1 «U sm on mushafi»dan ko‘chirilgan eng qadim iy q o ‘lyozmalardan to'rttasi
hozirgacha saqlanib qolgan. Ulardan bin Toshkentda saqlanadi.
2 Qarang: Ислом. Справочник. Тошкент, 1989, 298—301-betlar.
118
a) Musulmon madaniyati va uning o‘ziga xos
xususiyatlari
Ilmiy-falsafiy adabiyotlarda islom dini tarqalgan hududlar va
unga e’tiqod qilgan xalqlar madaniyatini yaxlit qilib, bir ibora
bilan «musulmon madaniyati» deb ta’riflash urf bo‘ldi. Mu
sulmon madaniyatining shakllanishi, uning o'ziga xos xususiyatlari
haqida flkr-mulohaza yuritganda quyidagi holatlarga e’tiborni
qaratish zarur.
Awalo, ta’kidlash zarurki, musulmon madaniyatining vu
judga kelishi o‘rta asrlar tarixida, Arab xalifaligi deb nomlangan
yirik va qudratli imperiyaning vujudga kelishi bilan bevosita bog‘liq.
Markazlashgan yirik davlat vujudga kelishi bilan arab urf-odat-
lari, rasm-rusumlariga asoslangan madaniyat, xalifalik tasarrufiga
zo‘rlab kiritilgan Shimoliy Afrika, Yaqin va 0 ‘rta Sharq, Kavkaz
mamlakatlari xalqlari madaniyatiga o‘z ta’sirini o‘tkaza boshladi.
Xususan, arab urf-odatlari, rasm-rusumlari qadimiy Eron va
Turon xalqlari madaniyatiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Arab madaniyatining Shimoliy Afrika, Yaqin va 0 ‘rta Sharq,
Kavkaz mamlakatlariga kirib kelishi, bu yerlarda yashovchi ma-
halliy xalqlarning islomga qadar bo‘Igan madaniy-ma’naviy urf-
odatlarining, rasm-rusumlarining yo‘qolib ketishiga sabab bo‘ldi.
Xususan, Eron, Turon, xalqlari turmush tarzida, fikrlash
madaniyatida islomgacha mavjud bo‘lgan: zardushtiylik, buddiy-
lik, moniylik, mazdakiylik kabi diniy-falsafiy ta’limotlar bilan
bog'liq bo‘lgan an’analar zo‘rlik bilan yo‘qotib yuborildi. Zar
dushtiylik ta’limotiga oid barcha kitoblar olovda yondirildi. Unga
e’tiqod qilganlar qatl qilindilar.
Qadimiy Eron va Turon shaharlari, qishloqlari zo‘rlab arab-
lashtirildi. Ko'plab yirik aholi yashash joylarida arab an’analarini
targ‘ibot va tashviqot qilish uchun masjidlar qurildi. Juma nomozi-
ga kelgan har bir fuqaroga ikki dirham pul berildi. Islom dinini
qabul qilganlardan olinadigan soliqlar kamaytirildi. Ana shunday
yo‘llar bilan arab urf-odatlari, rasm-rusumlari xalifalik tasarru
figa kiritilgan mamlakatlar xalqlari turmush tarziga tiqishtirildi.
Arab xalifaligi hududida yashovchi xalqlar turmush tarziga
islom dini bilan birga arab tili ham kirib keldi. Arab tili va
yozuviga davlat tili, davlat yozuvi maqomi berildi. Arab tilining
yerli ziyolilar tomonidan o‘zlashtirilishi va xalqlararo munosa-
119
batlarda keng foydalanilishi, bir tomondan, xalifalikka zo‘rlab
kiritilgan xalqlarning arablar yaratgan madaniy-ma’naviy boy-
liklar bilan yaqindan tanishishi uchun real imkoniyat yaratgan
bo‘lsa, ikkinchi tom ondan, yerli xalqlar m a’naviy-ma’rifiy
boyliklarini boshqa xalqlarga yetkazishda ishonchli vosita vazifa-
sini bajardi. 0 ‘sha vosita musulmon madaniyatini shakllantrish
uchun asos bo‘lib xizmat qildi.
VIII
asr oxiri IX asr o‘rtalariga kelib arab xalifaligi Sharqda
eng kuchli rivoj topgan imperiyaga aylandi. Xususan, xalifalar
Abu Mansur (754—775-yillar), Xorun ar-Rashid (786—809-yil-
lar), M a’mun (813—833-yillar) hukmronlik qilgan davrlarda xali-
falikning markaziy shaharlari, xususan, Bag‘dod iqtisodiy va
madaniy jihatdan rivojlangan yirik shaharga aylandi. Madaniyat,
ilm-fan taraqqiy topdi. Bu yerda turli ilmiy anjumanlar o‘tkazish
avj oldi, turli mamlakatlardan kelgan ilm vakillari tomonidan
ilmiy muhokamalar uyushtiriladigan bo‘ldi, ilmgohlar vujudga
keldi, kitob ko‘chirish — hattotlik avj oldi.
Xalifalikda, ayniqsa, Xorun ar-Rashidning o‘g‘li M a’mun
hukmdor bo‘lgan yillarda ilm-fan, madaniyat yanada tez rivo-
jlana boshladi. Poytaxt Bag'dodda «Bilimlar uyi» («Baytul hik-
ma») tashkil etildi. Uning zaminida Bag'dod akademiyasi vu
judga keldi. Akademiyada ishlash uchun xalifalikning turli mam-
lakatlaridan, jumladan, Movarounnahr va Xurosondan ham
olimlar, donishmandlar taklif etildi. Ular orasida Marvdagi
M a’mun akademiyasining iste’dodli allomalari xorazmlik Mu
ham m ad Xorazmiy (vafoti 847-yil) va farg‘onalik Ahmad
Farg'oniy (vafoti 86l-yil)lar bor edilar.
M uhamm ad Xorazmiy va Ahmad Farg‘oniy musulmon
madaniyatini shakllantirishda va uni yangi bosqichga ko‘tarishda
munosib hissa qo‘shishdi. Chunonchi, Muhammad Xorazmiy
«Bilimlar uyi» zaminida vujudga kelgan Bag‘dod akademiyasiga
uzoq yillar rahbarlik qildi. U kashf etgan «Algebra» jahon si-
vilizatsiyasining buyuk durdonasi bo‘lib qoldi. Algebra zaminida
keyinroq 50 dan ortiq turli fanlar vujudga keldi. Ahmad
Faig‘oniy astronomiya fanini yaratdi. Qasyun va Shammosiya degan
joylarda rasadxonalar qurdirdi. Nil daryosi suvini o‘lchash uchun
xizmat qiladigan nilometmi yaratdi. Astronomik tadqiqotlar uchun
ishlatiladigan usturlab deb nomlangan asbobni yasadi. Astro-
lyabiya nazariyasini yaratib, jahon olimlarini hayratga soldi.
120
Xalifa Ma’mun ilm-fanni, ayniqsa, astronomik tadqiqotlarni
yanada takomillashtirish maqsadida rasadxonalar qurilishiga alo
hida e’tibor berdi. Chunonehi, 828-yilda Bag‘dodda, 831-yilda
Damashq yaqinida rasadxonalar ishga tushirildi. Ilm-fanni yanada
rivojlantirish uchun nafaqat Bag‘dodda, balki xalifalikning boshqa
yirik shaharlarida ham akademiyalar, yangi-yangi madrasalar
bunyod etildi. Chunonehi, IX—X asrlardayoq Xorazmda «Ma’mun
akademiyasi», Termizda ayollar akademiyasi, birgina Samarqandda
17 madrasa faoliyat ko‘rsatar edi. Madrasalarda diniy ilmlar
bilan birga dunyoviy bilimlardan ham saboq berilardi. Xuddi shu
madrasalarda tahsil ko‘rgan Abu Mansur Moturidiy, Abdulqosim
Samarqandiy, Abu Abdullo Rudakiy, Ahmad Juzjoniy, Ibro-
him Shoshiylar musulmon madaniyatini shakllantirish uchun
fidoyilik qiladilar1.
Bag‘dod akademiyasi musulmon madaniyatini shakllantirish-
da ulkan hissa qo'shdi. Akademiya faoliyat boshlashi bilan tar-
jimonlikning rivojlanishiga asosiy e’tiborni qaratdi. Taijimonlik-
ning rivojlanib borishi bilan nafaqat Hind, Xitoy, Yahudiy,
balki xalifalik tasarrufidagi mamlakatlar, xususan, qadimgi Eron
va Turon xalqlari tilida yaratilgan asarlar ham arab tiliga taqima
qilindi. Shuningdek, tarjimonlikning rivojlanib borishi bilan
qadimgi Yunon olimlari, ayniqsa, faylasuflarining asarlari arab
tiliga o‘girildi.
IX asrning yigirmanchi yillarida xalifalik poytaxti Bag‘dodda
taijimonlar uchun maxsus maktab tashkil etildi. Xalifa M a’mun
taijimonlar maktabiga Husayn ibn Is’hoqni bosh taijimon qilib
tayinladi. U o‘zining 90 shogirdi bilan Yunon olimlari: Bo‘qrot
(Gippokrat), Batlimus (Ptolomey), Aflotun (Platon), Arastu
(Aristotel), Jolinus (Galen), Orbaziy asarlarini arabchaga tar-
jima qildi. Xususan, taijimonlar A1 Xajjoj ibn Yusuf al-M ator
Batlimusning «Amajistiy», Masaxiy Abu Zakariyo ibn al-Batrik
Ailotunning «Siyosat», «Fazo», «Jon», «Meteorologiya», So-
bit ibn Qurra Arximed asarlarini arab tiliga tarjima qildilar2.
Natijada, xalifalik hududida yashovchi turli xalqlar ziyolilari
qadimgi Yunon madaniy merosidan bahramand bo‘la boshladi-
lar. 0 ‘z navbatida, qadimgi Yunon madaniyati, xususan, fal-
Dostları ilə paylaş: |