Nurmamatov ramazon abdirashid o'gli bo'lajak texnologik ta'lim o’qituvchilarini shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar asosida innovatsion faoliyatga tayyorlash”

"Qalamlar" mashqi.
Mashqning tavsifi. Mashqning maqsadi - yaqin atrofdagi ishtirokchilar bilan birga barmoqlar orasiga qopqoqli qalam yoki sharikli qalamlarni ushlab turishdir. Birinchidan, ishtirokchilar tayyorgarlik vazifasini bajaradilar. Guruh aylanaga aylanadi. Ular ko'rsatkich barmoqlarining uchlari bilan ikkita qalamni ushlab turishga harakat qilishadi. Ularga qo'llarini yuqoriga va pastga, oldinga va orqaga siljitish, o'tirish va turish taklif etiladi.
Mashq davomida ishtirokchilar bir-birlarini og'zaki bo'lmagan idrok etish asosida birgalikdagi harakatlarni aniq muvofiqlashtirishlari kerak. Agar har bir ishtirokchi faqat o'z harakati haqida o'ylasa, mashqni bajarish deyarli imkonsiz bo'lar edi. Hamkorlarning harakatlarini hisobga olgan holda o'z harakatlarini amalga oshirishi kerak.
Bu hamkorlikdagi ta'lim oluvchilarning faolligini oshirishga qaratilgan bo'lib, ta'lim oluvchilarni tinglashi, tushunishi, hurmat qilishi, boshqalarning manfaatlarini hisobga olishi, ulardan o'rganishi, ularga o'rgatishi, ta'sir qilishi, o'z va boshqalarni o'qitishga qaratilgan interfaol o'qitish usullarini o'rganishi uchun mo'ljallangan. "Men", o’zini nazorat qilish, o’z fikrlarini aniq, puxta va to'g'ri ifodalash, tez rivojlanadi va ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Muammoli vaziyat - bu odam o'z faoliyati davomida fikrlash natijasiga bog'liq bo'lgan murakkab jarayon yoki vaziyatga tushib qolishi. Bu jarayonda u hodisani qanday tushuntirishni bilmaydi. Munozarali, muammoli vaziyatlar o`quvchilarning ruhiy kuchini zo`riqtiradi, vaziyatni oydinlashtirish yo`llarini izlay boshlaydi, qiyinchiliklarga duch keladi.
49
Inson muammoga duch kelgandagina o'ylay boshlaydi. U ega bo'lgan bilim bilan fikr yuritadi, harakat qila boshlaydi, ko'rsatkichga muvofiq xulosalar chiqara boshlaydi.
Ta'lim oluvchilar topshiriqlarni qanday bajarganliklarini aytib berishlari va tushuntirishlari kerak.
Bo'lgusi kadrlar muammolarni hal qilish jarayonida tushunarsiz joylarni o'z so'zlari bilan ifodalay olishlari kerak. Nemis o‘qituvchisi Disterveg bila turib, “Noqobil kadrlar haqiqatni aytadi, bo'lg'usi yaxshi kadrlar esa uni qanday topishni o‘rgatadi” degan. Bu joydagi bo'lg'usi kadrlarning vazifasi nafaqat mavzuni tushuntirish, balki muammoni to'g'ri qo'yish, ta'lim oluvchilarni o'z mavzusiga qiziqtirish, ularning his-tuyg'ularini uyg'otish, muammoni hal qilishda sherik sifatida ishtirok etishi lozim.
Ta'lim oluvchining faoliyatlari erkin bo`lsa, uning erkinligi buzilmasa, unda shaxsga nisbatan hurmat tuyg`usi shakllanadi.
Muhokama paytida bo'lgusi kadrlarning ta'lim oluvchilar bilan hamkorligi ta'lim oluvchining ni ko'r-ko'rona itoatkorlik va mutilik bo'lmaydi. Dars umumiy maqsadga erishishga qaratilgan hamkorlikning yagona hodisasiga aylanadi.
Pedagogik texnologiyada o'quv materiallarni o'zlashtirishda quyidagi ko'rsatkichdan foydalaniladi:
I. Boshlang'ich ko'rsatkich - ta'lim oluvchining eshitganlari, ularga berilgan misollar va ko'rsatmalar asosida topshiriqlarni bajarish qobiliyatidir.
II. Algoritmik ko'rsatkich - bilim va ko'nikmalar mazmunini qo'llash qobiliyati, berilgan algoritm bo'yicha mustaqil ravishda topshiriqlarni bajarish qobiliyatidir.
III. Evristik ko'rsatkich - ta'lim muammolarini hal qilish uchun joriy o'zgarishlar asosida yangi algoritmlarni yaratish, ta'lim muammolarini hal qilish uchun yangi ma'lumotlarni mustaqil ravishda izlash qobiliyatini belgilaydi.
IV. Kreativ ko'rsatkich- ilgari o'rganilgan algoritmlardan butunlay farq qiladigan sifat jihatidan yangi algoritmlarni yaratish qobiliyati bilan ifodalanadi
50
Pedagogik texnologiyalar yo'nalishidagi yangi tadqiqotlar bilan tanishish, o‘qitishning faol usulini o'rganish va ulardan foydalanish har bir o‘qituvchi va ta'lim oluvchi oldida turgan davrning asosiy talablaridan biridir. Keyingi vaqtda e’lon qilinayotgan ma’lumotlarni tahlil qilish orqali keyingi ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan interfaol usullar haqida fikrlar bildiriladi.
"Birgalikda o'rganish" hamkorlikda o'qitish usuli.
“Birgalikda o'rganish” hamkorlikda o‘rganish usuli 1987 yilda Minnesota universiteti professorlari D. Jonson va R. Jonsonlar tomonidan tadqiq qilingan. Sinfdagi ta'lim oluvchilar 3-5 kishidan tashkil topgan kichik guruhlarga bo'linadi. Har bir kichik guruh darsda bajarilishi kerak bo'lgan topshiriqlarning ma'lum bir qismini bajaradi. Guruhlar oldiga qo’yilgan vazifalarni to’liq bajarish natijasida o’quv materialini har tomonlama o’zlashtirishga erishiladi. Bu usulning asosiy tamoyillari jamoani taqdirlash, ta'lim oluvchilarga individual yondashuv, muvaffaqiyatga erishish uchun teng imkoniyatlar yaratishdir.
Erkin fikrlash darslari.
Erkin fikrlash darslarining maqsadli:
1. Ta'lim oluvchilarning ilmiy dunyoqarashini, bilim doirasini kengaytirish.
2. Ta'lim oluvchilarni ilmiy-ommabop maqolalar, ilmiy, kitoblar bilan tanishtirish, risolalar orqali ularning bilimga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirish.
3. Ta'lim oluvchilarning ilgari olingan bilim, ko‘nikma va malakalarni yangi holatlarda qo‘llash orqali yangi bilim olishga jalb etish[40].
Munozara darsining muvaffaqiyatlari quyidagi savollarning to‘g‘ri yechilishiga bog‘liq:
- ular o'rtasida o'zaro hamkorlik va ko'makni tashkil etish;
- ta'lim oluvchining larni darsga jadal tayyorlash uchun;
- ta'lim oluvchilar o‘z fikrlarini to‘liq bayon qilishlari va ularni mantiqiy isbotlashlari uchun;
- ta'lim oluvchilarda boshqalarning fikrini sabr va sabr bilan tinglash qobiliyatiga ega bo‘lishi;
51
-o`qituvchining iste`dodi, e`tiqodi, o`quvchilarning o`quv faoliyatini faollashtirish qobiliyati ko`nikma va malakalarni egallash ko`rsatkichiga bog`liq.
Erkin fikrlash darslari uchun ta'lim oluvchining larga ko'plab ilmiy va ommabop maqolalarni o'qishni tavsiya qilamiz.
Shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalaridan texnologiya ta'limida foydalanish.
Zamonaviy ta'lim jarayonida mustaqil, tanqidiy va kreativ fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish, ijtimoiylashtirish va o'rgatishga qaratilgan bo'lishi talab etiladi. Bu imkoniyatlarni ko‘rsata oladigan ta’lim talabaga yo‘naltirilgan ta’lim deb ataladi. Shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalaridan texnologiya fanlarida foydalanish juda samarali natija beradi.
Texnologik ta'lim dars jarayonida shaxsga yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalariga qaratiladi - ta'lim oluvchining fikrlash va harakat strategiyasini hisobga olgan holda, uning shaxsiyati, xususiyatlari va qobiliyatini rivojlantirishga yo'naltiradi.
Demak, o‘quv muhiti ta'lim oluvchining imkoniyatlariga moslashtirilgan. Uning fikricha, ta’lim muhiti, pedagogik shart-sharoitlar, ta’lim jarayoni ta'lim oluvchi ning shaxsiy imkoniyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarish, qobiliyatini rivojlantirish, shaxs sifatida kamol topishini ta’minlash, tafakkuri, dunyoqarashini boyitish uchun yaratilgan.
Talabaga yo'naltirilgan ta'limning munosib jihati ta'lim oluvchi shaxsini tan olish, uning har tomonlama rivojlanishi uchun qulay va zarur shart-sharoitlarni yaratishdir.
Texnologik ta’limda ta’limning bu turi ta'lim oluvchi larda mustaqillik, ijodkorlik, tashabbuskorlik, mas’uliyat kabi fazilatlarni, shuningdek, mustaqil, kreativ, tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini tarbiyalashga xizmat qiladi. Ushbu turdagi mashg'ulotlarni tashkil qilishda o'qituvchilardan har bir ta'lim oluvchi ga imkon qadar individual yondashish, uning shaxsiyatini hurmat qilish, unga ishonch bildirish talab etiladi. Bundan tashqari, ta'lim oluvchiga yo‘naltirilgan ta’lim
52
jarayonining ishtirokchilari o‘qituvchi-shogird yoki ta'lim oluvchi -talaba, ta'lim oluvchilar guruhi, ta'lim oluvchi -talaba jamoasi bo‘lib, o‘zaro bilim olish va shaxsni rivojlantirish uchun qulay pedagogik muhitni yaratish zarurligini ifodalaydi.
Texnologik ta'lim bo'lgusi kadrlar ta’lim jarayonida shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim turidan foydalanganda qator shartlarga qat’iy rioya etishi lozim:
- Ta'lim oluvchilarda mehnat qilishga bo‘lgan hurmat hissini kuchaytirish;
- ta'lim oluvchining ruhiy jarayonini to‘g‘ri tashxislay olishi;
- ta'lim oluvchini hurmat qilishi;
- har bir ta'lim oluvchini alohida, o‘ziga mos shaxs sifatida ko‘rishi;
- ta'lim oluvchining qiziqishlarini, mehnat munosabatda xohish-istak va qiziqishlarini hisobga olishi;
- har bir ta'lim oluvchilarga nisbatan tolerant munosabatda bo‘lishi;
- ta'lim oluvchining imkoniyati, kuchi va intilishlariga ishonch bildirishi;
- ta'lim oluvchilarning amaliy mashg‘ulotlarda, mustaqil yoki kichik guruhlarda erkin ishlashlari uchun imkoniyat taklif qilish;
- texnologiya fani asoslarini yetarlicha o‘zlashtira olishi uchun qulay ta’lim muhitini taklif qilishi;
- ta'lim oluvchilarni o‘z faoliyatlarini mustaqil nazorat qilish, faoliyati samaradorligini aniqlash, yutuqlarning omillari va yo‘l qo‘yilgan xatolarning oqibatlarini tahlil qilish, o‘rgatish;
- alohida ta'lim oluvchining kamchiliklarini bo‘rttirib ko‘rsatmasligi;
- ta’lim jarayonida hech bir ta'lim oluvchiga tazyiq;
- bordiyu, ta'lim oluvchi tomonidan bilimlarni o‘zlashtira olmaslik, ta’lim jarayonida o‘zini odobsiz tutish jarayoni qayd etilsa, u holda qat’iy xulosa chiqarmasdan, buning boislarini aniqlab aniqlangan boislar asosida ta'lim oluvchining sha’ni, g‘ururiga ziyon yetkazmagan holda u tomonidan bilimlarni o‘zlashtira olmaslik, o‘zini odobsiz tutish kabi jarayonlarni bartaraf etish;
- ta’lim jarayonida har bir ta'lim oluvchi uchun “muvaffaqiyat muhitini yarata

53
olish;

- har bir ta'lim oluvchiga ta’lim olishda muvaffaqiyatga erisha olishiga ko'mak berish;
- pedagog sifatida har bir ta'lim oluvchining hurmati va ishonchini qozona olishi zarur;
- ta'lim oluvchining shaxsini emas, balki uning aniq xatti-harakatlarini baholashi;
- ta'lim oluvchining bilimlarni o‘rganishdagi qobiliyatini o‘stirish, shaxs sifatida rivojlanishiga ko'mak berish.
Ta'lim oluvchilar shaxsga yo'naltirilgan ta’lim jarayonida kreativ, tanqidiy, yangi fikrni rivojlantirish, o‘z fikrini himoya qilish, uni asoslash, bilim olish, ko‘nikma va malakalarni egallash, muammoli vaziyatda samarali yechim topish, imkoniyatlariga ega bo‘ladi. Bo'lg'usi texnologiya ta'limi o'qituvchilari texnologiya darslarida innovatsion xususiyatlardagi turli faol usullardan foydalanishi orqali ta'lim oluvchilarni kamol toptirish, qobiliyatini oshirishga asos bo'ladi. Jumladan: texnologiya darslarida amaliy mashg‘ulotlarni o'tish vaqtida o‘qituvchilar o‘quv ma’lumotlarni ta'lim oluvchilarni bilim, ko'nikma, malaka va tajribasidan kelib chiqqan holda qiziqtirishi, ularni fikrlashga undashi, kreativ yondashishini ta’minlashi, ularga e’tibor berish zarur.
Muammoli ta’lim ilg‘or ta’lim texnologiyasidir. Muammoli ta’lim zamonaviy ta’limda samarali ta’lim texnologiyasidir. Uning vazifasi faol bilish jarayonini rag'batlantirish va fikrlashning tadqiqot usulini shakllantirishdir. Muammoli ta'lim shaxsni kreativ va faol tarbiyalash maqsadlariga xos hisoblanadi.
Muammoli ta’lim – ta'lim oluvchilarda kreativ izlanish, ma’lum farazlarni ilgari surish, kichik tadqiqotlar o‘tkazish, natijalarni asoslash, ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga qaratilgan o‘rganishdir.
Ushbu turdagi ta’limning ilk fikrlari amerikalik psixolog va pedagog J.Dyui
(1859-1952 yy.) tomonidan asoslangan. U 1894 yilda Chikagoda o‘qitish o‘quv
rejasi bo‘yicha emas, balki o‘yin va mehnat asosida olib boriladigan tajriba
54
maktabini tashkil etgan [41].
Pedagogika yo'nalishidagi ko'p jarayonlarda "muammo" tushunchasi pedagogik- psixologik, tashkiliy, ta'limiy va tarbiyaviy masalalarni hal qilishda qo'llaniladi. Pedagogik jarayonda soha nuqtai nazaridan quyidagi vazifalarni hal etiladi: didaktik jihatidagi vazifa, amaliy jihatidagi topshiriq, ilmiy-uslubiy muammo; sof ilmiy jihatidagi muammodir.
Pedagogik muammo - bu hal qilinishi kerak bo'lgan, ammo uni hal qilish yo'llari hali ma'lum bo'lmagan, pedagogik xususiyatga ega bo'lgan muammodir.
Muammoni qo‘yish darajalari: