Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi indd

14-§. Bolaning ijtimoiy va shaxs sifatida shakllanishida dialogning ahamiyati

Reja:

1. 
   Maktabgacha yoshdagi bola nutqning grammatik to‘g‘riligini o‘stirish.
   
2. 
   Dialogik nutqni rivojlantirishga doir maxsus mashg‘ulotlar- ning ahamiyati.
   

Tayanch tushunchalar: aksil va yaqin ma’noli so‘zlar, sinoni- miya, antonimiya, morfologiya, so‘z yasash, sintaksis, intonatsiya, reproduktiv va qidiruv savollar, imitatsiya, dorilfunun.

1. 
   Maktabgacha yoshdagi bola nutqning grammatik to‘g‘riligini o‘stirish. Dialogni rivojlantirish nafaqat shunchaki nutqning muayyan kompozitsion shaklini o‘zlashtirish, balki bola- ning ijtimoiy va shaxs jihatdan shakllanishining muhim tarkibiy qis- mi hisoblanadi. Dialogik dialog nafaqat aloqa (intellektual mazmun) va o‘z manfaatlariga yo‘nalishni, balki sherikning nuqtayi nazarini, uning qiziqishlari, istaklari, kayfiyatini hisobga olishni ham ko‘zda tutadi. Bolalar bunday tajribani kooperativ tusdagi faoliyat (birgalik- da yasash, chizish, jamoa o‘yinlarini o‘ynash) natijasida to‘playdilar. Tengdoshlari bilan dialog qilishda bola nutqi mazmundorlikka (dia- log vaziyatidan qat’i nazar) dalolatdir.
   

Maktabgacha yoshdagi katta bolalarning dialogik negizida nutqning yangi shakli – monolog tug‘iladi va shakllanadi. U bola- ning o‘z fikrlari, his-tuyg‘ulari, atrof-muhit haqidagi bilimlarini o‘rtoqlashish istagi oqibatida vujudga keladi. Bunda nutq qisqa hikoya shakliga ega bo‘ladi. Hikoyada, albatta, bolani lol qoldirgan va uni hayajonga solgan biron-bir qiziq hodisa (tabiat qo‘ynidagi qiziqarli uchrashuv, ukasining kulgili harakatlari va h.k.) aks etadi. Maktabga- cha yoshdagi bolalar tanish ertaklarni, multfilmlar mazmunini aytib berishni, o‘qiganlarini so‘zlab berishni xush ko‘radilar.
Maktabgacha yoshdagi katta bolalarning eng muhim yutug‘i – jaranglayotgan nutqqa qiziqishning shiddat bilan rivojlanishi, til
faoliyatini eng oddiy anglashning shakllanishidir. So‘zga nisbatan lingvistik munosabat dabdurustdan tovush, qofiya, mazmun bilan o‘tkaziladigan o‘yinlarda, so‘z ahamiyati haqidagi savollarda, ular- ning jarangdorligi va mazmunida ko‘rinadi. Til voqeligini anglash uning barcha tomonlarini - fonetik, leksik, grammatik tomonlarini qamrab oladi. So‘zga nisbatan ongli munosabat lug‘atni takomil- lashtirishga (antonimlar, sinonimlar, ko‘p ma’noli so‘zlarni tushu- nish), nutqning tovush madaniyatini rivojlantirishga (tovush talaf- fuzi, tinglash qobiliyati, intonatsiya ifodaviyligi), nutqning gramma- tik to‘g‘riligini shakllantirishga (morfologiya, so‘z yasash, sintaksis), ravon nutqni rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatadi.
Lug‘atni rivojlantirishda uning sifat jihatidan takomillashtirili- shi oldingi o‘ringa chiqadi. Bu antonimiya (o‘tkir-o‘tmas, achchiq- chuchuk), sinonimiya (o‘tkir, uchkir, charxlangan), ko‘p ma’nolilik (o‘tkir pichoq, achchiq qalampir, o‘tkir til) kabi hodisalarni tushunish va ulardan nutqda faol foydalanishga taalluqlidir. Bolalar tabiat hodi- salari, narsalar, insonlarning xatti-harakatlarini taqqoslashda turlicha va umumiy xususiyatlarni ajratishni hamda aksil va yaqin ma’noli so‘zlar, qiyoslashlar, aniq fe’llar, o‘xshatishlar yordamida ularni nutqqa olib kirishni o‘rganadilar. So‘z yasashda sinonim yoki antonimni tanlab olish usullari bolalarni ko‘p ma’noli so‘zlar bilan tanishtiradi. Buyum- lar funksiyalarini taqqoslash asosida umumlashtiruvchi nomlar shaklla- nadi (hayvonlar, idish-tovoqlar, transport va h.k.).
Maktabgacha davrdagi katta yoshda nutqning grammatik jihatdan to‘g‘riligini shakllantirish nutqqa nisbatan tanqidiy munosabatning paydo bo‘lganligi va rivojlanganligi, aniq va to‘g‘ri gapirishga intilish bilan bog‘liqdir. To‘g‘rilikka intilish grammatikaning barcha sohalari- da, ya’ni – morfologiyada (shaklning aniq shakllanishida, ko‘p turda- gi shakllarni o‘zlashtirishda), so‘z yasashda (non uchun – nondon, tuz uchun – tuzdon), sintaksisda (og‘zaki nutq tuzilmasini bartaraf etish:
«va» bog‘lovchisini ko‘p marta qo‘llash orqali gapni «cho‘zish» hamda bir gapda to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita nutqni aralashtirib yu- borish) paydo bo‘la boshlaydi. Nutqning grammatik to‘g‘riligiga in- tilish bola hayotining yettinchi yilida ro‘y beradi. Besh yoshli bola hali ham ishtiyoq bilan grammatik shakllarni o‘ynaydi va aynan so‘z
bilan amalga oshirilayotgan ana shu sinovgina nutqning grammatik to‘g‘riligini yanada rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratadi.
Lug‘atni rivojlantirish, nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash, grammatik to‘g‘rilikni shakllantirish ravon nutq tuzish usullarini o‘zlashtirish (bog‘lovchilar, o‘rin-hol, leksik takrorlashlar, sinonim- lar yordamida gaplarni bog‘lash vositalari; tavsiflash, bayon qilish tuzilmasi) bilan uzviy bog‘liqdir. Ko‘p turdagi vazifalarni bajarish munosabati bilan dialogik nutq negizida rivojlangani holda nutqning barcha jihatlari tilni anglashni shakllantirishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq holda bo‘ladi hamda buning uchun bolaning katta bilan muayyan shakldagi dialog turiga muhtoj bo‘ladi. Bu nafaqat tashqi dunyo va boshqa odamni anglashga, balki tilning o‘zini, uning tuzili- shi va faoliyat yuritishni anglashga ham yo‘naltirilgandir.
Nutqiy rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlari kirishuvchan- lik ko‘rinishlarida hamda ayni paytda til va ravon nutqni egallash sur’atida ifodalanadi. Ko‘pchilik bolalar o‘z harakatlarini sharhlash- ni, atrofdagilar e’tiborini o‘ziga jalb qilishni xush ko‘radilar. Bun- da ayrim bolalarda nutqiy dialog amaliy faoliyat bilan zid keladi va buning natijasida bunday ko‘p gapiruvchi bolakay ish bajarishda gu- ruhdagi boshqa bolalardan ortda qola boshlaydi. Unchalik kirishimli bo‘lmagan bolalar ham so‘zlaydilar, lekin odatda ular amaliy vazi- falarni tez va to‘g‘ri hal etadilar.
Ravon nutqning paydo bo‘lish muddati va mahsuldorligi ham farq qilishi mumkin. Ilk turdagi nutqiy rivojlanishda maxsus tayyorgarlik- siz hikoya qilib berish 4–5 yoshdan boshlanadi. Bolalar sehrli ertaklar- ni, bo‘lgan voqealarni bir-birlariga so‘zlab beradilar, o‘yinchoqlardan foydalangan holda o‘ziga xos hikoyalar to‘qiydilar. Agarda bola yetti yoshida tanish an’anaviy ertakni («Zumrad va Qimmat») mustaqil hikoya qilib bera olsa, o‘yinchoqlar, suratlar asosida kichik og‘zaki insho to‘qiy olsa – bu hammasi me’yoridaligidan dalolatdir.
Bolalarning o‘z tashabbusiga ko‘ra, yoki kattalarning taklifiga ko‘ra hikoya qilib berishga qiziqishini qo‘llab-quvvatlash, ertak- lar, suratlar va o‘z shaxsiy tajribasiga oid taassurotlarning so‘zdagi mazmunini qisqa hikoya, mulohaza, tavsiflar yordamida ifodalashni o‘rgatish ravon nutqning paydo bo‘lish omilidir.
Dabdurustdan tug‘ilgan so‘z ijodkorligida, tovushlar va qofiyalar bilan o‘tkaziladigan o‘yinlarda, so‘zlar bilan amalga oshiriladigan sinovlarda, ularning jarangdorligi va ahamiyati, so‘zlar mazmunini talqin qilishda ko‘zga tashlanadigan so‘zlarga qiziqishni qo‘llab-quv- vatlash. Til voqeligini eng oddiy anglashni rivojlantirish, bolalarni
«tovush», «so‘z», «gap» atamalari bilan tanishtirish.
Yuqorida bayon qilinganlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, maktabgacha bo‘lgan bosqichdagi katta yoshga yetib bola hayotining eng muhim davrlaridan biri – uning birinchi «do- rilfununi» nihoyasiga yetadi. Ammo haqiqiy dorilfunun talabasidan farqli ravishda bola birdaniga barcha fakultetlarda ta’lim oladi. U jonli va jonsiz tabiat sirlarini o‘rganadi (albatta, imkon darajasida), matematikadan dastlabki saboq oladi. Shuningdek, eng oddiy notiqlik kursini ham o‘taydi, o‘z fikrlarini mantiqan va ifodali bayon qilishni o‘rganadi. Filologiya fanlarini o‘rganish natijasida nafaqat badiiy adabiyot asarlarini emotsional qabul qilishni, uning qahramonlariga qayg‘urishni, balki badiiy ifodalilikka oid til vositalarining eng oddiy shakllarini his qilish va tushunish ko‘nikmalariga ham ega bo‘ladi. Bola kichik tilshunosga aylanadi, chunki u nafaqat so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va gap tuzishni, balki so‘zlar qaysi tovushdan va gaplar qaysi so‘zlardan tashkil topishini anglab olishni o‘rganadi. Bularning barchasi maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olish, bola shaxsini har to- monlama kamol toptirish uchun zarurdir.

2.