O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

M u stah k am lash uchun savollar:
1. M e h n a t t a ’lim i, kasb ta n la s h g a y o i la s h o 'q itu v c h isin in g
o 'q u v yiliga tayyorgarlik ishlari n i m a la r d a n iborat?
2. M e h n a t t a ’lim i, kasb t a n la s h g a yo ‘llash o'qituvchisi darsga 
tayy org arlik j a ra y o n id a q a n d a y ish larn i a m alga oshirad i?
3. A s b o b - u s k u n a la r n i ishga sozlash ish la rin i tu s h u n tirib b e ­
ring.
4. X om ashyo, n a m u n a , ko ‘rg azm ali q u ro lla r va tex n ik vosita- 
lar qav y o 's in d a tayyorlanadi?
5. M e h n a t t a ’lim i o ‘q itu v c h isin in g lavozim vazifalari n i m a la r ­
d a n iborat?
6. 0 ‘qituvchi q a n d a y shaxsiy fazilatlarga ega b o i i s h i kerak'.7
6 .2 . 0 ‘quv ustaxonasini tashkil etish va jihozlash
Reja:
1. 0 ‘quv ustax o nasida m e h n a t n i ilm iy tash k il etish.
2. U s ta x o n a d a o ‘q itu v c h in in g ish o ‘r n in i tas h k il etish.
3. U s ta x o n a d a o ‘q u v c h in in g ish o ‘r n in i tash k il etish.
4. O 'q u v u sta x o n a sid a san ita riy a-g ig iy e n a q oidalari va tex nik a 
xavfsizligi talablari.
Tayanch iboralar: 
m e h n a t n i ilm iy tash k il etish, ish o 'r n in i
t a s h k il etish, s a n itariya-g igiy en a qoid alari, te x n ik a xavfsizligi t a ­
lablari.
1. 
0 ‘quv u staxon asid a m ehnatni ilm iy tash k il etish . 
0 ‘quv
u sta x o n a la ri binosiga va a s b o b - u s k u n a la r n i joy la sh tirishga oid
talablar, q o ‘s h im c h a m a k ta b la r n in g yangi m a z m u n d a t a ’lim 
b e rishga o ‘tishi faqat ta 'lim d arajasin i va sifatini o s h ir is h n ig in a
e m a s, balki u m u m a n m a k ta b la r n in g va o ‘quv u s ta x o n a la r in in g
m e h n a t va kasb t a ’limi u c h u n m o d d iy -te x n ik a bazasini t u b d a n
y a x sh ila sh n i obyektiv ravishda z a ru r a t qilib q o ‘ydi.
Ped ag o g lar m e h n a t in i ilm iy aso sd a tash k il etish d e g a n ­
da o ‘qu v c h ila r bilan olib b o rila d ig a n t a ’lim -ta rb iy a ishlarida 
0
‘qituvchi va o 'q u v c h ila r t o m o n i d a n oz vaqt, kuch va m ablag' 
s a rf la n g a n holda eng yuq o ri natijalarni q o ‘lga kiritish u c h u n
t a ’lim jara y o n ig a tatbiq q ilin a d ig a n va ilm iy j ih a t d a n asoslangan 
tash k iliy m e to d ik tad b irla r m a jm u a s in i tu s h u n is h kerak.
247

---

0 ‘quv u s tax o nalarid agi m a sh g 'u lo tla rg a tatbiq q ilin g a n d a
p e dagoglar m e h n a tin i ilm iy aso sda tas h k il etish d a quyidagi ta d -
birlarni bajarish n a z a rd a tutiladi: sa nitariya-gigiyena va o 'quv 
p e d ago g ika talablariga to 'la javob b era d ig an o'quv ustaxonalari va 
x izm a t k o'rsatuvchi m e h n a t x o n a la rin i tash kil etish.
Barcha rejalashtiruvchi hujjatlar (taqvim iy m avzuli rejalar, 
o'quv ishlab chiq arish ishlari ro'y xati va h.k.lar) a n iq ishlab c h i- 
qilishi m e h n a t t a ’limi d a s tu rig a t o i a - t o 'k i s javob berishi, ta n la b
o ling an ish turlari esa m u a y y a n d id a k tik izchillikda, m u ra k k a b lik
darajasiga qarab joylash tirilish i va u la rn i o 'q u v c h ila r tayyorlash 
u c h u n a s oslang an vaqt hajm i b elg ilan gan b o'lishi kerak. O 'q u v
ishlab chiq arish ish la rin in g ro'yxati h a m , o 'q u v c h ila rn i ish joy- 
lariga a lm a s h la b q o'yish jadv allari h a m yaxshilab bezatilgan va 
o 'q u v c h ila r k o 'ra d ig a n qilib osib q o'yilishi kerak. Shu y e rn in g
o'z id a o d d iy va sanitariy a k u n la rid a g i n a v b a tc h ila rn in g jadvali va 
m u n ta z a m b a jariladigan is h la rn in g ro'yxati h a m osib qo'y iladi.
O 'q u v ustax on alarid ag i m a s h g 'u lo tla r vaqtida o'q ituvchi d a r s ­
lar o rasida ta n a ffu s berishi, o 'q u v c h ila rg a u s ta x o n a n i y axshilab 
sha m o lla tish va m e h n a t faoliyatini davom ettirish uch u n u sta- 
x o n a d a n chiqib tu ris h la r in i ta k l if qiladi. O 'q u v u s taxonalaridag i 
a s b o b -u s k u n a la r va in v e n ta rla rn in g sa q la n ishi u c h u n u la r n in g
h a r biriga bir o'quvchi birik tirilib qo'yiladi. U a n a shu asboblar- 
n in g yaxshi saqlanishi va buzilm aslig i u c h u n o'qituvchi va j a m o a
oldida javob beradi. Yaxshi tash k il etilgan o'quv ustaxonasi nav- 
batdagi m a s h g 'u lo tg a tayyorgarlik ko'rish uch u n u n c h a lik ko 'p
vaqt talab qilm aydi. M e h n a t t a ’lim i o'qituvchisi u c h u n bu narsa 
j u d a m u h im d ir , c h u n k i u n in g vaqti tig'iz bo'ladi.
Shu sababli p e d a g o g la r m e h n a tin i ilm iy asosda tash k il etish 
nuqtayi n a z a r d a n o 'q u v u s ta x o n a la rid a m a s h g 'u lo tla rn in g to'g'ri 
tash kil etilishi m e h n a t va kasb t a i i m i o'qituvchisi u c h u n o'quv 
vaqtidan a n c h a g in a tejab qolish i m k o n in i beradi.
O 'q u v va shaxsiy vaq tn i tejashda m e h n a t t a i i m i o 'qituvchisi- 
n in g shaxsiy k u tu b x o n asid a z a r u r q o i l a n m a l a r , o'quv d arsliklari, 
ilm iy -m e to d ik adabiyotlar, m ax su s va s o 'ro v n o m a adabiyoti: 
gazeta va ju rn a lla r, d a s tu r n in g m a i u m m av z u lari b o 'y ic h a gazeta 
va j u r n a l la r i d a n qirqib o lin g a n m a q o la la r solingan p a p k a la r m av ­
ju d b o'ladi.
N avbatdagi m a s h g 'u lo tg a tay y o rlan ish d a ay rim faktlar, fikrlar, 
misollar, qoidalar, z a r u r k ito b la rn in g qisqa a n n o ta tsiy a la ri yozib
248

---

q o ‘y ila d ig a n k a r t o c h k a l a r katta foyda beradi. B u n d a y k a rto c h k a -
lar k u n savin tuzib boriladi. U la r d a s tu r m a v z u la ri b o 'y ic h a xil- 
larga ajratiladi, k a rto tek a larg a m u a y y a n t a r tib d a joylashtiriladi, 
m e h n a t b o 'y ic h a navbatdagi m a s h g 'u lo tla rg a ta y y o rlan is h d a yax­
shi d id a k tik m aterial bo'lib x iz m a t qiladi, eng m u h i m i esa ta y ­
y orgarlik k o 'rish d a vaqtni tejavdi.
K o 'r g a z m a q u ro lla ri u c h u n m o 'lja lla n g a n y ash ikd a plakatlar, 
sxem alar, ja d v a lla r c h iz m a l a r n a m u n a li t a r tib d a va sistem ada 
s aq lan ish kerak.
O 'q u v u s ta x o n a larid a g i m a s h g 'u l o tl a r n i n g o'ziga xos x ususi­
yati o 'q u v c h ila rd a n h a m , sh u n in g d e k usta h a m d a o 'q itu v c h id a n
h a m n a z o ra t- o 'lc h o v o pe ra tsiya la rini bajarish va m e h n a t u su lla ­
rini k o'rsatish vaqtida diqqat bilan n a z a r ta s h la s h n i tala b qiladi.
Bu j i h a t d a n to 'g 'ri b u rc h a k shaklidagi u s ta x o n a la r bir q a n c h a
jiddiy k a m c h ilik la r g a egadir: a s b o b - u s k u n a la r (d astg o h la r)n in g
7—8 q a to r qilib k e tm a -k e t jo y lash tirilish i (d a s tg o h la rn in g so'nggi 
qatori bilan o 'q itu v c h in in g ish joyi o 'rta sid a g i oraliq t a x m in a n
10—11 m e tr n i tash k il qiladi) esh itish n i, ay niq sa o 'q itu v c h in in g
tu s h u n tira y o tg a n va ko'rsatayo tgan m e h n a t u su lla rin i k o 'rish n i 
q iy in lash tira d i, u s ta x o n a devorlari bir to m o n l a m a yoritilishi nati- 
jasid a y o ru g 'lik n i sust q a y ta rish i, quyosh n u r la r in in g to 'g'ri tu- 
shush so a tla rid a k o 'z n i q a m a s h tiru v c h i yoritish z o n a s in in g h a d d a n
ta sh q a ri kattaligi (50 d a n ortiq ) k o 'z n in g tez c h a rc h a b qolishiga 
va shu tufayli x a to la rn in g ko'payishiga olib keladi, bir to m o n l a m a
yoritish natijasida dosk ag a d o im iy yoritish s h u ’la la rin in g tush ib
t u ris h i u n d a yozilgan n a rs a la r n in g yon to m o n d a n k o 'rin is h in i 
a y n iq s a qiy in lash tira d i va n ihoyat x o n a d a to'g 'ri b u r c h a k la r n in g
m avjudligi toza havo o q i m i n in g kelishini tu gatib q o 'y a d i, natijada 
u n i n g intensiv a lm a s h in i b tu rish i keskin k am ayad i.
A s b o b - u s k u n a la r, d a s tg o h la rn in g uch, to 'rt qatorli joylashuvi 
( u la r n in g oxirgi qatori 5,5—7,0 m u z o q lik d a b o'ladi) o 'q itu v c h in in g
o 'q u v c h ila r bajarayotgan m e h n a t h a ra k a tla rin i ku za tish g a, b in o - 
b a rin , u lar yo'l q o 'y a d ig a n k a m c h ilik la r n i tu za tis h u c h u n sho shi- 
lin c h c h o ra la r ko'rishga h a m i m k o n beradi.
B u n d a y u s ta x o n a va k a b in e tn in g m ay d o n i (80—90 m 2 ga ya- 
qin) 25—30 u s k u n a birligini sig'd iribg in a q o lm a s d a n , shu bilan 
birga bu yerda o 'q itu v c h in in g d a stgo h i (stanok yoki tikuv m as h i- 
nasi), stol va stul bilan jih o z la n g a n b o'lishi kerak. U k a m id a 20 
o 'q u v c h id a n iborat g u r u h g a m o'ljallan adi. Bu u s ta x o n a la rd a faqat
249

---

slesarlik va du radgo rlik ish la rin i muvaffaqiyatli egallash u c h u n
sh a rt-sh a ro it yaratilib q o l m a s d a n , balki d a s tu r n in g m ateriallarig a 
m ex a n ik ishlov berish va e le k tro te x n ik a ishlari m av z u larin i o ‘tish 
u c h u n h a m z a r u r s h a rt-s h a ro itla r yaratilgan b o ‘ladi. X ilm a-xil 
m arkad agi m ex a n ik a s b o b - u s k u n a la r n in g va m o d e lla r n in g m iq - 
dori h a r bir usta x o n a d a 19 taga yetadi.
X izm at ko‘rsatish m eh n a ti kabineti o'quv dasturi muvaffaqiyatli 
o ‘tishi u c h u n barcha z a r u r narsalarga ega b o ‘ladi. 0 ‘quv ustaxo- 
nalari uchun xarakterli bo'lgan a s b o b -u sk u n a la r bilan bir qatorda 
kabinetda oyoq bilan ishlaydigan 4 ta tikuv m ashinasi bo'ladi.
Kattaligi 3,5 x 1,4 m li katta yoyiq stol (unda «Pazandalik» 
da rsla rini o ‘tish vaqtida stol tu zatish u c h u n foydalanish m u m k in ) , 
m an e k e n , u chta dazm ol taxtasi, s h u n c h a elektr d a z m o l, try u m o , 
ko'rsatish taxtasi, kiyim tu ra d ig a n joy h a m b o i a d i .
K a binetga shifoner, kir yuvish m ash in a si, pilesos, pol yuvish 
m oslam asi, tasviriy s a n ’at asarlari va x ilm a-xil g ullar qo'yiladi.
N iho yat, uch yoki t o ‘rt k am forkali gaz plitasi, u la r n in g
h a r biri yonida ish stollari va sovuq h a m d a issiq suv keladigan 
jo 'm ra k la rg a ega bo'lg an rakovinalar, m u zla tk ic h , idishlar u c h u n
shkaf, o sh xo n a inventarlari m avjud bo'ladi.
H a r u chala o 'quv xonalari bir-biri bilan keng, yorug' va yax­
shi jih o z la n g a n vestibyul bila n b irlashtirilgan, bu yerda j u r n a l l a r
qo'yilad ig an stolchalar, o 'q u v c h ila rn in g d a m olishi u c h u n qulay 
bo'lgan o 'rin d iq la r b o'lishi kerak.
U sta x o n a la r va k a b in e td a o 'q u v c h ila r ish o 'r n in i n g tabiiy yo- 
ritilishi ikki yoki, h a tto uch to m o n l a m a bo'ladi. D e r a z a l a r n i n g
katta k o 'z la rid a n o 'tib tu ra d ig a n quyosh nurlari xo nalarga turli 
b u r c h a k la r ostida tu sh a d i, ichki d e v o rla rn ing yo'nalishi h a r xil 
bo'lganligi sababli ular aks etadi va tarq aladi, x o n a n in g h a m m a
q ism in i yaxshi yoritadi. Bu esa o 'lchovlar vaqtida x a to la rn in g
k a m r o q bo'lishiga im k o n beradi.
B un d ay u s ta x o n a la rla rn in g h a r t o m o n la m a yoritilganligi k u n -
n ing h a r q a n da y vaqtida d o s k a n in g yaxshi k o 'rin is h in i t a ’m in layd i, 
undagi s h u i a l a r k am ayad i va yonlaridagi b u y u m la r n in g soyasi 
tu shm ayd i. Q uyo sh n u r la r in in g to'g 'ri yo'nalishi natijasida bu 
x o n a la rd a to'g 'ri b u rc h a k shaklidagi x o nalarga n isb a ta n quyosh 
n u r in i n g k o 'zni q a m a s h tiris h i keskin qisqaradi.
Besh burchakli ustaxona binosida sof havo o q im in in g yetarli 
darajada a lm a s h in ib turishi t a ’m in lan a d i, yaxshi tushib turadigan
250

---

tabiiy y o rug‘lik bu x on a la rn i s h in a m qiladi, bu esa kayfiyatga yax­
shi ta'sir ko'rsatadi, qulay m e h n a t sharoitini vujudga keltiradi. B u n ­
day tipdagi t a ’lim b o 'lin m a la ri m e h n a t t a ’lim in in g psixofiziologik 
va sanitariya-gigiyena talablariga, sh un in g d ek m eh n a t t a ’lim i m e- 
todikasiga (m e h n a t ilm iy asosida tashkil qilish) t o ‘la-to‘kis javob 
beradi. O 'q u v c h ila rn in g ish o 'rn in i to'g'ri tashkil etish, m eh n a tn i 
osonlash tirish , u n in g u n u m do rligini oshirish, b u y u m la r sifatini 
yaxshilash va yu k sa k m eh n a t m ad an iy ati k o 'n ik m a la rin i sing- 
d iris h n in g asosiy talablari quyidagilardir: ish o 'rn i o'quvchining 
bo'yiga muvofiq kelishi, m u s ta h k a m va yetarli darajada barqaror 
bo'lishi. z a ru r va yaxshi ishlaydigan, shu bilan birga ishda qulaylik 
tug 'dira dig a n asboblar bilan t a ’m in la n g a n (qo'lga va o'quvchilarnin g 
jism o n iy kuchiga muvofiqlashtirilgan), s h u n in g d e k foydalanish 
uch u n qulay tartib d a joylashgan bo'lishi kerak.