temperaturasi va namligining ko‗tarilishi,
mikroorganizmlar miqdorining oshishi kuzatiladi. Karbonat angidrid gazi 
mikdoridan turar joy va jamoat binolari havosining tozalik ko„rsatkichi sifatida 
foydalaniladi. 
Azot atmosfera havosining eng salmoqli qismi bo‗lib, havo xajmining 4/5
qismini tashkil qiladi. Azot inert gazlar bilan birga kislorodni odamning nafas 
olishi uchun zarur darajada suyultirib beradi. Organizmda qon va to‗qima 
suyuqliklarida erigan holatda mavjud bo‗ladi, ammo kimyoviy reaksiyalarda 
ishtirok qilmaydi. Biroq azotning fiziologik roli atmosfera bosimi oshishi bilan 
o‗zgaradi. 
Bunday 
sharoitlarda 
azotning 
hayvonlarda 
asab-mushak 
koordinatsiyasining buzilishini keltirib chiqarishi va narkotik ta‘sir ko‗rsatishi 
aniqlangan. 
Havoning fizik xususiyatlari havo harorati, namlik, havo harakatining tezligi, 
tevarak-atrofdagi, shu jumladan, ishlab chiqarish jixozlarining xam harorati va 
atmosfera bosimi tushuniladi.