O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Чалоян В.К. Восток и Запад. М ., 1979, 476-bet.
2 Qarang: Менендес Пидаль. Избранные произведения. М ., 1961, 484-bet.
3 Qarang: Вестник Европы, 1811, ч.55, № 1, 47-bet. Iqtibos, N .Kom ilovning
«Tafakkur karvonlari» (Toshkent, 1999, 264—265-betlar) kitobidan olindi.
129

---

b) Sunniylik: mutakallimlik, mu’taziliylik va shialik
ta’limotlarida inson borlig‘i
0 ‘rta asrlar musulmon falsafasining eng yirik diniy-falsafiy 
ta’limoti sunniylik VTI asrning ikkinchi yarmida Arabistonda vu­
judga keldi hamda VIII—XII asrlarda arab xalifaligidagi g'oyaviy- 
siyosiy kurashlar jarayonida islom falsafasidagi yirik ta ’limot si- 
fatida shakllandi. Ma’lumki, VII—VIII asrlarda arab xalifaligining 
uzluksiz kengayib borishi, xalifalik tarkibiga zo‘rlab kiritilgan 
mamlakatlar xalqlari turmush tarzining majburan arablashtiri- 
lishi, mahalliy aholi turmush tarzidan islomgacha bo‘lgan urf- 
odatlarning zo‘rlik bilan yo‘qotilishi, o‘z navbatida, imperiya 
hududida yashovchi barcha xalqlaming madaniy-ma’naviy muno- 
sabatlaridagi turli ziddiyatlarni ham keskinlashtirib yubordi. Ana 
shunday ziddiyatlarni bartaraf etish maqsadida islom dinini qabul 
qilgan barcha xalqlar uchun ibrat bo‘ladigan M uhammad 
payg‘ambar va uning avlodlari, musulmon olamining buyuk kishi- 
lari, valiylari, shayx-u imomlarining pand-u nasihatlarini ifo- 
dalovchi rivoyat-u bashoratlarda o‘z ifodasini topgan sunnalardan1 
foydalanish urf bo‘ldi. Markazlashgan arab davlati shakllanayo- 
tgan dastlabki davrlarda xalifalik, ya’ni davlat boshliqlari hokimi- 
yatni idora etishda sunnalarga asoslandilar. Sunnizm xalifalikda 
davlat siyosatining asosini tashkil etuvchi yirik ta’limot sifatida 
shakllandi va rivojlandi.
Sunnizmning g'oyaviy asosini tashkil etgan sunnalarning 
to'plam lari hadislar deb nomlangan. Musulmon falsafasida 
«hadis», «sunna» tushunchalari bir xil m a’noda ishlatila bosh- 
landi. Hadislarni to'plash Muhammad payg'ambar hayotligi- 
dayoq Abdulloh ibn Amir ibn Anas, Ali ibn Abu Toliblar 
tomonidan boshlangan edi. Birinchi hadislar to'plam ini xalifa 
Umar ko'rsatmasiga muvofiq Ibn Shihob az-Zuhariy yaratdi. 
Lekin ushbu to'plamdagi hadislar hali qat’iy bir tartibga solin- 
magan edi. Boz ustiga, VII—VIII asrlarda arab xalifaligi hudu­
dida vujudga kelgan turli siyosiy, madaniy-ma’naviy ziddiyat- 
lar, amir-u hokimlarga bo'lgan xushomadgo‘ylik, laganbardor-