O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

Bilimlarni tekshirish dasturi mustaqil tayyorlanish uchun savollar
1.
Shaharlararo yuk tashishdagi harakatni tashkil qilishda asosiy vazifalar 
nimalardan iborat va uchastka usulida yuklar tashilganda qanday afzalliklarga 
ega?
2.
Shaharlararo yuk tashish samaradorligini tushuntiring. 
3.
Xalqaro yuk tashishga qanday hujjat asosida ruxsat etiladi? 

---

699
4.
Shaharlararo yuk tashish deb nimaga aytiladi?
5.
Shaharlararo yuk tashishlarga qanday tashkilotlar 
rahbarlik qiladi?
6.
Avtomobil yo‘nalishlari deb nimaga aytiladi?
7.
Haharlararo yuk tashishda haydovchilar ishi qaysi 
usullarda tashkil qilinadi?
8.
Muntazam shaharlararo yuk tashish ishlari qanday 
tizimda bajariladi?

---

700
46-mavzu:Xalqaro transport vositalariga qo‘yiladigan asosiy 
talablar 
Reja 
1.
O‘zbekiston Respublikasida xalqaro tashuvlarning hozirgiholati va uni 
rivojlantirish masalalari 
2.
Transport xizmati bozorining milliy xususiyatlari 
3.
Dunyo suv havzalariga chiqishda O‘zbekiston transportyo‘laklari 
4.
Dunyo suv xavzalariga chiqishda alternativ yo‘laklar 
Tovarlarni xalqaro tashishda transport xizmati bozorining shakllanishi milliy 
xususiyatlariniO‘zbekistonning hamdadunyoning ko‘p davlatlaridagi xalqaro yuk 
tashish bo‘yicha mavjud quyidagi uchta guruh aniqlab berdi: 
-
Eksport-import tashishlar (aniq bir davlatda); 
-
Xalqaro tranzit; 
-
Yuklarni chet el tashuvchilari orqali tashish. 
Buguruhlar orasidagi prinsipial farqlar yuklarni yetkazishdagi transport-
texnologik sxemalarda, transport-ekspedisiya xizmatlarini tashkil qilishda, tashish 
uchun pul to‘lash va ushbu jarayon qatnashchilarining O‘zaro hisoblashuvlarida 
ko‘rinadi. 
Ulardan eng 
muhimi 
- 
yuklarni yetkazishdagi transport-texnologik 
sxemalarininghuquqiy va moliyaviy-iqtisodiy jihatlarini farqlab beradiganguruhlar 
hisoblanadi.
Masalan, eksport-import tashishlarda yuk jo‘natuvchi va yuk qabul qiluvchi 
tovarni eksport yoki import qiluvchidavlat hududida, (masalan, O‘zbekistonda yoki 
dunyoning har qanday davlatida) bo‘ladi.Bu holda xalqaro aralashyuk tashishlar 
murakkab bo‘lib, bir necha transport turlari qatnashadi.
Shuning bilan birgalikda xalqaro tranzit yuk tashishlarda va chet(chet el yuk 
tashuvchilari)ishtirokida yukni jo‘natuvchi hamda yukni qabul qiluvchi aniq bir 
mamlakatdan tashqarida bo‘lishi mumkin. 
Ikkinchi farqi – yuk tashish bozorining shakllanishida. O‘zbekiston 
Respublikasi bo‘yicha yuk tashisheksport-import umumiy bozori ekspeditorlarning 
aylanmasiga bog‘liq bo‘lmasdan,balki yuzaga kelgan iqtisodiy sharoitda 
mamlakatning tashqi savdo aylanmasi xajmlari bilan aniqlanadi. Xalqaro tranzit va 
chet tashuvlarida esa holat boshqacha. Yuk bozori mamlakatdan tashqarida 
shakllantiriladi va bu mamlakatning iqtisodiy holatiga bog‘liq emas hamda aniq bir 
mamlakatning transporti tomonidan amalda O‘zlashtirishi mumkin bo‘lganidan katta 
xajmda bo‘ladi. Bundan kelib chiqadiki, xalqaro tranzit yuk tashuvlariga va chet el 
tashuvlarigajalb qilinadigan amaldagiyuk xajmlariularning transportlari texnik 
bazalari holatiga, kvalifikasiyasiga, xalqaro tashuvchilar obro‘si va vijdoniga hamda 
davlat tomonidan to‘g‘ri boshqarilishiga bog‘liq. 

---

701
Eksport-import xalqaro tranzit va chet tashuvlaridagi farqlardan yana bittasi 
ularning 
to‘lov 
uslublari 
va 
tashish 
uchun 
tariflarning 
shakllantirish 
prinsiplaridaniborat. Mavjud me’yoriy xujjatlarga binoananiq bir mamlakatning 
chegarasigacha bo‘lgan eksport tashuvlar va uning chegarasidan tashqaridagiimport 
tashuvlari shu mamlakatning yuk tashuvchilariva transport vositalari yordamidatarif 
bo‘yicha milliy valyo‘tada amalga oshirilishi ta’minlanadi. Faqat chet ellik hamkor 
yuk importibo‘yicha “ frank –zavod tayyorlovchi”yokieksport bo‘yicha “frank-qabul 
qiluvchi” ko‘rinishida O‘zining pul to‘lash istagini bildirsa, O‘zbekiston hududi 
bo‘ylab tashuv erkin konvertasiya qilinadigan valyo‘tada to‘lovni amalga oshirishi 
mumkin. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi hududida yuk olish-
jo‘natishchet el firmasi orqali amalga oshirilayotgan bo‘lsa hamto‘lov ekv da amalga 
oshiriladi. 
Xalqaro avtomobil yuk tashuvlarni rivojlanishi logistika prinsiplarining, 
jumladan “ aniq O‘z vaqtida” texnologiyasi qo‘llanilishiga bog‘liq bo‘ladi. Agar 
transport vositalarining ishlamasdan turish vaqtlarini hisobga olsak,hozirgi vaqtda 
yuk tashish uchun ketgan aylanma vaqtning yarmigacha yetadigan holatlarda bujuda 
ham muhim. Yukni yuk tashuvchidan yuk qabul qiluvchiga topshirish vaqtida 
avtomobil bir necha sutka turib qolishi mumkin. Xuddi shuningdek, chegaradan 
O‘tish vaqtlarida ham to‘xtab turish vaqtlari bir necha sutkaga yetishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarori bo‘yicha 1995 yildan boshlab 
O‘zbekiston orqali chegaradosh davlatlarga O‘tadigan quyidagi avtomobil chegara 
O‘tish yo‘llarianiqlangan: buxoro viloyati alat p., bekobod shahri, toshkent 
viloyatida yallama va g‘ishtko‘prik hududlari, surxondaryo viloyatida xayraton va 
uzun posyolkalari; xorazm viloyatida urganch shahri va farg‘ona viloyatida 
aydarxon posti, andijon va samarqand shaharlari. 
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasida avtomobil transporti orqali yuk 
tashishda chet el yuk tashuvchi kompaniyalari ulushi O‘zbek yuk tashuvchi 
kompaniyalarigaqaraganda katta hajmni tashkil etadi. Agar, O‘zbekiston avtomobil 
yuk tashuvchilariorqali 1996 yilda eronning bender-abbos portiga 34 ming tn. Yuk 
yetkazilgan bo‘lsa,2001 yilga kelib, bu son 487 ming tonnagayetdi. 2001- yilda 
O‘zbekistonhududi bo‘ylab eron islom Respublikasining 750 ming tn. Yuki olib 
O‘tilgan, ularning bir qismi tranzit tashishdir. Chet el transport kompaniyalari 
ulushining oshganligi, O‘zbek yuk tashuvchilarining moddiy-texnik bazasining 
qoloqligi, asosan ekologiya bo‘yicha xalqaro talablarga javob bera olmaydigan 
avtotransport vositalarining mavjudligisababdir. 
O‘zbek avtomobil yuk tashuvchilarihissasining kamligi transport xizmatidan 
keladigan foydani O‘zbek avtomobil yuk tashuvchilari emas, chet el firmalari 
olishiga olib keladi.
Avtomobilda xalqaro tashuvlarning solishtirma tannarxi hisoblash uslubiga 
bog‘liq ravishda 0,96 dan 0,49 doll./km gacha bo‘ladi. Xalqaro tashuvlarni 

---

702
bajarishda daromad stavkalari, masalan eron (fors ko‘rfazidagi portlarda)va rossiya 
yo‘nalishlari misolida oladigan bo‘lsak, 1,19 dan 0,79 doll/km. Gacha baholanadi 
O‘zbek avtotashuvchilari uchunularning uzoq davlatlardagi chet el hamkasblari 
bilan solishtirganda, kerakli xalqaro talablarga javob beradigantransport vositalarini 
sotib olishi ancha qiyinchiliklar tug‘diradi. Ekologik cheklanishlar tufayli xalqaro 
trassalarda (mdx, xitoy va ba’zi boshqa davlatlardan tashqari) hozirgi 
vaqtdaavtomobilda xalqarotashuvlarda ishlayotganO‘zbek yuk tashuvchilarining 
avtomobillari ishlatilmaydi. Bu avtomobillar oldingi sssrda ishlab chiqarilgan va 
xorazmda germaniyadan tayyor agregatlar xolida olib kelib yig‘ilgan kam sonli 
mersedes-bens–1935 tyagachlari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining tashqi- 
iqtisodiy aloqalar vazirligi bu tyagachlarni yig‘ish bo‘yicha shartnoma tuzganda bu 
modeldagi tyagachlarning ekologik nuqtai nazardan xalqaro tashuvlarga to‘g‘ri 
kelmasligini hisobga olmagan. Bu tyagachlar faqat yevro-1 talablariga javob beradi, 
yevro-2 va 3 emas, yevro- 4 haqida gapirmasa ham bo‘ladi. 
Agar ko‘pchilik davlatlarning transport firmalari tadbirkorlari faqat transport 
vositalarining narxini to‘lasa,(avtopoyezdlar uchun 110 ming dollar atrofida), 
O‘zbek tashuvchilari esa ko‘proq to‘lashga majburdir. Bu ularni teng bo‘lmagan 
holatda qoldiradi. Chet elda ishlab chiqarilgan transport vositalarini sotib 
olishdagiumumiy sarf-xarajatlar xattoki avtopoyezd narxidan 1,5 marta oshadi. 
QO‘shimcha qiymat solig‘i (qqs) (20%gacha),tyagach va yarim tirkamanarxidan 
bojxona yig‘imini (10-20%), transport vositasini sotib olgani uchun soliq (10-20%) 
to‘lash kerak.
O‘zbek xalqaro avtotashuvchilari soliq va bojxona qonun-qoidalarining 
kamchiligi sababli mdx (belarus Respublikasi)da chiqarilgan yevro maz-at98, ya’ni 
yevro-2 talablariga javob beradiganavtopoyezdlarning yangi modelini sotib ola 
olmaydi. 
Hududlar orasidagi va O‘zbekistonning iqtisodiy potensiallari orasidagi farqqa 
qaramasdan latviya va belorussiyada tyagachlar soni 10 mingdan oshiqdir. Polshada 
bunday transport vositalari parki2 marta ko‘p-20 ming dona, bolgariyada ham 
shunchadir. 
4.1.
Lizing asosida avtopoyezdlarni sotib olish 
Keyingi yillarda chet elda ishlab chiqarilgan avtopoyezdlarni sotib olishning 
asosiy formasikreditga qaraganda ancha afzal bo‘lgan lizing bo‘lib qolmoqda. 
Odatda lizing shartlari quyidagilardan iborat: 
-
Shartnoma bahosiga bog‘liq ravishda 15-20% oldindan to‘lash; 
-
Qolgan to‘lovlarni,chet el davlat bankiyoki hukumati kafolati bo‘yicha 
36 oydan 60 oygacha cho‘zish(taqqoslash uchun: odatda kredit olish muddatini 1 
yildan ortiq cho‘zish mumkin emas); 
Lizing to‘lovlar teng bo‘laklarda amalga oshiriladi va shartnomaga binoan har 
oyda, kvartalda yoki yarim yilda 1 marta amalga oshiriladi. 

---

703
Avtomobilni lizing bo‘yicha sotib olish uchun lizing beruvchiga faqat oldindan 
to‘lash kerak bo‘ladi. Lizing shartlariga asosan, bir avtomobil narxidagi pulni sarf-
xarajat qilib,5-6 ta transport vositalariniolish mumkin, ular shartnoma muddati 
tugagandan keyin (3 yildan 5 yilgacha) tashuvchimulki hisoblanadi. Lizingda 
bojxona va boshqa to‘lovlar saqlanib qoladi, ammo ularni3 yilgacha cho‘zish 
mumkin.Shartnomada, avtomobil olingan vaqtidan 6 oy keyin, avtomobil foyda bera 
boshlashidan,birinchi lizing to‘lovni amalga oshirish muddatini aniqlash tavsiya 
qilinadi. 
Yangi avtomobillarga lizing shartnomasini, bizning mamlakatimizda ularning 
vakolatxonasi bo‘lsa,ishlab chiqaruvchi-zavod bilan tuzish maqsadga muvofiqdir. 
Qonun bo‘yicha, vositachilik qiladigan firmalarda lizing to‘lovlar qimmatroq 
bo‘ladi. Oldin ishlatilgan transport vositalarini (2 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan 
tyagachlar, yarim priseplarning yoshi chegaralanmagan) lizingga berishda yetakchi 
kompaniyalardan bittasi sharqiy-yevropa agentligi hisoblanadi (germaniya, aaxen 
sh.), rossiya, belorussiya va ukrainada bu kompaniyaning vakolatxonalari bor. 
Shartnomani tayyorlashda mijozjuda chuqur tekshiruvdan O‘tadigan biznes-rejani 
ko‘rsatishi kerak. Tavakkal holatlarda(mamlakat siyosiy, iqtisodiyyoki moliyaiy 
tomondan turg‘un bo‘lmagan holatlarda yoki boshqa faktorlarning ta’siri tufayli) 
shartnoma bahosi va birinchi to‘lov hajmi oshishi mumkin. 
Rossiya xalqaro avto tashuvchilari hayotidan misol keltiramiz: 
Shunday holatlar bo‘lganki,soliq va bojxona talablarini aylanib O‘tish 
maqsadida rossiyalik avtotashuvchilar avtomobilda xalqaro tashuvlarni amalga 
oshirishda boshqa davlatlarda masalan, gollandiyada firmalarni ro‘yhatga 
qo‘yishgan. Shunday qilib, bojxona to‘lovini (kirish) to‘lamasdan ularning transport 
vositalarini olishi va foydalanishi mumkin. Bu albatta, rossiya davlati uchun zarar, 
ammo buning birinchi sababi juda ham katta soliq to‘lovlaridir. 
Rossiyaningbir qatorregionlarida ba’ziholatlar ijobiy xal qilinmoqda. 
Sverdlovsk va tyumen viloyatining tadbirkorlari transport vositalariga ega 
bo‘lishdagisoliqlardan ozod qilingan. Rostov viloyati korxonalari ham agarda 
ularning parkdagi transport vositalarining50% dan ko‘prog‘i chet ellarga reys qilib, 
xalqaro tashuvlarni amalga oshirsa, soliqdan ozod qilingan. Volgograd viloyatida 
transport vositalarinisotib olishda ularavtomobilda xalqaro tashuvlar talablariga 
javob bersa, ular ham transport solig‘idan ozod qilinadi.
4.2.
Dunyo suv havzalariga chiqishda O‘zbekiston transportyo‘laklari 
Transport yo‘laklari deganda ustuvor yo‘nalishlardayuk va yo‘lovchilarni 
tashishdakelishilganxolda faoliyat yuritadigan barcha turdagi transport yig‘indisi 
tushuniladi. modal transport yo‘lagi qo‘shni davlatlar hududlari bo‘ylab O‘tadi. 
O‘zbekiston hududi bo‘ylab 6 ta yer usti transport yo‘laklari bor, eng istiqbolli 
yo‘laklar quyidagilar: