O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Бодалев A.A. Восприятие и понимание человека человеком. М ., 1982;
Фролов И Т . Перспективы человека. М ., 1983; Коган JI.H. Человек и его
судьба. М ., 1988 va boshqalar.
383

---

umri bosqichlarining (bolalik, o ‘smirlik, yoshlik, yetuklik, 
keksalik) o‘ziga xos biologik xususiyatlaridir. Masalan, xotin- 
qizlarning bola tug‘ish davri o‘rtacha 15—49 yoshga to ‘g‘ri ke­
ladi. Xuddi shuningdek, inson degan biologik mavjudot qaysi 
yoshda gapirishni boshlaydi? Qaysi yoshda uylanadi yoki tur- 
mushga chiqadi? Qaysi yoshda jinsiy aloqa qilishni boshlaydi? 
Ushbu savollarga bo‘lgan javoblar ham insonning boshqa bi­
ologik mavjudotlardan tub farq etuvchi xususiyatlari mavjud 
ekanligini isbotlaydi.
Insondagi biologik xususiyatlar turg'un yoki o'zgarib turishi 
mumkin ekanligini unutmaslik lozim. Inson irqi turg‘un biologik 
xususiyat bo‘lsa, insondagi fiziologik xususiyatlar o'zgarib turuv- 
chidir. Ya’ni, inson irqi uzoq vaqtlardan buyon o'zgarmasdan, 
barqarorligicha turgan bo'lsa, uning gavda tuzilishi esa zamonlar 
almashishi bilan, u yashayotgan tabiiy muhitning o'zgarishi 
bilan o‘zgarib turgan. Bu esa inson irsiy (genetik) xususiyatla- 
rining o ‘zgarib borishiga ham sabab bo‘lgan.
Insonning biologik xususiyatlari haqida gapirganda, uning har 
bir vakilining, ya’ni har bir kishining o‘ziga xos takrorlanmas, 
ota yoki onasi tufayli vujudga kelgan genetik xususiyatlarga ega 
boiishini ham unutmaslik darkor. Ushbu nodir betakrorlik tabi­
iy va ijtimoiy omillar yordamida kuchaytirilishi yoki so‘ndirilishi 
ehtimoldan xoli emas. Inson zotida hali foydalanilmagan cheksiz 
imkoniyatlar, qobiliyatlar va talantlar mavjud ekanligini tan 
olish insondagi tabiiylik bilan ijtimoiylik orasidagi dialektik alo- 
qadorlikni o'rganish jarayonining eng muhim prinsiplaridan 
biridir.
Insondagi tabiiylik bilan ijtimoiylik orasidagi o‘zaro dialektik 
aloqadorlik mexanizmini o ‘rganish jarayonida har bir kishining 
o‘ziga xos xususiyatlari mavjud ekanligini tan olmaslik, ama- 
liyotda qobiliyatli, talantli, iqtidorli kishilarni kamsitishga, ular- 
ni jamiyatning oddiy ijroclji «murvatchalariga» aylantirib qo‘ydi. 
Qobiliyatli, talantli kishilarni qobiliyatsiz, loqayd kishilar bilan 
tenglashtirish ijtimoiy adolat norma va prinsiplariga zid ekan­
ligini ham unutmaslik zarur.
Inson tabiiy va ijtimoiy, boshqacha aytganimizda, bir vaqtning 
o'zida ham ijtimoiy, ham organik olamga taalluqli ekanligi uning
384

---

mohiyatini tushunib olishda bir qator muammolarni keltirib 
chiqaradi. Ushbu muammolar orasida quyidagi ikki muammo 
haqida to‘xtalib o'tmoqchimiz.
Aristotel insonning mohiyatida hayvoniy (biologik) va siyosiy 
(ijtimoiy) boshlang‘ich asos borligini inobatga olib, uni «siyo­
siy hayvon», degan edi. Munozara, bahslarga sabab bo‘lgan 
mulohaza shundan iboratki, o'sha ikki boshlang‘ich asosning 
qay biri inson faoliyati, his-tuyg‘ularini belgilashda asosiy rol 
o‘ynaydi? Insonda tabiiylik (biologik) va ijtimoiylikning o'zaro 
aloqadorligi qanday sodir bo'ladi?
Yuqorida biz inson bolasining har biri o‘ziga xos takrorlan- 
mas xususiyatlaiga ega ekanligi haqida to'xtalib o‘tgan edik. Qizig‘i 
shundaki, biz kishilarni ba’zi biologik belgilariga qarab (masa­
lan, yoshi, jinsi) ma’lum guruhlarga birlashtiramiz, boshqa bi- 
rovlarini esa ijtimoiy belgilariga (masalan, kasbi, mutaxassisligi, 
ish staji va boshqalar) qarab, yana allakimlami insondagi tabi­
iylik (biologik) va ijtimoiylik orasidagi aloqadorlikka qarab ma’lum 
tabaqalarga birlashtiramiz. Shunday ekan, o‘sha belgilarga qarab 
tabaqalashtirilgan guruhlaming (masalan, xotin-qizlar) biologik 
o‘ziga xosligi jamiyat faoliyati uchun ahamiyatga egami?
Ushbu muammolar atrofida faylasuflar va boshqa insonshu- 
nos olimlar orasida uzoq vaqtlardan buyon munozaralar davom 
etmoqda. Muammolar yechimiga bag'ishlangan turli konsepsiyalar, 
ilmiy yo‘nalishlar vujudga kelmoqda. Chunonchi, ba’zi birovlar 
kishilarning irqiy belgilariga qarab insoniy fazilatlarini baho- 
lashni taklif etayotirlar. Ayrim irqlarning insoniy fazilatlari yu- 
qori, ayrimlarniki esa past, chunonchi «oliy» va «past» tabaqali 
irqlar bo‘ladi, degan fikr-mulohazalarni bayon etmoqdalar. XX 
asrda, hatto o‘tgan asrning boshlarida ham, «oq irq» jahonda 
mavjud bo‘lgan barcha irqlarning buyugidir, degan uydirmalar 
tarqatilganligi fikrimiz dalilidir. Turgan gapki, jahon ilmiy ja- 
moatchiligi bunday g‘ayri ilmiy fikr-mulohazalarni, irqchilik 
g'oyalarini antigumanistik qarash sifatida qattiq qoraladi. Uning 
ijodkorlarini reaksionlikda aybladi.
Haqiqatdan, yer yuzida yashayotgan turli irqlarga mansub