4.2. Normallash
Normallashdan maqsad buyumni keyingi termik ishlov berish
uchun tayyorlashdan, o ‘rtacha uglerodli poiatlam ing esa strukturasini
yaxshilashdan iborat. Normallash to ia yumshatishdan sovitish tezligi
bilan farq qiladi.
Normallash
deb, poiatlam i GS, SE chiziqlardan 3 0 -
50°C yuqori haroratda qizdirib, ma’lum vaqt ushlab turilgandan so‘ng
havoda sovitishga aytiladi. Buyumni havoda sovitish tezligi pech bilan
birga sovitishga qaraganda kattaroq boiganligi uchun perlitga
parchalanish jarayoni pastroq haroratda boradi. Natijada to ia yum
shatishga qaraganda buyum strukturasi maydaroq boiadi. Shu sababli,
buyumning mustahkamligi va qattiqligi 15-20% yuqori boiadi.
53
Normallash poiatn i termik ishlashning tayyorlov bosqichi yoki
o ‘rtacha uglerodli po‘latlar uchun oxirgi bosqich sifatida qoilaniladi.
4.3. Toblash
Toblashdan maqsad mashinasozlik materiallarining mustahkam-
ligini oshirishdir. Toblashning boshqa sof termik ishlov berishdan
asosiy farqi uni katta tezlik bilan sovitilishidadir.
Toblash harorati Fe~Fe3C
holat diagrammasiga muvofiq
aniqlanadi. Toblash harorati buyumning butun ko‘ndalang kesimi
bo‘yicha bir xil b o iish i uchun ko‘p vaqt ketsa, austenitning o ‘sib
ketish xavfi bor. Buyumni pechda m aiu m haroratda tutib turish vaqti
uning shakliga, pechga joylash usuliga va turiga bogiiq.
Xomakilami yuqori haroratli pechda qizdirganda uglerod kuyadi.
Natijada buyumning yuzasida uglerod miqdori kamayadi. Buning
oldini olish maqsadida mashinasozlikda ish muhiti nazorat qilib
turiladigan pechlar qoilaniladi. Toblash muhitini to ‘g‘ri tanlash mu-
him ahamiyatga ega. Austenitning izotermik parchalanish diagram-
masidan ma’lumki, toblash uchun kerakli b o ig an eng kichik sovitish
tezligi egri chiziqqa urinma b o im o g i kerak. Lekin sovitish tezligini
martensitga parchalanish chegarasida sekinlatishi zarur, shunda
buyumda yuzaga keladigan ichki termik kuchlanishlar mumkin qadar
kamayadi.
Sovitish muhiti sifatida suv, mineral moylar, tuz eritmalari ishla
tiladi. Uglerodli poiatlam i toblashda suv, yuqori legirlangan
poiatlarni toblashda esa mineral moylar ishlatiladi.
Agar xomakining ko‘ndalang kesimi katta va shakli murakkab
boim asa, to ‘xtovsiz bir muhitda sovitish mumkin (4.1-rasm, 1-egri
chiziq).
Yuqori uglerodli poiatlarni toblashda sovitish uchun ikki
muhitdan foydalaniladi. Buning uchun p o ia t austenitning barqarorligi
eng kichik davrdan oiguncha suv bilan sovitiladi, so‘ngra marten
sitga parchalanish haroratidan 80-100 °C yuqori haroratda moyda
sekin sovutiladi (4.1-rasm, 2-egri chiziq).
Agar asbobning tuzilishi murakkab va hajmi katta b o is a
pog‘onali toblash qoilaniladi (4.1-rasm, 3-egri chiziq).
Bunda asbob suyuq muhitda martensitga parchalanishdan yuqo-
riroq haroratda ushlab turiladi, so‘ngra havoda sovutiladi. Shunday
54
qilinganda martensitga parchalanishdan oldin harorat butun hajm
bo‘yicha bir xil bo‘ladi.
K o‘p hollarda o‘rtacha uglerodli poiatlardan tayyorlanadigan
mashinalaming murakkab qismlari izotermik haroratda toblanadi.
Bunda p o ia t beynitgacha tez sovitiladi. Beynit parchalanib boigach,
sovitish davom etiriladi (4.1-rasm, 4-egri chiziq). Natijada p o ia t
stnikturasida parchalanmay qolgan austenit paydo boiadi. Bunday
toblangan poiatlarda plastiklik va qattiqlikning yaxshi mutanosibligi
yuzaga keladi.
Mashinasozlik amaliyotida o‘z-o‘zidan bo‘shatish • imkonini
beradigan toblash usullari mavjud. Buning uchun qizdirilgan
buyumning bir qismigina sovitiladi. Sovitilmagan qismning issiqligi
hisobiga sovitilgan qism bo‘shatish haroratigacha qiziydi. Natijada
bo‘shatish jarayoni o‘z-o‘zidan yuz beradi. Bunday toblash usulida
turli qismlari har xil qattiqlikka ega boigan buyumlar olinadi.
Toblash natijasida erishiladigan eng katta qattiqlik poiatning
toblanuvchanligi
deyiladi. U asosan poiatning tarkibidagi uglerod
miqdoriga b o g iiq boiadi. Har xil muhitda sovitilgan poiatning eng
katta qattiqligi yuza qattiqligidir. Yuzadan 50% martensit va 50%
trostitdan iborat qatlamgacha b o igan oraliq
toblanish chuqurligi
deyiladi. Toblanish chuqurligini aniqlashda diametri 25, uzunligi 100
mm ga teng namunadan foydalaniladi.
4.1-rasm. Toblash usullar ini tushuntiruvchi chizma.
55
|