O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Bosh miyayarim sharlari p o ‘slog'ining yurakfaoliyatigata’siri.
B o s h
m iya yarim sharlari po‘slog‘i organizm faoliyatini boshqaruvi eng oliy markaz 
hisoblanadi. Po‘stloqning har qanday qismini elektr toki bilan ta’sirlash, yurak 
qon-tom ir sistemasida o ‘zgarishlarga olib keladi. Ayniqsa po‘stloqni: motor va 
prem otor sohalari, b elb o g 1 pushta, peshana boMagining orbital sohasi, tepa 
boMagining oldingi sohalari ta ’sirlanganda yurak qon-tomir sohasidagi o‘zgarishlar 
yaqqol namoyon boMadi.
Organizm nisbatan tinch flinksional holatda bo‘lganda po‘stloq va gipotalamus 
yurak foaliyatini tormozlab yoki kuchaytirib turadi.
Po‘stloq inson psixik faoliyatini boshqaradi. Inson psixik faoliyatining o ‘zgarishi 
- o g ‘riq, qo‘rqinch, xursandchilik, bezovtalanish va h. k. da yurak faoliyati o ‘zgaradi. 
M asalan, sportchilarda stressdan a w a lg i holatida yurak urishlari o ‘zgaradi. Bu 
holat o ‘z navbatida gipotalam o-gipofizar tizimning faollashishi, buyrak usti bezi 
faoliyati kuchayishi va qonga adrenalin chiqishini kuchaytiradi. Yurak qon-tomir 
tizimiga bosh miyayarim sharlari po ‘stlog‘i ta ’sirini shartli refleks hosil qilish yo‘li 
bilan ham kuzatish mumkin.
Yurak faoliyatining reflektor boshqarilishi.
Yurak faoliyatini boshqarilishida 
MNSning barcha qismlari ishtirok etadi. Reflektor boshqarilishi yurak faoliyatini 
tormozlashi yoki kuchaytirishi mumkin. Yurak faoliyatini o ‘zgarishi parallel holda 
tomirlar holatini o ‘zgarishi bilan kechadi. Yurak faoliyatini boshqarilishi murakkab 
reflektor akt boMib, bunda markaziy va periferik mexanizmlar ishtirok etadi. Ekstra- 
intraretseptorlami ta ’sirlanishi natijasida efferent nervlar orqali yurakka impulslar 
keladi. Bu reflekslami yuzaga keltiruvchi refleksogen sohalar bo‘lib, ular ko‘proq 
kovak venalar sohasida, aorta ravog‘ida va uyqu arteriyasini ichki va tashqi 
tarmoqlarga ajralayotgan (karotit sinusi) joyida joylashgan. Bu sohalarda juda ko‘p!ab 
xemo va mexaparatseptoriar to‘plangan bo‘lib, gemodinamik ko‘rsatkichlar o‘zganshiga 
o ‘ta sezgirdirlar. Bu yerda hosil boMgan impulslar sezuvchi nervlar orqali uzunchoq 
miyaga, undan MNSning boshqa bo‘ limlariga boradi. Bunday refleksogen zonalardan 
biri kovak venalami yurakning o ‘ng bo ‘lmachasi bilan birikkan joyida joylashgan. 
Bu sohada joylashgan A va B tipdagi cho‘zilish retseptorlari kovak vena ichidagi 
qon hajmi o ‘zgarishidan q o ‘zg ‘aIadi. Btrinchisi boMmachalar faol qisqarganda, 
ikkinchisi esa bo‘lmacha muskullari passiv cho'zilganda qo‘zg‘aladi. Bu sohadan 
Beynbridj refleksi yuzaga keladi. Kovak venalar sohasida bosim ortganda har ikkala 
retseptorlar ham qo‘zg‘aladi va reflektor tarzda adashgan nerv tonusi pasayadi, 
simpatik nerv tonusi esa ortadi. Natijada yurak ishi tezlashib, kovak venalarda 
to ‘planib qolgan qon arterial tomirlarga o ‘tkaziladi.
Yurak faoliyatiga reflektor ta ’sirlark o ‘rsatuvchi sohalar ichida aorta ravog'ida
226

---

va karotid sinusda joylashgan mexanoretseptorlar alohida o ‘rin tutadi. Qon doim o 
harakatlanar va arterial bosim bir xilda ushlanib tu rar ekan bu retseptorlar doimo 
qo‘zg‘algan boMadi. Ulaming qo‘zg‘aluvchan!ikdarajasi arterial bosimga bogMiq. 
Bosim qancha yuqori b o ‘lsa, reflektor tarzda adashgan nerv tarmog‘i kuchliroq 
ta ’sirlanadi va yurak faoliyati sekinlashadi.
Yurak faoliyatini boshqarishda mexanoretseptorlardan tashqari xemoretseptorlar 
ham ishtirok etadi. Ulaming ta ’sirlovchilari b o ‘lib, 0 2 va C 0 2 laming qondagi
tarangligio‘zgarishiyoki 
ionlariningqondaortishihisoblanadi.
Xemoretseptorlaming qo‘zg‘alishidan hosil b o ig a n impulslar uzunchoq miyaga 
borib, yurak urishlari sonini kamaytiradi. Kichik qon aylanishi doirasida bosimning 
ortishi o ‘pka arteriyalardagi refleksogen sohalami q o ‘zg ‘atib yurak qisqarishlarini 
kamaytiradi (Parin refleksi).
Agar tajribada koronar tomirlarga nikotin, o ‘sim lik alkalloidlaridan yuborilsa 
Besold-Yarish refleksi, gipotenziya, bradikardiya v a apnoye kuzatiladi.
Barcha qon-tomirlada, to‘qimaiarda va a ’zolarda joylashgan mexano- yoki 
xem oretseptorlam i doim o q o ‘zg‘a!ishi yurak faoliyatini o ‘zgartirishini V. N. 
Chemigovekiy ko'rsatib berdi. Yurak urishlari reflektor tarzda kuchayadi yoki 
kamayadi. Qorin pardada joylashgan retseptorlar ta ’sirlanganda yurak faoliyati 
tormozlanishi yaqqol namoyon boMadi. Masalan, baqaning qomini pinset bilan 
asta-sekin urilganda yurak urishlari to‘xtab qoladi. Bu tajribada 19 asming 60 yillarida 
F. Gols tomonidan aniqlanib,