Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Антимонов Б.С.. Граве К.А. Советское наследственное право. М ., 1955, с. 48; Иоффе О.С. Советское гражданское право (кур с лекций). Часть 3. Л ., 1965, с. 291; Советское гражданское право. У чебник. Том 2 / Под ред.
М ., 1976, с. 487; Советское гражданское право. У чебник. Том 2 / Под ред.
М ., 1980, с. 474; Гражданское право. У чебник. Часть 3 / Под ред.
М ., 1998, с. 496; Гражданское право. У чебник. Том 1 / Под ред.
М ., 1998, с. 533; Саломатова Т.В. Наследование по завещанию и по закону. М ., 2002, с. 4, 8. 2 M əsələn, bax: Гордон М.В. Наследование по закону и по завещанию. М., 1967, с. 8. 539
Bununla belə, bəzi elə şəxsi (qeyri-əmlak) hüquqlar var ki, bu hüquqların məxsus olduğu vətəndaşın (bu hüquqların daşıyıcısının) ölümü həmin hüquq ların «ölməsinə» - ləğv edilməsinə səbəb olmur. Bu hüquqlar mövcud olmaq da davam edir, özgəninkiləşdirilir, başqa şəxslərə verilir və nəhayət, vərəsəlik üzrə keçir. Bununla da onlar vərəsəliyin obyekti olur və mirasa daxil edilir. Bu cür hüquqlara ölmüş ixtiraçının vərəsəsinin ixtiraya (məsələn, soyuducuya, kompüterə, saata, kondensionerə və s.) patent alm aq və onu rə sm ilə şd ir mək hüququnu misal çəkmək olar. Belə ki, şəxs etdiyi ixtiraya patent alma mış və onu rəsmiləşdirməmiş ölür. Onun patenti almaq və rəsmiləşdirmək kimi şəxsi (qeyri-əmlak) hüququ vərəsəlik üzrə keçir1. Patenti aldıqdan sonra vərə sə patent sahibi olur və ixtiradan əmlak xarakterli istifadə hüququnu həyata keçirir (məsələn, o, ixtiranı təsərrüfat dövriyyəsinə buraxır və s.). Göründüyü kimi, ölmüş ixtiraçının şəxsi (qeyri-əmlak) hüququ vərəsəyə keçməsəydi, ixti- raçının ixtiradan istifadə ilə bağlı əmlak hüququ həyata keçə bilməzdi. Deməli, O.S.loffenin haqlı mövqeyincə, şəxsi qeyri-əm lak h ü q uqlarının vərəsəliyin obyekti olm ası ö lm üş şəxsin vərəsəlik üzrə keçən ə m lak hüquqlarının həyata ke çirilm ə si üçün lazım dır1 2.
Başqa bir misalda müəllif yazdığı əsəri nəşr etdirməmiş (surətini çıxartma mış) ölür. Müəllifin əsərini müvafiq d ö v lə t orqanında qeydiyyatdan ke çir mək və şəhadətnam ə alm aq kim i şəxsi (qeyri-əm lak) hüq uq u onun vərə səsinə keçir3. Bundan sonra vərəsə əsərin əlyazmasını nəşr olunmaq (surətini çıxarmaq) üçün nəşriyyata verir. Belə halda müəllifin surətçıxarma kimi şəxsi qeyri-əmlak hüququ (eyni zamanda həm də əmlak hüququ) vərəsəyə keçmiş olur4. Əsərin surəti çıxardıldıqdan sonra onun nüsxələri dövriyyəyə (satışa) bu raxılır. Bu cür halda isə müəllifin iqtisadi (əmlak) hüquqları vərəsəyə keçir və mirasa daxil edilir. Göründüyü kimi, müəllifin hüquqları vərəsələrə şəxsi qeyri- 1 Patent qanunvericiliyi müəyyənləşdirir ki, patent sənaye m ülkiyyəti obyektinin m ü ə llifin in vərəsəsinə də verilə b ilər («Patent haqqında» qanunun 12-ci maddəsi. / /A R Q K , I I I cild).
Советское гражданское право (курс лекций). Часть 3. Л ., 1965, с. 291. 3 Azərbaycan Respublikasının m ü ə lliflik hüququ barədə q an un ve riciliyin ə görə, m ü ə llifin icra h aki m iyyə ti orqanında (Azərbaycan Respublikasının M ü ə llif H üquqları A g e n tliy in d ə ) qeydiyyatdan keçir mək və şəhadətnamə alm aq hüququ v a rd ır (« M ü ə lliflik hüququ və ə la q ə li h üquqlar haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 4-cü bəndi // A R Q K , I I I kitab). 4 Surətçıxarma hüququnun əm lak və ya şəxsi qeyri-ə m la k hüququ olm asına m ü ə lliflə rin münasibəti birm ənalı d eyil. O.S.İofFc və B .B .Ç crcpaxin onu m ü ə llifin şəxsi q eyri-ə m la k hüququ hesab e dir ( Иоф фе O.C. Советское гражданское право (курс лекций). Часть 3. Л ., 1965, с 291; Черепахин Б.Б. Пра
вопреемство по советскому гражданскому праву / / В книге : Черепахин Б.Б. Труды по гражданс кому праву. М ., 2001, с. 399). A n tim o n o v B .S . və Q ra v e К .А . kim i m ü ə lliflə r d ə a n a lo ji m ö vq e d ə d u ru rla r ( Антимонов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. М ., 1955, с. 73). RF-in mü ə lliflik hüququ haqqında qanunu (16-cı maddə), A R -in m ü ə lliflik hüququ haqqında qanunu (15-ci mad də) surətçıxarma hüququnu m ü ə llifin ə m lak (iqtisa di) hüquqlarına aid edir. Y .K .T o ls to y isə surətçıxar ma hüququnu m ü ə llifin həm əm lak, həm də şəxsi qeyri-əm lak hüququ sayır (Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под рсд. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М ., 1998, с. 496). B izim fıkrim izcə Y.Tostoyun sö yləd iyi fik ird ə həqiqətə daha yaxınlıq var. Belə k i, surətçıxarma hüququ m ü ə llifin həm əmlak, həm də şəxsi qeyri-əm lak hüququnun elem entlərini b irlə şd irə n kom pleks xarakterli institutdur. 540
əmlak və əmlak hüquqlarının müəyyən kompleksi kimi keçir1. Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyi kontinental Avropa ölkə lərinin qanunvericiliyinə əsaslanaraq passivi mirasa daxil edir (MM-in 1151-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Əgər vərəsə mirası qəbul etmişsə, deməli o, bununla birlikdə eyni zamanda passivi də qəbul etmişdir. Passiv dedikdə, m iras qoyanın əmlak vəzifələri və borcları başa düşü lür. Söhbət mülki xarakterli vəzifə və borclardan (öhdəliklərdən) gedir. Passivə, hər şeydən əwəl, müxtəlif növ mülki-hüquqi müqavilələrdən irə li gələn əm lak (m ülki) vəzifələri (öhdəlikləri) aiddir. Miras qoyanın kirayə (icarə) müqaviləsi üzrə kirayə (icarə) haqqını ödəmək və əşyanı kirayəyə (ica rəyə) verənə qaytarmaq, yük daşıma müqaviləsi üzrə daşıma haqqını ödə mək, borc (kredit) müqaviləsi üzrə borcu (krediti) qaytarmaq və s. kimi əmlak (mülki) vəzifələri vərəsəliyin obyekti ola bilər və buna görə də mirasa (passivə) daxil edilir. Bundan əlavə, girov və ipoteka müqavilələri üzrə miras qoyanın əm lak vəzifələri (girov və ipoteka yükləmələri) miras passivinin tərkibi sayılır. Miras qoyanın əmlak vəzifələri müqavilədənkənar (qeyri-müqavilə) öh dəliklərindən də əmələ gələ bilər. Delikt öhdəliyi üzrə əmlaka vurulmuş zərə rin əvəzini ödəmək vəzifəsi1 2, mənəvi zərərin əvəzini ödəmək vəzifəsi3, əsas sız varlanma (kondikasiya) öhdəliyi üzrə hüquqi əsas olmadan əldə edilmiş əşyanın sahibinə qaytarmaq vəzifəsi və s. passivin tərkibinə daxildir. Miras qoyanın əmlak vəzifələri məhdud əşya hüquqlarından da yarana bi lər. S u p e rfitsi (tikiliyə vərəsəlik) hüququ üçün haqq ödəmək vəzifəsi mi ras passivinin tərkibi hesab edilir. Belə ki, superfitsi hüququ vərəsələrə keçdik də həmin hüquqa görə haqq ödəmək vəzifəsi də vərəsəliyin obyekti olur. S e rvitu t kim i məhdud əşya hüququndan irəli gələn vəzifə də mirasa daxil edilir. Belə ki, miras qoyanın servitut vermək vəzifəsi vərəsələrə keçə bi lər. Ona görə ki, servitutla yüklü edilmiş daşınmaz əşyaya hüquqlar başqa şəxsə keçdikdə servitut saxlanılır (MM-in 255-ci maddəsinin 7-ci bəndi). Mə sələn, şəxs öz torpaq sahəsindən qonşusuna ümumi istifadəyə olan (ictimai) yola çıxmaq üçün keçid verir (MM-in 175-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Bununla qonşu qanuni servitut hüququ əldə edir. Daşınmaz əşya (torpaq sahəsi) isə bu hüquqla yüklənir. Əgər həmin əşyanın mülkiyyətçisi ölərsə, torpaq sahəsi onun vərəsələrinə keçir. Vərəsələr qonşuya verilən servitutu saxlamaq vəzifə si daşıyırlar. Bununla belə, miras qoyanın bütün əmlak vəzifələrinin hamısının istinasız olaraq, vərəsəlik qaydasında keçməsi mümkün deyil. Belə ki, miras qoyanın bəzi əmlak vəzifələrinin vərəsəlik üzrə verilməsinə yol verilm ir və buna 1
Авторское право. M ., 1956, с. 143-146; Корецкий В.И. А вторские правоотношения в СССР. Сталинабад, 1959, с. 290; Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 45. 2 Belə b ir fik irlə razılaşmaq olm az k i, guya vurulmuş zərərin əvəzini ödəmək vəzifəsi keçmir (Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред.
М.,
1980, с. 476). 1 RF-in A li M ə hkəm əsi izah e dir ki, mənəvi ziyanın əvəzini pul formasında ödəməyə borclu olan zərər vuran şəxs, əgər ölərsə, onun mənəvi ziyana görə pul kompensasiyasını ödəmək vəzifəsi əmlak vəzifəsi kim i onun vərəsələrinə keçir (Бюллетень Верховного Суда РФ. 2000, Ns 9, с. 12). 541
görə də onlar miras passivinə daxil edilmir. Bu vəzifələr şəxsi xarakter daşıya raq, yalnız miras qoyan tərəfindən şəxsən icra edilə bilən vəzifələrdir. Həmin vəzifələr miras qoyanın şəxsiyyəti ilə sıx surətdə bağlı olub, yalnız miras qoya nın sağlığında mövcud olur və onun ölümü ilə də xitam edilir. Miras qoyanın alim ent ödəmək vəzifəsi vərəsəliyin obyekti ola bilməz və ona görə də miras passivinə daxil edilmir. Bu vəzifə aliment öhdəliyindən ya ranır. Aliment öhdəliyi isə son dərəcə şəxsi xarakterli öhdəlikdir'. Tapşırıq m üqaviləsi üzrə vəkalət verənin (tapşıranın) və vəkalət alanın (nümayəndənin) əmlak vəzifələri bir qayda olaraq, vərəsəlik üzrə keçmir. Mə sələn, məlum məsələdir ki, nümayəndə öldükdə, əqd bağlamaq və onu icra etmək kimi vəzifəni onun vərəsəsi yerinə yetirə bilməz. Qanunun ifadə etdiyi göstərişə görə, nümayəndə ölən kimi tapşırıq müqaviləsi ləğv edilir. Tapşırıq müqaviləsi fidusiar (şəxsi-etibar) xarakterli əqd olduğuna görə tərəflərin əmlak vəzifələri vərəsələrə keçmir. Amma tərəflərin sağlığında yaranan əmlak vəzi fələri (məsələn, tapşırıq haqqını ödəmək vəzifəsi, əqdin icrasından əldə edilən əmlakı və pulu vermək vəzifəsi) vərəsəliyin predmeti ola bilər. Kom issiya m üqaviləsi kom isyonçunun ö lüm ü ilə ləğv ed ilir. Ona görə də əmlak xarakterli tapşırığı icra etmək vəzifəsi komisyonçunun vərəsəsinə keçmir. Amma komisyonçunun sağlığında tapşırığın icrasından əldə edilən əmlakı vermək vəzifəsi vərəsəlik üzrə keçir. Komissiya müqaviləsi də fidusiar əqddir. Zam inlik m üqaviləsi üzrə zam inin əm lak vəzifəsi vərəsəliyin obyekti ola bilməz. Zamin ölən kimi müqavilə ləğv edilir və onun vəzifəsi vərəsəlik üzrə keçmir. Bu onunla əlaqədardır ki, zaminlik şəxsi xarakterli öhdəlikdir. M üəllif m üqaviləsi üzrə m üəllifin əsər yaratm aq və zifə si vərəsəlik üzrə keçmir. Müəllif müqavilələri də şəxsi xarakterli öhdəlik kateqoriyasına aid edi lir. Ona görə də öhdəliyi yalnız müəllif şəxsən özü icra edə bilər. Rəssamın rəsm yaratmaq vəzifəsinin, yazıçının dram əsəri yaratmaq öhdəliyinin, bəstə karın mahnı bəstələmək vəzifəsinin və s. vərəsələrə keçməsini təsəvvürə gə tirmək qeyri-mümkündür. Məhz bu səbəbdən müəllifin öhdəliyi miras tərkibinə daxil edilmir və onun ölümü ilə xitam edilir2, Miras qoyanın şəxsi qeyri-əm lak vəzifələri, bir qayda olaraq, vərəsəlik üzrə keçmir və mirasa daxil edilmir. Vərəsəlik hüququ (mirası qəbul etm ək hüququ) da mirasa daxil edilir3. Söhbət vərəsə tərəfindən həyata keçirilməmiş mirası qəbul etmək hüququn dan gedir. Vərəsə ölür və mirası qəbul etməyə macal tapmır. Mirası qəbul et mək hüququ onun vərəsələrinə keçir (vərəsəlik transmissiyası). 1 1 Bəzi ö lkə lə rin , məsələn, A lm aniyanın m ü lk i qan un ve riciliyin ə görə nikahdan kənar (qeyri-nikah yolu ilə ) doğulan uşağa alim ent ödəmək və zifəsi vərəsələrə ke çir və və rə sə liyin o byekti o lu r (A lm aniya M ü lk i Qanunnaməsinin 1172-ci maddəsi). Bu barədə bax: Синайский В.И. Русское гражданское право. М ., 2002, с. 548.
Общее учение об обязатслствс. М ., 1950, с. 410. Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. М ., 1953, с. 197; Синайский В.И. Русское гражданское право. М ., 2002, с. 587. 542
Miras o an ®'z’ tez",ez т * qanunvericilikdə və sivilistika doktrinasın- vsfvə'rəsə'1 da < Həmin anlayışlar vərəsəlik hüququnun əsas anlayışları sı rasına daxildir.
Miras qoyan dedikdə, elə bir fiziki şəxs başa düşülür ki, həmin şəxs öldükdən və ya məhkəmə yolu ilə ölm üş elan edildikdən sonra onun əm
lak (m ülki) hüquq və vəzifələri vərəsəlik qaydasında başqa şəxslərə ke çir. Mülki hüquq doktrinasında (elmində) o, vərəsəlik hüququnun mərkəzi fi
qurlarından biri kimi xarakterizə olunur1. Qeyd etdik ki, vərəsəlik, vərəsəlik hüquqları və vərəsəlik hüquq münasibəti,
bir sözlə, şəxsin vərəsə olmaq imkanı qanunda nəzərdə tutulan hüquqi faktla rın tərkibi (məcmusu) - hüquqi tərkib əsasında yaranır1
2. Bu hüquqi faktlar ara sında ölüm faktı mühüm yer tutur3. Ölüm faktı vərəsəliyin əsasını təşkil edir4.
Yalnız fiziki şəxslər ölə bilərlər, yəni ölmək ancaq fiziki şəxslərə xas olan əla mətdir. Məhz bu səbəbdən miras qoyan rolunda yalnız və yalnız fiziki
şəxslər çıxış edə bilərlər. Ölmək kimi xüsusiyyət hüquqi şəxslərə xas deyil dir. Ona görə də hüquqi şəxslərin miras qoyan qismində çıxış etməsi mümkün
deyil. Bu, istisna edilir. Mülki hüququn digər subyektləri olan dövlət və bələdiyyələr də miras qo
yan rolunda çıxış edə bilməz. Bu, bir az bundan əvvəl yuxanda göstərdiyi miz səbəblə izah olunur. Ümumiyyətlə, mülki hüququn insan cinsindən və ka
teqoriyasından olmayan, bioloji (fizioloji), ictimai və psixoloji varlıq sayılmayan hər hansı subyektinin miras qoyan olması qeyri-mümkündür.
Miras qoyan qismində əsasən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan fiz ik i şəxslər çıxış edirlər. Bununla belə, xarici ölkə vətəndaşları və və
təndaşlığı olmayan şəxslər (apatridlər) də miras qoyan ola bilərlər. Ümumi qaydaya görə, şəxsin m iras qoyan rolunda çıxış etmək imkanı miras qo
yanın vətəndaşlığından asılı deyil, yəni şəxsin vətəndaşlığının onun miras qoyan olması üçün əhəmiyyəti yoxdur5.
Şəxsin miras qoyan olmaq imkanı vətəndaşlıq məsələsindən başqa, digər amildən də asılı deyil. Bu, mülki fəaliyyət qabiliyyətidir. Mülki fəaliyyət qabi
liyy ə tin in m üəyyən şəxsin miras qoyan rolunda çıxış etməsi üçün əhə m iyyəti yoxdur. Bu o deməkdir ki, şəxsin miras qoyan olmasına onun tam
mülki fəaliyyət qabiliyyətli olub-olmamasının (yaşın, sağlamlıq vəziyyətinin) dəxli yoxdur. Məhz bu səbəbdən tam mülki fəaliyyət qabiliyyətli şəxslərlə (yaşı
18-dən yuxarı olan şəxslərlə) bərabər, məhdud fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər də miras qoyan ola bilərlər:
1 Гражданское право. У чебник. Часть 3 / Под ред. M., I99S, с. 2
Правопреемство по советскому гражданскому праву. M ., 1962. / / В книге:
Труды по гражданскому праву. M ., 200 I, с. 408. 3
Правоотношение по советскому гражданскому' праву. Л., I949 // В книге: Гражданское право. Избранные труды. М. 2000, с. 644. т Советское гражданское право. Учебник. Том 2 /П о д ред.
M., I985,с. 5 I I. 5
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., I965, с. 288; Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. I973, с. 50. 543
görə də onlar miras passivinə daxil edilmir. Bu vəzifələr şəxsi xarakter daşıya raq, yalnız miras qoyan tərəfindən şəxsən icra edilə bilən vəzifələrdir. Həmin vəzifələr miras qoyanın şəxsiyyəti ilə sıx surətdə bağlı olub, yalnız miras qoya nın sağlığında mövcud olur və onun ölümü ilə də xitam edilir. Miras qoyanın alim ent ödəm ək vəzifəsi vərəsəliyin obyekti ola bilməz və ona görə də miras passivinə daxil edilmir. Bu vəzifə aliment öhdəliyindən ya ranır. Aliment öhdəliyi isə son dərəcə şəxsi xarakterli öhdəlikdir1. Tapşırıq m üqaviləsi üzrə vəkalət verənin (tapşıranın) və vəkalət alanın (nümayəndənin) əmlak vəzifələri bir qayda olaraq, vərəsəlik üzrə keçmir. Mə sələn, məlum məsələdir ki, nümayəndə öldükdə, əqd bağlamaq və onu icra etmək kimi vəzifəni onun vərəsəsi yerinə yetirə bilməz. Qanunun ifadə etdiyi göstərişə görə, nümayəndə ölən kimi tapşırıq müqaviləsi ləğv edilir. Tapşırıq müqaviləsi fidusiar (şəxsi-etibar) xarakterli əqd olduğuna görə tərəflərin əmlak vəzifələri vərəsələrə keçmir. Amma tərəflərin sağlığında yaranan əmlak vəzi fələri (məsələn, tapşırıq haqqını ödəmək vəzifəsi, əqdin icrasından əldə edilən əmlakı və pulu vermək vəzifəsi) vərəsəliyin predmeti ola bilər. Kom issiya m üqaviləsi ko m isyonçunun ö lüm ü ilə ləğv ed ilir. Ona görə də əmlak xarakterli tapşırığı icra etmək vəzifəsi komisyonçunun vərəsəsinə keçmir. Amma komisyonçunun sağlığında tapşırığın icrasından əldə edilən əmlakı vermək vəzifəsi vərəsəlik üzrə keçir. Komissiya müqaviləsi də fidusiar əqddir. Z am inlik m üqaviləsi üzrə zam inin əm lak vəzifəsi vərəsəliyin obyekti ola bilməz. Zamin ölən kimi müqavilə ləğv edilir və onun vəzifəsi vərəsəlik üzrə keçmir. Bu onunla əlaqədardır ki, zaminlik şəxsi xarakterli öhdəlikdir. M üəllif m üqaviləsi üzrə m üəllifin əsər yaratm aq və zifə si vərəsəlik üzrə keçmir. Müəllif müqavilələri də şəxsi xarakterli öhdəlik kateqoriyasına aid edi lir. Ona görə də öhdəliyi yalnız müəllif şəxsən özü icra edə bilər. Rəssamın rəsm yaratmaq vəzifəsinin, yazıçının dram əsəri yaratmaq öhdəliyinin, bəstə karın mahnı bəstələmək vəzifəsinin və s. vərəsələrə keçməsini təsəvvürə gə tirmək qeyri-mümkündür. Məhz bu səbəbdən müəllifin öhdəliyi miras tərkibinə daxil edilmir və onun ölümü ilə xitam edilir1 2.
Miras qoyanın şəxsi qeyri-əm lak vəzifələri, bir qayda olaraq, vərəsəlik üzrə keçmir və mirasa daxil edilmir. Vərəsəlik hüququ (mirası qəbul etmək hüququ) da mirasa daxil edilir3. Söhbət vərəsə tərəfindən həyata keçirilməmiş mirası qəbul etmək hüququn dan gedir. Vərəsə ölür və mirası qəbul etməyə macal tapmır. Mirası qəbul et mək hüququ onun vərəsələrinə keçir (vərəsəlik transmissiyası). 1 Bəzi ö lk ə lə rin , məsələn, A lm aniyanın m ü lk i qan un ve riciliyin ə görə nikahdan kənar (qeyri-nikah yolu ilə ) doğulan uşağa alim ent ödəm ək və zifəsi vərəsələrə ke çir və v ə rə sə liyin o byekti o lu r (A lm aniya M ü lk i Qanunnaməsinin 1172-ci maddəsi). Bu barədə bax:
Русское гражданское право. М ., 2002, с. 548. 2
Общее учение об обязатслствс. М ., 1950, с. 410. 3
Очерки советского наследственного права. М ., 1953, с. 197;
Русское гражданское право. М ., 2002, с. 587. 542
Miras o Biz, tez' tez mülki qanunvericilikdə və sivilistika doktrinasın- Z Z Z T
da «miras qoyan», «vərəsə» kimi anlayışlarla rastlaşırıq. Həmin anlayışlar vərəsəlik hüququnun əsas anlayışları sı rasına daxildir. M iras qoyan dedikdə, elə bir fiziki şəxs başa düşülür ki, həmin şəxs öldükdən və ya məhkəmə yolu ilə ölm üş elan edildikdən sonra onun əm lak (m ülki) hüquq və vəzifələri vərəsəlik qaydasında başqa şəxslərə ke çir. Mülki hüquq doktrinasında (elmində) o, vərəsəlik hüququnun mərkəzi fi qurlarından biri kimi xarakterizə olunur1. Qeyd etdik ki, vərəsəlik, vərəsəlik hüquqları və vərəsəlik hüquq münasibəti, bir sözlə, şəxsin vərəsə olmaq imkanı qanunda nəzərdə tutulan hüquqi faktla rın tərkibi (məcmusu) - hüquqi tərkib əsasında yaranır1 2. Bu hüquqi faktlar ara sında ölüm faktı mühüm yer tutur3. Ölüm faktı vərəsəliyin əsasını təşkil edir4. Yalnız fiziki şəxslər ölə bilərlər, yəni ölmək ancaq fiziki şəxslərə xas olan əla mətdir. Məhz bu səbəbdən m iras qoyan rolunda yalnız və yalnız fiziki şə xslə r çıxış edə bilərlər. Ölmək kimi xüsusiyyət hüquqi şəxslərə xas deyil dir. Ona görə də hüquqi şəxslərin miras qoyan qismində çıxış etməsi mümkün deyil. Bu, istisna edilir. Mülki hüququn digər subyektləri olan dövlət və bələdiyyələr də miras qo yan rolunda çıxış edə bilməz. Bu, bir az bundan əvvəl yuxarıda göstərdiyi miz səbəblə izah olunur. Ümumiyyətlə, mülki hüququn insan cinsindən və ka teqoriyasından olmayan, bioloji (fizioloji), ictimai və psixoloji varlıq sayılmayan hər hansı subyektinin miras qoyan olması qeyri-mümkündür. Miras qoyan qismində əsasən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan fiz ik i şəxslər çıxış edirlər. Bununla belə, xarici ölkə vətəndaşları və və təndaşlığı olmayan şəxslər (apatridlər) də miras qoyan ola bilərlər. Ümumi qaydaya görə, şəxsin m iras qoyan rolunda çıxış etmək imkanı miras qo yanın vətəndaşlığından asılı deyil, yəni şəxsin vətəndaşlığının onun miras qoyan olması üçün əhəmiyyəti yoxdur5. Şəxsin miras qoyan olmaq imkanı vətəndaşlıq məsələsindən başqa, digər amildən də asılı deyil. Bu, mülki fəaliyyət qabiliyyətidir. Mülki fəaliyyət qabi liy y ə tin in m üəyyən şəxsin miras qoyan rolunda çıxış etməsi üçün əhə m iyyəti yoxdur. Bu o deməkdir ki, şəxsin miras qoyan olmasına onun tam mülki fəaliyyət qabiliyyətli olub-olmamasının (yaşın, sağlamlıq vəziyyətinin) dəxli yoxdur. Məhz bu səbəbdən tam mülki fəaliyyət qabiliyyətli şəxslərlə (yaşı 18-dən yuxarı olan şəxslərlə) bərabər, məhdud fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər də miras qoyan ola bilərlər: 1 Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под ред.
M , 1998. с. 5 10 .
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|