O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
' Abu Iso Termiziy. Sahihi Termiziy. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1993, 8-bet.
134 tirishda va uni yanada rivojlantirishda bilim muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida ta ’kidladi. Qayerda bilim, ilmga e’tibor kamaysa, o'sha yerda odamlar axloqan tubanlasha boshlaydilar. Jamiyat ma’naviy inqirozga yuz tutadi. Odamlar orasidan hurmat-izzat ko‘tariladi. Mehr-oqibatsizlik avj oladi. Bilimsizlik- ning dastlabki ko‘rinishlari, kishining o‘z iffatini yo'qotishdir, deb tushuntiradi. Yuqoridagi dalillardan ko'rinib turibdiki, musulmon falsafa- sidagi eng yirik ta’limot hisoblangan, sunniylikning g'oyaviy asosi bo‘Igan sunnalarni to‘plashda, uni ishonarli, mukammal hadislar to ‘plamlari shaklida rasmiylashtirishda movarounnahrlik muhaddislar munosib hissa qo‘shdilar. 0 ‘z navbatida, xuddi shu fldoyilik nafaqat musulmon madaniyati, balki umumbashariy madaniyat va ma’naviyat taraqqiyotiga qo‘shilgan buyuk ulush ham bo‘ldi. 0 ‘rta asr musulmon falsafasidagi eng yirik ta’limot, sun- niylik zaminida shialik vujudga keldi. Shialik asta-sekin sunniylikka muxolifatda bo'lgan diniy-falsafiy ta’limot sifatida rivojlanib boraveradi. Ma’lumki, shialik VII asr o‘rtalarida xalifa Ali hokimi- yatini qoilab-quwatlovchi siyosiy guruh dunyoqarashi sifatida vujudga keldi. Shiizm tarafdorlari faqat Ali va uning maslakdosh- larining nomi bilan bog‘liq boMgan sunnalarni tan olar edilar, xolos. Shiizm tarafdorlari sunnizm targ‘ib etgan ayrim urf-odat- lar, marosimlami rad etdilar. Shuningdek, sunniylik bilan shia lik o'rtasida hokimiyat masalasida ham ixtilof mavjud edi. Xusu san, sunniylar xalifalik hokimiyatining tarafdori bolishgan bo'lsa, shialar hokimiyatni imomat boshqarishi zarur, degan g'oyani olg‘a surar edi. Asta-sekin shiizm tarkibida ham turli-tuman diniy falsafiy ta’limotlar vujudga kela boshladi. Xususan, VII asming ikkinchi yarmida shiizm tarkibida vujudga kelgan xorijizm ta ’limoti arab xalifaligi tomonidan bosib olingan Iroq va Eron aholisi, oddiy arab mehnatkashlar ommasi manfaatlarini ifodalovchi demokratik harakatning nazariy asosi vazifasini bajardi. Ushbu ta’limotga ko'ra har qanday, hatto musulmon teokratik davlatining diniy va dunyoviy boshlig‘i ham diniy jamoa tomonidan saylanaSi va jamoaga bo‘ysunadi. Agar xalifa jamoa manfaatlarini himoya qil- 135 masa vazifasidan bo‘shatiladi, hatto qatl etiladi. Ayrim xorijiy- lar, hatto musulmon jamoasi xalifasiz ham yashay oladi, de- gan fikrni bayon qilishdi. Xorijiylar g‘ayridin vakillariga — xris- tianlarga, zardushtiylarga, moniylaiga ham xayrixohlik bilan mu- nosabatda bo‘ladilar. Xorijizm ta ’limotiga ko‘ra, yer butun musulmon jam oa- sining mulki bo‘lishi, islom dinini qabul qilgan barcha fu- qarolar jon va yer solig‘idan ozod bo‘lishlari, barcha kishilar umuminsoniy axloq normalariga rioya qilishlari, odamlar hayot tarzida oddiylik barqaror bo‘lishi darkor. Ortiqcha zeb-u ziy- nat, mol-u dunyoga hirs qo‘yish, mayparastlik qattiq tanqid qilinadi1. VII asr o‘rtalarida shialik tarkibida shakllangan diniy falsafiy ta’limotlardan yana biri — ismoilizm edi. Ismoilizmning shakl- lanishida neoplatonizm, neopifagorizm kabi Yevropada keng tar- qalgan falsafiy ta’limotlaming, shuningdek, qadimgi Eron va Turon xalqlari orasida islomgacha keng tarqalgan zardushtiylik, moniylik, mazdakizmning ta ’siri katta bo‘ldi. Ismoilizm murakkab diniy-falsafiy ta’limot bo‘lib, ochiq (zo- hiran) va maxfiy (botinan) shakllardagi targ'ibot va tashviqot ishlariga mo‘ljallangan edi. Keng mehnatkashlar orasida amalga oshiriladigan ochiq targ‘ibot va tashviqot ishlarida ismoilizm g‘oyalari shialikdan deyarli farq qilmas edi. Maxfiy targ‘ibot va tashviqotda butun koinotning mutlaq hokimi — Xudo bilan uning yerdagi vakili — payg‘ambar orasida katta farq borligiga e’tibor qaratilar edi. 0 ‘sha farq yetti katta pog‘onadan (emanat- siya): mutlaq Xudo, dunyoviy aql, dunyoviy jon, birlamchi materiya, fazo, vaqt va kamolotga erishgan insondan (ya’ni payg‘ambar) iborat deb tushuntirilar edi. Ismoilizm ta’limotiga k'o‘ra, kamolotga erishgan inson, ya’ni payg‘ambar (al-inson al-komil) o‘zida «dunyoviy aql»ni mujas- samlashtirgan iqtidorli notiq bo‘lib> Xudoning fikr-mul6haza- larini kuirai zaminda yashovchi insonlaiga yetkazib.tumdi. «Dunyo viy aql»ni o‘zida mujassamlashtiigan payg'ambaming eng muhim fazilatlaridan biri bo‘lgan bilimlilik, ilmlilik har tomonlama Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|