varounnahr, Xurosonning mug‘ul
istilosidan qutilishi, markaz-
lashgan mustaqil davlatning ya’ni yagona boshqaruv tizimining
vujudga kelishi, bu o‘lkalarda tinchlik, osoyishtalikning qaror
topishi bilan bog'liq bo‘lsa, ikkinchidan, IX—XII asrlarda ro‘y
bergan sun’iy ravishda uzilib qolgan
musulmon renessansini qayta
tiklanishi bilan bog‘liq. Uchinchidan, Temur va temuriylar davrida
musulmon renessansining yangi bosqichga ko‘tarilishi Eron,
Movarounnahr, Xurosonda tasaw uf g‘oyalarining keng tarqali-
shi, uning davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarilishi bilan bevosita
bog‘liq edi.
Ikkinchi musulmon renessansining eng baland cho‘qqisi,
mashhur musulmon astronomi, davlat arbobi Mirzo Ulug‘bek
nomi bilan bog'liq. Shuning
uchun XV asr Sharqda ham
G 'arbda ham «Ulug‘bek asri» deb yuritiladi. Chunki UIug‘bek
zamonasida ilm-fan rivojiga e’tibor kuchaydi. Samarqandda ko‘p
madrasalar qurildi. Idigu Temur, Qutbiddin Sadr, Amir shoh
Malik, Bibixonim madrasalarining bunyod etilishi bunga dalil-
dir. Shuningdek, Buxoro, G ‘ijduvon shaharlarida ham m a
drasalar qurildi/ M adrasalar sonining
oshib borishi diniy va
dunyoviy ilmlarning uyg‘unlashib borishi uchun real imkoni-
yat yaratdi.
Xullas, musulmon madaniyatining eng muhim xususiyati
Sharq mamlakatlari, xususan, Movarounnahr va Xurosonda diniy,
dunyoviy ilmlar baravar rivojlanib borganligi bilan xarakterla-
nadi. Ilm-fan, san’at,
adabiyot, falsafa, dinshunoslikka oid asarlar
uch tilda: arab, fors-tojik va turkiy tillarda yaratildi. Boshqacha
aytganda, musulmon madaniyatining tili uch til edi. Xuddi
shuning uchun ham, musulmon madaniyatining yana bir xu
susiyati ko'ptillilikdir.
Musulmon madaniyatining o‘ziga xos eng muhim xususiyati,
u o‘zining
kuchli gumanistik xarakteri, odamlami yaxshilig-u
savob ishlar qilishga, do‘st-u birodarlikka da’vat etishi, bilim-
ni, ilmni, aqlni, ma’naviyat-u ma’rifatni e’zozlashi, e’tiqod-
imon, halollikni qadrlashi bilan xarakterlanadi. Aniqroq qilib
aytganda, o‘rta asr musulmon madaniyati, ayniqsa,
falsafasi-
ning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri insonning insoniy-
ligini, ya’ni uning barkamolligini ifodalovchi mezonlar siste-
masini yaratishga qaratilganligidir.
127
Musulmon madaniyatining ko'zgusi bo'lgan adabiyotda,
xususan, she’riyatda falsafiy she’r yozish avj oldi. Bunday
tendensiyani o‘rta asr adabiyotidan darhol ilg‘ab olish mumkin.
Xuddi shuning uchun ham o‘rta asr musulmon adabiyoti fal
safiy she’riyatning rivojlanganligi bilan ajralib turadi.
Musulmon madaniyati «Osiyo daryolari kabi qumliklaiga singib
ketib, o‘z qobig‘idan chiqolmay nomsiz-nishonsiz yo‘qolgan»‘
emas.
Aksincha, Yevropa madaniyatining rivojlanishi uchun asos
vazifasini bajardi. Aniqroq qilib aytganimizda, XIII—XV asrlarda
sodir bo‘lgan Yevropa Renessansini tayyorladi. Musulmon madani
yati tufayli jaholat changalida bo'lgan Yevropaning bir qator
mamlakatlarida ilm-ma’rifat chirog‘i yoqildi. Yevropa mamlakat
larida yashovchi birorta xalq madaniyat-ma’rifatning tamal toshi
hisoblangan o ‘z yozuvini o‘zi kashf etgan emas.
Chunonchi,
ispanlar yozuvi ham, shimoliy oramiy yozuvi ham Osiyodan
olingan. Shimoliy, G ‘arbiy va Sharqiy Yevropa madaniyati yu-
non-rum-arab urug‘idan unib chiqqan2.
Musulmon madaniyati tufayli Yevropa xalqlari qadimgi Misr
va Vavilon,
Hind va Xitoy, Eron va Turon xalqlari madaniyati,
ilm-fani yutuqlari bilan tanishdilar. Sharq xalqlari adabiyoti,
san’atining inson ruhiy-ma’naviy qiyofasiga ko‘rsatayotgan ta ’sir
mexanizmining uslublari va usullarini o‘rganib oldilar. Sharq al-
lomalari, xususan, faylasuflari asarlarida bayon qilingan eng
ilg‘or falsafiy g'oyalar, olam va odam borlig‘i to‘g‘risidagi
qarashlami qabul qilib oldilar va uni yanada rivojlantirdilar.
Sharqda yaratilgan insonparvarlik va adolatparvarlik g'oyalari har
tomonlama boyitildi3.
Dostları ilə paylaş: