O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

382

---

2. INSONDAGI TABIIYLIK VA IJTIMOIYLIK
Inson tabiiy va ijtimoiy mavjudot ekanligini hozirgi za- 
mon fani ham tasdiqlam oqda1. Shuning uchun ham insond- 
agi tabiiylik bilan ijtimoiylik orasidagi aloqadorlik mexaniz- 
mini bilish falsafada eng muhim ahamiyatga molik muam- 
m olardan biridir.
Insondagi tabiiylik bilan ijtimoiylik o'rtasidagi dialektik alo- 
qadorlikni to‘la tasawur qilmoq uchun, eng awalo, yagona 
biologik turga mansub bo‘lgan insonning boshqa biologik maxlu­
qotlardan sifatiy farqini ifodalovchi eng umumiy va o‘ziga xos 
xususiyatlari, xossalarini bilib olish zarur. Chunki insondagi 
biologik o‘ziga xos xususiyatlar va xossalar uning ijtimoiy fazi- 
latlari, individual xislatlariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Chu- 
nonchi, insonning yagona biologik tur sifatidagi eng muhim 
xususiyati — yoshidir (umri). Hozirgi zamon fani ma’lumotlariga 
qaraganda, inson bolasi turli-tuman kasalliklar va ijtimoiy bad- 
baxtliklarga giriftor bo'lmasa, uning o‘rtacha yoshi, ya’ni umr 
ko‘rishi 80—90 yil atrofida bo‘ladi. Afsuski, insonning biologik 
o'ziga xosligi ijtimoiy muhit ta’sirida o‘zgarib turadi. Masalan, 
o'tgan asrning to ‘qsoninchi yillarining boshida vujudga kelgan 
iqtisodiy, siyosiy, ekologik inqirozlarning keskinlashishi oqiba- 
tida insonning o‘rtacha umr ko'rishi Rossiyada 69,6 yoshdan 66 
yoshga tushgan bo'lsa, O'zbekistonda 69,3 yoshga to‘g‘ri keldi. 
Boshqacha aytganimizda, inson yoshi, umrining uzoq yoki 
qisqaligi, ijtimoiy vaziyatlar tufayli barcha zamonlarda ham 
o'zgarib turgan. Tarixning guvohlik berishicha, odam bolasi qadim 
zamonlarda 20—22 yil umr ko'rgan, XVIII asrga kelib, inson­
ning o'rtacha umr ko'rishi 30 yoshga yetdi. XX asr boshlarida 
G'arbiy Yevropa mamlakatlarida odam o'rtacha 56 yil umr ko‘igan. 
XX asr oxirlariga kelib rivojlangan mamlakatlarda u o‘rtacha 
75—80-yil umr ko‘ra boshladi.
Insonning boshqa biologik m avjudotlardan tub farqini 
ko'rsatuvchi eng muhim xususiyatlaridan yana biri — inson