O. T. Husanov konstitutsiyaviy

2-§. K on stitu tsiyaviy h u q u q n in g predm eti
«Konstitutsiyaviy huquq» tushunchasini aniqlashda yoki yaxshiroq tushunishda 
uning huquq sifatidagi predmetini aniq bilish muhim hisoblanadi. Har bir huquq 
tarmog‘i o‘zining alohida predmeti bilan boshqa huquq tarmoqlaridan farq qiladi.
Har qanday huquqning predmeti shu huquq normalari bilan tartibga 
solinadigan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Konstitutsiyaviy huquqning 
predmeti ham konstitutsiyaviy normalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy 
munosabatlardir. Konstitutsiyaviy huquq qanday ij'timoiy munosabatlarni tartibga 
solishini aniqlashda bu huquq siyosiy, iqtisodiy, ij'timoiy, ma’naviy va boshqa 
sohalarga (ya’ni, bir necha sohalarga) taalluqli munosabatlarning asoslarini 
tartibga solishini nazarda tutish zarur. Boshqa huquqlar esa, yuqoridagi alohida- 
alohida sohalarni tartibga soladi.
Konstitutsiyaviy huquqning predmetiga xos yana bir xususiyat shundaki, 
u tartibga soladigan ij'timoiy munosabatlar boshqa huquq tarmoqlari tartibga 
soladigan ijtimoiy munosabatlarning vujudga kelishi uchun asos, baza bo‘lib 
xizmat qiladi. Masalan, yer huquqi, fuqarolik huquqi, ijtimoiy ta’minot huquqi, 
parlament huquqi, ma’muriy huquq va boshqalar.
Konstitutsiyaviy huquqning predmeti ijtimoiy munosabatlarning ikki 
yo‘nalishi (sohasi)ni tartibga solishi bilan xarakterlanadi. Bu sohalar ijtimoiy 
hayotda eng muhimlari bo‘lib, boshqa masalalarga ham ta’sir etadi.
Konstitutsiyaviy huquqning birinchi tartibga soladigan masalasi bu - inson 
huquq va erkinliklari, inson va davlat o‘rtasidagi munosabatlar bo‘lsa, ikkinchisi, 
davlat tuzilishi va davlat hokimiyatini tashkil etish, ya’ni hokimiyatchilik 
munosabatlaridir.
Konstitutsiyaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan boshqa barcha 
munosabatlar shu ikki sohaning birortasi tarkibida mavjud bo‘ladi. Masalan, 
jamoat birlashmalari faoliyati, oilaviy munosabatlar, bank-moliya munosabatlari 
va boshqalar.
Inson va davlat munosabati konstitutsiyaviy huquq tartibga soladigan asosiy 
munosabatlardir. Lekin shuni ham bilish kerakki, inson va davlat munosabatlari 
juda keng va ko‘p qirrali, shuning uchun bu munosabat faqat konstitutsiyaviy 
huquq bilangina tartibga solinmay, boshqa huquq tarmoqlari bilan ham tartibga
8

---

solinadi (mehnat huquqi, fuqarolik huquqi, ma’muriy huquq, moliya huquqi va 
boshqalar). Lekin konstitutsiyaviy huquq asos, baza bo‘lish xarakteriga ega 
huquqiy normalardan iborat bo‘lib, ular shaxsning huquqiy holatini belgilaydi.
Inson huquqlari eng ko‘p e’tibor talab qiladigan, shu bilan birga, murakkab 
hodisadir. Inson huquqlarini e’lon qilish, e’tirof etish, hujjatlarda aks ettirish oson, 
lekin ularni ta’minlash o‘ta murakkab masaladir. Sababi huquq va erkinlik burch 
bilan bog‘liq, huquq va erkinlikning ta’minlanishi ayrim majburiy xarakterdagi 
harakatlar qilishni yoki qilishdan tiyilishni taqozo etadi. Burch shaxslarning bir- 
biri oldida emas, davlat va jamiyat oldida ham vujudga keladi. Bundan tashqari, 
erkinlik hech vaqt mutlaq bo‘lishi mumkin emas. Ayrim holatlarda va sharoitda 
uni cheklashga zarurat tug‘iladi.
Inson va davlat o'rtasidagi munosabatlarda faqat davlat tomonidan huquq va 
erkinliklarni o‘rnatish muhim emas, ularning bajarilishi uchun kafolatlar hamda, 
mexanizmlarning yaratilishi muhimdir. Shuning uchun davlat inson huquqlarini 
ta’minlashda katta majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladi va bu majburiyatlar 
konstitutsiyaviy huquq normalari bilan mustahkamlab qo‘yiladi.
Davlat hokimiyatining tuzilishi faqat davlat hokimiyatining turli tarmoqlarini 
amalga oshiruvchi davlat organlarini tuzish bilangina cheklanmay, ular 
o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishni ham nazarda tutadi. Faqatgina 
o‘rnatilgan to‘g‘ri hokimiyatchilik munosabatlarigina inson manfaatlariga mos 
tushishi mumkin, shuning uchun konstitutsiyaviy huquq shu vazifani bajarishni 
o'zining maqsadi deb hisoblaydi.
Hokimiyatchilik munosabatlarining to‘g‘ri va samarali bolishini nazarda 
tutib, konstitutsiyaviy huquq normalari bilan barcha hokimiyat organlari 
kompetensiyalari, vakolatlari, vazifalari aniq belgilab 
qo ‘yiladi.
Xulosa qilib aytganda, konstitutsiyaviy huquqning predmeti bu - shaxs 
huquqiy holatini belgilash (shaxs va davlat munosabati) va hokimiyatchilikni 
amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlardir. 
Bularning tarkibi keng va xilma-xil munosabatlardan iborat bo‘ladi.
Bunda turli mamlakatlarning konstitutsiyaviy huquqi predmeti aynan 
o‘xshasa-da, predmet tarkibiga kiruvchi munosabatlar doirasi har xil bo‘lishiga 
e’tibor berish kerak. Masalan, bizning konstitutsiyaviy huquqimiz oila masalasini 
alohida tartibga solsa, boshqa mamlakatlarda oila munosabatlari konstitutsiyaviy 
huquq bilan emas, huquqning boshqa tarmoqlari bilan tartibga solinishi mumkin. 
Yoki 0 ‘zbekiston tarkibida Qoraqalpog‘iston Respublikasining mavjudligi, u bilan 
0 ‘zbekiston munosabatini tartibga solish zarurati konstitutsiyaviy huquqning 
predmetidagi o‘ziga xoslikni keltirib chiqaradi.