O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

barcha 
yaxshiliklarni unga safarbar qiladi. Bu borada duch kel-
1 Nizomulmulk. Siyosatnoma yoki siyar ul-mulk. Toshkent, 1997, 36-bet.
2 O lsha asar, 47-bet.
' Unsurulmaoliy Kaykovus 1021 -yilda Tabariston qishloqlaridan birida tavallud
topgan. Yoshligidan e ’tiboran zamonasining axloq, huquqqa oid bilimlarini qunt
bilan 
o'rgangan. Shuning uchun ham 20—21 yoshlarida G'azna shahar hokimi M a’sud
G ’aznaviy saroyiga ishga taklif etilgan. Sakkiz yildan so‘ng saroyni tark etib, ona
lhahriga qaytgan va ilmiy-ma’rifiy ishlar bilan shug‘ullangan. Makkai mukarramada
haj safarida bo‘Igan. Aniq bo'lmagan ma’lumotlarga ko‘ra 1099-yilda vafot etgan.
O'zidan «Nasihatnoma» («Qobusnoma») asarini meros qilib qoldirgan.
4 
Unsurulm aoliy Kaykovus qalamiga mansub ushbu asar 1082-yilda yczib
tugatilgan. Kitob butun jahonga «Qobusnoma» nomi bilan shuhrat qozongan
b o ’lsada, m uallifning o ‘zi uni «N asihatnom a» deb atashni m a’qul ko'rgan
«Qobusnoma» fors tilida yozilgan b o‘lib, u turk, uyg‘ur, tatar, rus, fransuz,
nemis tillariga tarjima qilingan. Qirq to ‘rt bobdan iborat ushbu asarni XIX 
asrga 
kelib, xorazmlik Muhammad Rizo Erniyozbek o ‘g ‘li Ogahiy o ‘zbek tiliga (arjmt
qilga >.
167

---

gan azob-uqubatlarga, mashaqqatlarga bardosh beradi. Topgan- 
tutganini undan ayamaydi. O'zi to‘yib yeb-ichmasa ham, yupun 
yursa ham uni to‘yg‘azadi, kiyintiradi, boshqalardan kam qil- 
maslikka harakat qiladi. Hatto uning uchun o ‘limga ham tayyor 
turadi1. Xuddi shuning uchun ham, pandnomada yozilishicha, 
har bir musulmon farzandi o ‘z ota-onasining izzat-hurmatini 
joyiga qo‘yishi darkor. «Ota-onaga izzat va hurmatini ko‘proq 
qilsang, sening haqingdagi ularning duosi mustajob bo‘ladi»2.
«Qobusnoma»da ta ’kidlanishicha, insonning ma’naviy qiyo- 
fasidagi insoniy xususiyatlardan biri halollikdir. Halollik inson­
ning mol-dunyo to‘plash, boylik orttirish, mulkka ega bo‘lish 
jarayonida, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi. Halol kishi mol- 
dunyo to‘playman, deb aqli-xushidan benasib bo‘lib qolmasligi 
qayta-qayta takrorlanadi. Har qanday boylikdan aql ustun 
qo‘yiladi. «Molsizlikdan qashshoq bo‘lsang ham, aqldan boy 
bo‘lishga harakat qil, chunki mol bilan boy bo‘lgandan aql 
bilan boy bo‘lgan yaxshiroqdir, aql bilan mol to‘plasa bo‘ladi, 
am m o mol bilan aql to ‘plab b o ‘lm aydi. Johil tezda 
kambag‘allashadi, ammo bilgilkim, aql bir qimmatbaho nar- 
saki, uni o‘g‘ri olib keta olmas, o‘tda yonmas, suvda oqmas.
Agar aqling bo‘lsa, hunar o‘rgan, chunki hunarsiz aql, 
libossiz tan yoki afti yo‘q odamdir, debdurlarkim, bilim — aql 
siymosidir»3. Ko‘rinib turibdiki, har bir aql sohibi, Kayko- 
vusning fikriga ko‘ra ma’lum bir hunarga ega bo‘lmog‘i zarur. 
«Hunarsiz aql — boshsiz tan, suratsiz badan»dir. Hunar hamma 
zamonlarda ham inson umrini sermazmun qiluvchi buyuk be- 
zakdir. Butun tirikchiligining manbaidir.
Kaykovusning fikriga muvofiq, inson o‘z hunaridan zavq- 
shavq olishi, uni san’at darajasiga ko‘tarmog‘i darkor. Unutmas- 
lik zarurki hunarlaming ichida a’losi — so‘z hunaridir2. Chunki 
so‘z tufayli odam inson darajasiga ko‘tariIadi.
«Qobusnoma»da olg‘a surilgan eng muhim g‘oyalardan biri 
yaxshilik yordamida kishilarni tarbiyalash g‘oyasidir. Ayniqsa, jami­
yatni, davlatni boshqarib turgan amaldorlar, fuqarolarga doimo