O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

tilini o ‘rgandi. Arab tilini mukammal o ‘rgangan 16 yoshli yigitcha onasi va akasi
Ahmad bilan haj safariga otlandi. Balx, Basra, Kufa, Bag‘dod, Xums, Damashq,
Misr, Makka va Madina shaharlaridagi hadisshunos olimlar suhbatida bo‘ldi. Ularning
hadis ilmi sohasidagi asarlarini o ‘rgandi. Hadisshunoslik ilm i b o ‘yicha buyuk al­
lom a darajasiga ko‘tarildi. Umrining oxirida o ‘z vatani Buxoroga qaytdi. Madrasa
toliblariga hadisshunoslikdan saboq berdi. Hasadgo‘y shaxslarning fitna va ig'volari
tufayli Buxoro amiri Zuhaliyning farmoni bilan o ‘z vatanidan badarg‘a qilindi.
Samarqandga borayotgan ulug‘ mutafakkir Xartang qishlog‘ida 870-yilda vafot
etdi.
2 Ismoil Buxoriyning «A l-Jom i’-as-sahih» asari ingliz, fransuz, olm on, turk,
fors va o'zbek tillariga tarjima etilgan.
132

---

vositalarni aniqlashga harakat qildi. Uning fikricha, imon-e’tiqod 
ba’zi birovlar o'ylaganidek faqat insonning kalima keltirishini 
ifodalovchi tor tushuncha emas, u o‘ziga oltmishdan ziyod 
holatlar, tuyg‘ular, xususiyatlarni mujassamlashtiradigan tushun- 
chadir. Xususan, hayo inson im on-e’tiqodini xarakterlovchi 
holatlardan biridir. Vatanni sevmoq ham, ilm olmoq ham, 
kattalarni hurmat qilmoq ham, tozalik-pokizalikka amal qilmoq 
ham imon-e’tiqod bilan bog‘liq. Binobarin imon-e’tiqodni ifo­
dalovchi xususiyatlar, chinakam insoniy fazilatlar, xislatlardan 
boshqa narsa emas1.
Ismoil Buxoriy musulmon kishisining insoniy xislatlari ha­
qida fikr-mulohaza yuritib, har qanday mo‘min qo‘rqoq yoki 
baxil bo‘lishi mumkin, lekin yolg‘onchi, chaqimchi bo‘lishi 
mumkin emas, deydi. Uning fikriga ko‘ra mo‘min va yolg‘onchi 
tushunchalari biri ikkinchisiga ziddir. Shuning uchun ham o‘zini 
musulmon deb hisoblagan har bir kishi yolg‘on so'zlashi aslo 
mumkin emas. Musulmon fuqarosining ma’naviy-axloqiy qiyo- 
fasi haqida juda ko‘p bosh qotirgan buxorolik alloma musulmon 
kishisi o‘zining ota-onasi, qavmi-qarindoshlariga, aka-ukalariga 
doimo muruwat ko'rsatib turishi zarur, deb hisoblaydi2. Ismoil 
Buxoriyning ma’naviy-axloqiy qarashlari tor diniy aqidalar 
doirasiga o'ralashib qolgan emas, balki umuminsoniy axloq 
normalari va tamoyillarini ham o‘zida aks ettirdi. Boshqacha 
aytganimizda, to'plamda nafaqat musulmon ma’naviy madani­
yatining, balki eng buyuk umuminsoniy qadriyatlar — inson- 
parvarlik va insoniylikning turli qirralari: mehr-oqibat, ochiq 
ko‘ngillik, saxiylik, ota-ona, qavm-qarindoshlarni hurmat qi- 
lish, yetim-esirlarga muruwat, faqir-bechoralarga himmat, Va- 
tanga muhabbat, mehnatsevarlik, halollik, turli xalqlaming o‘zaro 
do‘st-u birodar, tinch-totuv yashashlari kabi umuminsoniy 
fazilatlar aks etgan. Insonning ijtimoiy qiyofasi umuminsoniy 
axloq normalariga mos bo‘lmog‘i uchun zarur hisoblangan yo‘l- 
yo‘riqlar, pand-u nasihatlar o‘z ifodasini topgan. Xuddi shu-