O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Aliev A. Mahmudxo'ja Behbudiy. Toshkent, 1994, 18-bet.
2 Oyna, 1913, № 7.
317

---

siyosatini fosh etdi. Behbudiy dunyoviy bilimlami egallash uchun 
yoshlar ko‘proq til o‘rganishlari zarur, deb bilardi. 0 ‘z ona tili 
bilan cheklanib qolmay, ilm-fan zudlik bilan rivojlanayotgan 
Yevropa xalqlari tilini o‘rganish darkorligini uqtirdi. Boshqa din- 
larga mansub kishilar tilini o‘rganish islom dini qoidalariga zid 
bo‘lmasligini ta’kidlaydi va o‘zi rus tilini o‘iganadi. Bolalarga rus 
tilidan dars beradi.
Behbudiyning fikriga ko‘ra, jamiyatni insonparvarlashtirish- 
ning eng muhim omillardan biri xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik- 
birodarlik, madaniy-ma’rifiy aloqalarni rivojlantirishdir. Ayniqsa, 
ko‘p millatli mamlakat sharoitida turli millat vakillarining yak- 
dil boiishi, inoq yashashi, ishlashi — demokratik jarayonlarni 
amalga oshirish garovi ekanligini qattiq uqtiradi1.
Jadidchilik harakatining ayrim namoyandalari (masalan, Hoji 
Munis Shukrullo) jamiyatni insonparvarlashtirish, ayniqsa, milliy 
va umuminsoniy qadriyatlarni bir-biriga yaqinlashtirmoq uchun 
barcha turkiy xalqlar yagona tilini yaratish zarur, deb o‘ylardilar. 
Bunday g'oya ijodkori qrimlik Ismoil Gaspirali edi. Uning tushun- 
tirishicha, yagona turkiy til, turk va tatar tillari zaminida vu­
judga kelishi darkor edi. Turgan gapki, bu g‘oya turli muno- 
zaralarga sabab bo‘ldi. Ushbu g‘oyani qo‘llab-quwatlagan ayrim 
turkistonlik jadidlar turkiy tillarga arab, fors va boshqa tillardan 
kirib kelgan so'zlarni chiqarib tashlash lozim, degan muloha- 
zalarni bayon qildilar. Behbudiy turkiy xalqlar tiliga arab, fors 
va boshqa tillardan asrlar osha kirib kelgan so'zlami chiqarib 
tashlash xalqlarni bir-biriga yaqinlashtirish o‘miga uzoqlashtirishi 
mumkin. Turkiy xalqlarni bir-biriga yaqinlashtirishning eng to‘g‘ri 
yo‘li — fors, arab va rus tillarini o ‘rganishdir. Chunki arab tili 
dinimiz tili bo‘Isa, fors tili — madrasa va ulamolar tili. Turk tili 
esa, Turkiston aholisining asosiy qismi tilidir. Rus tilini bilmas- 
dan turib savdo, sanoat taraqqiyotiga, din va millatga xizmat 
qila olmaymiz, degan edi2.
Mahmudxo‘ja Behbudiyning e ’tirof etishicha, jamiyat hayotini 
insonparvarlashtirishning eng muhim sharti — milliy mustaqil