O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nafas markazi
uzunchoq m iyaning turli q ism larid a g i neyronlam ing bir n ec h a 
guruhidan vujudga kelib, yagona funksional tizim hisoblanadi. N afas markazi V aroliy 
k o ‘prigining yuqori chegarasi bilan uzunchoq m iy a n in g pastki qism i o 'rta s id a
retikulyar form atsiyaga tegishli sohada joylashgan. N a fa s m arkazini ayrim y ad ro g a 
o xshash mustaqil anatom ik tuzilm a deb hisoblash k erakm i yoki nafas harakatlarini 
idora etishga ixtisoslashgan retikulyar form atsiya b o ‘lagi d eb qarash kerakm i, bu
to g r id a n h a n u z y a k d ilfik ry o ‘q .U m u m a n o lg a n d a n a f a s m ark a zin in g en g m u h im
qism lari 
pnevmotaksis, ekspirator
va 
inspirator
m a rk a zla rd ir, bu m arkazlam ing 
funksiyalari yuqorida aytib o‘tilgan edi. Im pulslar n afas m arkazidan orqa m iyaning 
diafragm an! va q o v u rg ‘a aro m uskullam i in n e rv a tsiy a lo v c h i m otoneyronlariga 
keladi. X uddi shuning uchun ham orqa miyani 4 -b o ‘y in se g m en tin in g y u q o risid an
qirqib q o ‘yish natijasida nafas olish to ‘xtaydi (o rq a m iyaning 4 -b o ‘yin segm entidan 
yuqoridagi n eyronlam ing o ‘siqlari diafragm a n erv in i h osil qiiadi).
N afas m arkazining ritm ik faoliyati uzunchoq m iy a bilan o rq a miyadagi b o sh q a 
m arkazlar holatiga t a ’sir etadi. Y urak faoliyatini id o ra etuvchi m arkaz bilan nafas 
m arkazi o ‘rtasidagi b o g ‘lanish ayniqsa yaqqol k o ‘rin ad i. 
Nafas olish
-
yurak
refleksi. yoki nafas aritmiyasi
shu b og'Ianish n a tija sid ir. Bu refleks shundan 
iboratki, nafas chiqarishningoxirida navbatdagi n afas olishdan oldin yurak faoliyati 
to ‘g ‘ri davriylik bilan sekinlashadi. O rqa m iya m a rk a zla ri bilan nafas m arkazi 
o ‘rtasidagi b o g ‘lanish L.A. O rbeli bilan K.I. K untsm an ta jribasida k o ‘rsatib berildi. 
Itning bir oyoq panjasi 
deafferentatsiyalangach,
y a ’n i shu oyoqdan orqa m iyaga 
im puls o ‘tkazuvchi o rq a ildizlar qirqib q o ‘yilgach, k ey in g i oyoq itning nafas olish 
ritm iga muvofiq harakatlanganini L.A. O rbeli bilan K .l. K untsm an kuzatishgan.
Deafferenlatsiyaorqamiyaningtegishli qismlaridagi tormozlanishjarayonlarini izdan 
chiqargan, shunga k o ‘ra orqa miyaning motor m arkazlari nafas markazidan retikulo* 
spinal yo‘llar orqali o ‘ziga keluvchi impulslarga qo ‘z g ‘alish bilan reaksiya ko'rsatgan.
0 ‘pka, nafas yoMIari va nafas m uskullarining retse p to rlarid a n nafas m arkaziga 
keluvchi afferent im p u lsla r retik u ly ar form atsiya fao llig in i m uayyan d a ra jad a 
saqlashda aham iyatli. B inobarin, nafas olishni id o ra e tish d a g in a em as, retikulyar 
form atsiya faollashtiruvchi ta ’sir etgani uchun butun m a rk a ziy nerv sistem asining 
faoliyatida ham aham iyatlidir.
U zunchoq m iya y ad ro lari ovqat chaynash em as ( s o ‘rish), yutish, qusish, a k s a
urish, y o ‘talish, ko ‘zni uchirish va boshqa reflektor a k tla m i bajarishda qatnashadi. 
Bu r e fle k s la r b o sh m iy a n in g k a tta q ism i boM m ay tu r ib tu g ‘ilgan b o la la r
(anensefalar)da ham kuzatiladi.
Emish (so'rish) harakatlari
yan g i tu g ‘ ilg an b o la n in g la b ig a te g ilg a n d a
namoyon bo‘ladi. Bu refleks uchlik nerviningsezuvchi oxirlari ta ’sirlangandayuzaga 
chiqadi, q o ‘z g ‘alish uchlik nevdan uzunchoq m iyada y u z nervi bilan til osti nervining 
m otor yadrolariga o ‘tadi.
Ovqat chaynash
o g ‘iz b o ‘sh!ig‘idagi re tse p to rlam in g ta ’sirlanishiga ja v o b a n
refleks y o 'li bilan y u za g a chiqadigan harakat akti b o ‘Iib, pastki ja g 'n in g yuq o ri
85

---

¡a e ‘ga nisbatan siljish id a n iborat. R. M agnusning m a ’lum otlariga qaraganda ovqat 
chaynash m arkazi u zu n c h o q m iyada, shuning uchun b u lb a r hayvonlarda ovqat 
chaynash refleksini y u z a g a chiqarish m um kin. T alam us va m iya p o stlog inrng 
m o to r zonalari b u tu n boM gandagina ovqat chaynash akti nozikroq boshq an lad i.