O’ z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o’ r t a m a X s u s t a ‘ L i m V a z I r L i g I

Ma’naviy-madaniy hayot Bu yillarda o’zbek xalqining olis asrlarga borib qadaluvchi moddiy va ma’naviy madaniyati durdonalari, osori atiqalari, masjidu madrasalar, maqbaralar ko’rinishidagi noyob me’moriy obidalariga zo’r berib xujum uyushtirildi. Binobarin, bu maskanlarning bora-bora qarovsiz, xarob ahvolga keltirilganligi tasodifiy emasdir. Ayniqsa bunda xalqimizning dilidan chuqur joy olgan uning uzoq asrlik islomiy qadriyatlari zavol topdirilganligi achinarlidir. Hatto bu razil maqsadga erishishda joylarda «Xudosizlar jamiyatlari» tuzilib, diniy tasavvurlarga, uning peshvolariga qarshi hujumdor ateistik kurash avj oldirildi. Buning oqibatida yurt ziyolilari sanalgan qanchalab ruhoniylar, ulamoyu fuzalolar ayovsiz ta’qibu quvg’inlarga duchor etildi yoxud qirg’in qilindi. Shunga qaramay o’zbek xalqining ko’plab yurtparvar ziyolilari fidoyilik namunalarini ko’rsatib, barcha qiyinchiliklarga dosh berib respublika madaniy hayotida faol qatnashdilar. 1929 yilda o’zbek musiqali teatriga asos solindi. 1933 yilga kelib Xamza nomli akademik drama teatri ish boshladi. Har qanday mafkuraviy tazyiqlarga qaramasdan milliy ruh ustivor bo’lib qola berdi. Xalqimiz orasidan Xoji Abdulaziz Abdurasulov, Ota G’iyos Abdug’aniev, Madrahim Sheroziy, Domla Halim Ibodov, Abror Hidoyatov, Mulla To’ychi Toshmuhamedov, Shorahim Shoumarov, Soraxonim, Tamaraxonim, Lutfixonim, Mukarramaxonim singari nomdor san’atkorlar etishib chiqdi. 1936 yilda Toshkentda konservatoriya ochilishi madaniy hayotda katta voqea bo’ldi. O’zbek musiqa madaniyatining zabardas vakillari – Yunus Rajabiy, Muxtor Ashrafiy, Tolibjon Sodiqov, To’xtasin Jalilov singari san’atkorlar ijodi xalq dilidan chuqur joy oldi. 1937 yilda Moskvada o’tkazilgan birinchi o’zbek san’ati va adabiyoti dekadasida «Gulsara», «Layli va Majnun» operalari, «Farhod va Shirin» musiqali dramasi va boshqa sahna asarlari katta mahorat bilan namoyish etildi.
251
30-yillarda O’zbekistonda kino san’ati shakllandi. Uning yorqin ifodasi sifatida shu davrda yaratilib ekranlarga chiqarilgan «Asal», «Qasam», «Ravot qashqirlari»,
«Azamat» singari filmlarni tilga olib o’tish joizdir. Ularni yaratishda Komil Yormatov, Nabi G’aniev, Sulaymon Xo’jaev, Yo’ldosh A’zamov, Rahim Pirmuhamedov singari ajoyib o’zbek kino ustalari xizmatlari benazirdir. 20-30-yillarda respublikada ko’plab madaniy inshootlar qurildi. 1932 yilda respublikada 707 ta kutubxona, 3087 ta klub, 409 ta kino qurilma, 32 ta teatr, 13 ta muzey mavjud edi. 1937-1940 yillarda O’zbekiston shahar va qishloqlari radiolashtirildi. Yangidan 264 ta ko’chma va doimiy kino qurilmalari o’rnatilib, ularning soni 797 taga etkazildi. 1941 yilda kitob nashr qilish 4375 nomga etkazildi va 48 mln. nusxani tashkil etdi. 40-yillar boshlariga kelib kutubxona, klub, badiiy havaskorlik jamoalari soni 2 baravarga ko’paydi. A d a b i yo t Bu davrda o’zbek adabiyoti ham jiddiy hayotiy sinovlar jarayonini boshdan kechirdi. O’zining boy tarixiy an’analariga ega bo’lgan bu adabiyot xalq ruhining ko’zgusi sifatida uning ma’naviy hayotida muhim rol o’ynadi. Biroq bu muhim soha faoliyati sovetlarning doimiy nazorati ostida kechdi. Ularning nazarida adabiyot kuchli mafkuraviy qurol sifatida yangi tuzumni mustahkamlashga xizmat qilishi, millionlar omasini shunga da’vat etmog’i kerak edi. Bu, albatta, har bir ijodkor zimmasiga jiddiy mas’uliyat yuklardi. Negaki, har bir shoir yoki adib sovet mafkurasi talablaridan chetlashguday bo’lsa, o’z xalqining boy tarixiy o’tmishi yoxud ulug’ ajdodlari hayotidan asar yozguday bo’lsa, uning og’ir jazoga ro’baru kelishi hech gap emas edi. Mana, nima uchun 30-yillarda xalqimiz faxru-g’ururi bo’lib qolgan bir qator favqulodda iste’dod sohiblari qatag’on qilindi, ijodlari bo’g’ildi. Xususan, «xalq dushmanlari» tamg’asi bilan nomlari badnom qilingan A.Qodiriy, A.Cho’lpon, U.Nosir, A.Fitrat, Elbek, G’.Yunus, M.Botu singari so’z san’atkorlarining achchiq kismati bunga yaqqol misoldir. Biroq har qanday tazyiqu ta’qiblarga qaramay o’zbek adabiyoti bu yillarda muayyan yutuqlarga erishib bordi. Hamza, S.Ayniy, A.Qodiriy, A.Cho’lpon, A.Fitrat singari katta avlod namoyandalari izidan G’.G’ulom, A.Qahhor, M.Oybek, H.Olimjon, U.Nosir, K.Yashin, R.Uyg’un, Mirtemir, G’ayratiy, Oydin, S.Abdulla singari qalam ahllari adabiyot jarayonga kirib keldi. Ular o’zlarining serqirra ijodlari bilan o’zbek adabiyoti xazinasini boyitishga munosib ulush qo’shdilar. Bu o’rinda A.Qodiriyning «O’tgan kunlar», «Mehrobdan chayon», A.Cho’lponning «Kecha va kunduz», S.Ayniyning «Odina», «Sudxo’rning o’limi», A.Fitratning «Abulfayzxon», «Hind sayyohi bayonoti», Oybekning «Qutlug’ qon», «Navoiy», A.Qahhorning «Sarob», G’.G’ulomning «Ko’kan», «Yodgor» va shu singari o’z davri uchun muhim voqea
bo’lgan, badiiy g’oyasi yuksak asarlarni alohida qayd etmoq lozim bo’ladi. Lekin ne ko’rgilikki, bu adabiyotning ne-ne norlari totalitar tuzum ixtiro etgan qatag’onlik domiga tashlanib, aybsiz ayblanib, qatli om etildilar. Ularning betakror ijodi esa avlodlar nigohidan uzoqlashtirib kelindi. Milliy istiqlol sharofati tufayligina ularning ijodi yangidan dunyo yuzini ko’rib, xalqimiz tomonidan sevib o’qilmoqda va o’rganilmoqda.
252