Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Subyektiv kəşf hüququnun obyekti
|
§ 1. Kəşf hüququnun anlayışı,
obyekti və subyektləri Kəşf hüququnun Kəşf hüc>uclu mülki hüququn, daha dəqiq söyləsək, 9 anlavısı onun yarlmsahəsi olan əqli mülkiyyət hüququnun su- y ş
binstitutlanndan biridir. O, əqli mülkiyyət hüququnun, necə deyərlər, dördüncü əsas institutuna - qeyri-ənənəvi obyektləri qoruma in stitu tun a (qeyri-standart obyektlərin mühafizəsi institutu) aiddir. Kəşf hüququ iki mənada işlədilir: obyektiv mənada; subyektiv mənada. O byektiv mənada kəşf hüququ dedikdə, kəşfin qorunması ilə bağlı olaraq yaranan münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının məcmusu başa düşü lür. Məhz bu mənada kəşf hüququ əqli mülkiyyət hüququnun subinstitutu kimi tanınır və kəşf münasibətlərini tənzimləyir. Kəşf münasibətlərini tənzimləyən normalar sovet dövründə qəbul edilmiş xüsusi hüquqi aktda ifadə olunur. Söh bət SSRİ Nazirlər Sovetinin 1973-cü il avqust ayının 21-də təsdiq etdiyi və «Kəşflər, ix tira la r və səmərələşdirici təkliflər haqqında əsasnamə» kimi aktdan gedir1. Əsasnamənin bir çox normalarının faktiki olaraq qüvvəsi yoxdur. Məsələ burasındadır ki, həmin normaların indiki şəraitdə həyata keçirilmə mexanizmi, necə deyərlər, pozulmuş, yox edilmişdir. Digər tərəfdən, əsasnamənin norma larının xeyli hissəsi indiki münasibətlər baxımından öz əhəmiyyətini və rolunu itirmişdir. Lakin ölkəmizdə müasir dövrdə kəşfin qorunmasını tənzimləyən xü susi qanunun olmadığı şəraitdə, sözsüz, əsasnaməyə daxil olan normaların bəziləri indi də öz aktuallığını saxlayır. Köhnə Mülki Məcəllə (1964) özünün beşinci bölməsini kəşf hüququnun tənzimlənməsinə həsr etmişdi. Bu bölməyə daxil olan maddələr (516-518) kəşf müəllifinin hüquqlarını və həmin hüquqların vərəsəlik qaydasında keçmə sini və digər məsələləri tənzimləyirdi. Köhnə məcəllədən fərqli olaraq yeni mə cəllədə kəşf hüququna aid olan hər hansı bir normaya rast gəlmirik. S ubyektiv mənada kəşf hüququ dedikdə, kəşf müəllifinin onun barəsində malik olduğu hüquqi imkanlar başa düşülür. Bu mənada o, müstəqil subyek tiv hüquq sayılır. Bununla belə, bəzən ədəbiyyatda kəşf hüququ müstəqil subyektiv hüquq kimi tanınmır. Sovet dövrünün alimlərindən B.S. Antimonov və E.A.Fleyşis kəşf hüququna subyektiv müəlliflik hüququnun xüsusi növü kimi baxırlar1 * 3. Bu cür mövqe ilə çətin razılaşmaq olar. Düzdür, onlar arasında ümumi əlamətlər 1 СП СССР, 1973, № 19, ст. 109.
Сиротское гражданское право. Курс лекций. Л , часть 3, 1965, с. 153. 3
Изобретательское право. М ., I960, с. 120. 503
mövcuddur ki, həmin əlamətlər kəşflə əsər arasındakı ümumi cəhətdən irəli gəlir. Belə ki, həm əsər, həm də kəşf qeyri-m addi nem ətdir. Həm kəşf mü əllifi, həm də əsərin müəllifi müəlliflik hüququna (əsərin və ya kəşfin müəllifi ki mi tanınmaq hüququna) malikdirlər. Tədris ədəbiyyatında göstərilir ki, kəşf el mi əsərdir1. Lakin əsərdən fərqi olaraq kəşf m üə llifin fə rd i yaradıcılıq tərzi, üsul və qaydasını əks etdirm ir. Bəzi müəlliflər kəşf hüququnu ixtira hüququnun tərkib hissəsi kimi tanıyır lar1
2. Bu da həqiqətə uyğun olmayan mövqedir. Belə ki, kəşf hüququ və ixtira hüququ arasında nə qədər oxşarlıq olsa da onlar ayrı-ayrı subyektiv hüquqlar dır. Həmin hüquqlar arasında oxşarlıq onların obyektləri olan kəşf və ixtira arasındakı ümumi əlamətlə şərtlənir. Belə ki, həm kəşf, həm də ixtira əqli m ülkiyyət o byekti sayılır; digər tərəfdən, əsərə xas olan təkrarolunmazlıq ki mi xüsusiyyətə həm kəşf, həm də ixtira malik deyil. Belə ki, onlar təkrar olun maq əlaməti ilə xarakterizə olunurlar. Bununla yanaşı, kəşf və ixtira arasında fərqli cəhətlər də vardır. Belə ki, ixti ra praktik fəaliyyət qaydasıdır. O, texniki, praktiki məsələnin və problemin həl lini verir. Kəşf isə ixtiradan fə rq li olaraq elm i m əsələnin və pro b le m in həl lini ve rir3. Kəşf və ixtira bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə bağlı olan əqli mülkiyyət obyektlə ridir. Xüsusən də kəşf ixtiranın yaradılmasının bazasını təşkil edir. Belə ki, bir sıra hallarda kəşf hər hansı bir ixtiranın yaradılması üçün stimul rolunu oyna yır. Məsələn, rentgen şüalarının aşkar edilməsi kəşfdir. Bunun əsasında rent gen aparatı yaradılmışdır ki, o, ixtira sayılır. Subyektiv kəşf hüququ kəşf barəsində yaranır. Buna görə də kəşf həmin hüququn obyekti sayılır. S ubyektiv kəşf hüq uq u n u n o b ye kti dedikdə, həmin hüququn yaranmasına səbəb olan kəşfin özü başa düşülür. «Kəşf» müxtəlif mənalarda işlədilən anlayışdır. Kəşf dedikdə, mülki qanun vericilik, habelə sivilistika doktrinası məhz elm i kəşfi nəzərdə tutur. Yalnız el mi kəşf mülki-hüquqi əhəmiyyətə malik olub, qorunur. Kəşfin leqal anlayışı kəşf haqqında əsasnamədə verilmişdir4: kəşf maddi aləmin əvvəllər m əlum olm ayan o b ye ktiv qanun a u yğ u n lu qların ın , xassə lərinin və təzahürlərinin elə m üəyyən e d ilm ə sid ir ki, bunun nəticəsində b ilik səviyyəsinə köklü d ə y iş ik lik lə r edilir. Burada «müəyyən edilməsi» ter mini «aşkar edilməsi», «üstünün açılması» kimi mənalarda işlədilir. Maddi alə min qanunauyğunluqlarının (qanunlarının), xassələrinin və təzahürlərinin məhz aşkar edilməsi, üstünün açılması kəşf deməkdir5. Subyektiv kəşf hüququnun obyekti 1
Гражданское право. У чебник. Том 3, М ., 2003, с. 239. 2
Советское изобретательское право. М ., 1961, с. 15;
Корецкий В.И. Изобретательское право на новом этапе. Душанбе. 1961, с. 57. 5 Научно-практический комментарий к Основам граж данского законодательства СССР и союзных республик. М ,, 1962, с. 370. 4 K oşllor, ixtira la r vo səınoroloşdirici to k liflo r haqqında osasnamo. s Н аучно-практический комментарий к Основам граж данского закополатслства СССР и союзных республик. М ., 1962, с. 370. 504
Kəşfin əlamətləri (qorunma şərtləri) Anlayışdan görürük ki, kəşfin üç obyekti vardır’ : qanunauyğunluq; xassə; təzahür. Kəşfin məzmunu da məhz həmin obyektləri müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Elmi kəşf yaradıcılıq (əqli) fəaliyyətinin nəticələrindən biridir. Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatlarını təsis edən konvensiya onu intellektual mülkiyyət obyektləri sırasına aid edir1 2. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi, D.I.Mendeleyevin kimyəvi elementlərin dövriliyi qanunu, Darvinin təkamül nəzəriyyəsi və s. yara dıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi olduğu üçün elmi kəşf hesab edilir. Elmi kəşf hüquqi mühafizənin müstəqil obyektidir. Hüquqi mühafizə ob yekti kimi o, bir sıra spesifik əlamətlərə (qorunma şərtlərinə) malik olmalı dır. Bu əlamətlərə (qorunma şərtlərinə) cavab verməyən kəşf qorunmur, hüqu qi mühafizə ilə təmin edilmir. Kəşf elmi nailiyyətdir, elmi nəticədir. Lakin istənilən hər hansı elmi nailiyyət (nəticə), necə deyərlər, avto matik surətdə, özlüyündə kəşf kimi tanına bilməz. El mi nailiyyətin (nəticənin) kəşf hesab edilməsi üçün onun bir sıra əlamətlərə malik olması tələb edilir. Onlara kəşfin əlamətləri deyilir3. Kəşfin əlamətləri dedikdə, elmi nailiyyətin (nəticənin) kəşf kimi tanın masına səbəb olan xüsusiyyətlər başa düşülür. Yalnız kəşfin əlamətlərinə cavab verən elmi nailiyyətlər (nəticələr) qorunur. Buna görə də kəşfin əlamətləri eyni zamanda kəşfin qorunma şərtlərinin özü dem əkdir4. Kəşfin birinci əlaməti ondan ibarətdir ki, o, hər hansı bir elmi problemin (məsələnin) həllini verən elmi müddəadır. Elmi problemin (məsələnin) həllini vermək dedikdə, müəyyən növ elmi faktların müəyyənləşdirilməsi, aşkar edil məsi, üzə çıxanlması başa düşülür. Elmi problem (məsələ) maddi aləmin dərk olunması, başa düşülməsi problemidir (məsələsidir). Buna görə də kəşf maddi aləmin dərk olunma problem inin (məsələsinin) həlli deməkdir. Bu səbəbdən o, maddi aləmin, obyektiv gerçəkliyin dərk olunmasının nəticəsi sayılır. Kəşf nəsə yeni bir şey yaratmır. O, ancaq artıq maddi aləmdə, obyektiv gerçəklikdə müəyyən obyektlərin (qanunauyğunluqların, xassələrin və təza hürlərin) mövcud olmasını üzə çıxara, aşkar edə bilər. Özü də yalnız obyektiv olaraq mövcud olan obyektlərin aşkar edilməsi mümkündür. Buna görə də el mi fərziyyələr, hipotezalar və s. elmi kəşf kimi tanınmır. Elmi problemin (məsələnin) həllini vermədiyinə görə qanunun birbaşa gös tərişi ilə bəzi kəşflər m ülki-hüquqi mənada elmi kəşf anlayışına daxil edil mir: coğrafi kəşflər (məsələn, qitənin aşkar edilməsi); arxeoloji kəşflər (mə sələn, qədim şəhərin qalıqlarının üzə çıxarılması); paleontoloji kəşflər (məsə lən, ən qədim insanın skeletinin aşkar edilməsi). Faydalı qazıntı yataqlarının müəyyən edilməsi də eyni vəziyyətdədir. Belə ki, coğrafiya, arxeologiya və pa- 1
О ткрытие и его объскт//Вопросы изобретательства. 1976. № 7.
Ümumdünya Ə q li M ü lkiyyə t Təşkilatını tosis cdon konvensiyanın 2-ci maddəsinin 8-ci bəndi. 3 Советское гражданское право. Учсбник/Отв. ред.
М.,1983, с. 368. 4 K əşfin qorunma şərtləri barədə bax:
Условия правовой охраны открытий// Воп росы изобретательства. 1977, №1, с. 17-18. 505
leontologiya sahəsində olduğu kimi, faydalı qazıntı yataqlarının müəyyən edil məsi sahəsində də müddəalar mülki-hüquqi mənada kəşf sayılmır. Buna görə də onlar hüquqi mühafizə ilə təmin edilmirlər. Bunlardan əlavə, praktiki məqsədə çatmağın konkret üsulunu müəyyən edən, hər hansı bir praktiki fəaliyyət qaydası formula edən elmi-texniki nailiy yət də kəşf hesab edilmir. Məsələ burasındadır ki, belə nailiyyətlər onlardan praktikada istifadə olunması üzrə texniki problemi (məsələni) həll etdiyinə gö rə ixtira sayılır. Məsələn, hər hansı xəstəliyin yaranmasına səbəb ola bilən mikrobun mövcud olması faktını aşkar etmək kimi elmi nailiyyət ixtira yox, kəşf sayılır. Ona görə ki, mikrobun mövcud olma faktının aşkar edilməsi hər hansı praktiki, texniki problemi (məsələni) həll etmir. Amma xəstəliyin müalicə olun masının yeni, əvvəllər tətbiq olunmayan üsulunu yaratmaq ixtiradır. Ona görə ki, ixtira konkret praktiki, texniki problemi (məsələni) həll edən nailiyyətdir. Baş qa bir misalda daxili atom enerjisinin aşkar edilməsi kəşfdir. Amma həmin ener jidən həm hərbi məqsədlər üçün praktikada istifadə edilməsi (məsələn, atom bombası), həm də onun dinc məqsədlər üçün praktikada tətbiq olunması (mə sələn, atom elektrik stansiyası, atom enerjisi ilə işləyən gəmi və s.) ixtira sayılır. Kəşf dərk etmə məsələsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Belə ki, o, əqli, dərketmə fəaliyyətinin nəticəsidir. Digər tərəfdən, kəşf elmi dərketmə prosesini ifadə edir. Maddi aləmin obyektiv olaraq mövcud olan qanunauyğunluqlarını, xassə lərini və təzahürlərini dərk etməklə insan kəşf edir. Kəşf dərketmə əhəmiyyəti nə, ixtira isə praktiki əhəmiyyətə malikdir. Kəşf nəticəsində elmi anlayış, ixtira nəticəsində isə praktiki iş (fəaliyyət) üsulu və qaydası yaradılır. Lakin kəşf və ixtira arasında sıx bağlılıq vardır. Qeyd etdiyimiz kimi, kəşf ix tiradan fərqli olaraq texnika sferası ilə bağlı deyil. Onlar arasında əlaqə bunda ifadə edilir ki, ixtira ya əvvəllər edilmiş kəşfə əsaslanır, yaxud da özündə həm də kəşfi birləşdirir, bu şərtlə ki, həmin kəşf ilk dəfə edilsin. Bəzən əldə olun muş nailiyyət özündə həm kəşfi, həm də ixtiranı birləşdirir'. Məsələn, süni yol la yaradılan kimyəvi elementlərin müxtəlif izotopları kimi kəşf, bu şərtlə ki, on dan həm də praktiki məqsədlər üçün istifadə edilsin1 2. Kəşfin ikin ci əlam əti ondan ibarətdir ki, o, b ilik sə viyyə sin ə köklü dəyi ş ik lik edən n a iliyyətdir, m üddəadır. Bu əlamət qanunvericilikdə kəşfə veri lən leqal anlayışda birbaşa nəzərdə tutulmuşdur. Elmi nailiyyət və müddəa əgər bilik səviyyəsinə köklü dəyişiklik gətirərsə, kəşf hesab edilir. Bu səbəb dən bilik səviyyəsinə adi dəyişiklik edən elmi nailiyyət və müddəa məlum mə sələdir ki, kəşf kimi tanına bilməz. Qanunvericilik «bilik səviyyəsinə köklü dəyişiklik gətirmək» anlayışının ma hiyyətinə aydınlıq gətirmir. Amma mülki hüquq elmində (doktrinasında) həmin anlayışın məzmununun açıqlanmasına təşəbbüs göstərilir3. 1
Советское гражданское право. К ур с лекций. У чебное пособие. Часть 3. Л ., 1963, с. 156. Bəzən əsassız olaraq bu k im i k ə ş flə r ix tira ilə e y n ilə ş d irilir {Антимонов Б.С., Флейщиц E.A. Изобретательское право. M ., 1960, с. 110-111). 3
Право интеллектуальной собственности Российской Федерации. У чебник. М., 1999, с. 658;
Гражданское право. У чебник. Том 3, М ., 2003, с. 234. 506
B ilik səviyyəsinə köklü dəyişikliklər gətirmək dedikdə, bilik səviyyəsini mahiyyətcə, yeni mərhələyə qaldırmaq, bizi əhatə edən aləmin elmi dərk olun masına mühüm töhfə vermək başa düşülür. Köklü dəyişiklik əsaslı, funda mental d ə yişiklik dem əkdir və belə dəyişiklik obyektiv gerçəkliyin, maddi aləmin özünün dəyişməsini ifadə edir. Belə dəyişiklik nəticəsində bizi əhatə edən maddi aləm haqqında, obyektiv gerçəklik barədə yeni biliklər əldə edirik, dünyanın dərk olunması genişlənir və dərinləşir. Yalnız maddi aləmin dərk edilməsinin bu və ya digər sahəsi üçün böyük əhəmiyyəti olan elmi nəticə kəşf kimi tanına bilər. Yenilik kəşfin üçüncü əlaməti sayılır. Yalnız yeni olan elmi nailiyyət və müddəa, kəşf hesab edilir. Bu əlamət də kəşfə verilən leqal anlayışda birbaşa nəzərdə tutulur. Kəşf elmi problem in (məsələnin) yeni həllini verən nailiyyətdir, müddə adır. Kəşfin yeni olması (yeniliyi) onu ifadə edir ki, o, maddi aləmin əvvəllər mə lum olmayan obyektlərini (obyektiv olaraq mövcud olan qanunauyğunluqları, xassələri və təzahürləri) aşkar edir, üzə çıxarır, obyektiv gerçəklik barədə yeni biliklər verir. Bu, ölkədaxili lokal xarakterli yenilik yox, dünya miqyaslı yenilik dir. Deməli, qanunvericilik mütləq dünya yeniliyi prinsipindən çıxış edir. Bu prinsipə görə kəşf mütləq dünya yeniliyi əlaməti ilə xarakterizə olunur1. Mütləq dünya yeniliyi onu ifadə edir ki, əldə olunan vaxta kimi müvafiq elmi nəticə həm ölkə elminə, həm də xarici ölkələrin elminə, bir sözlə, dünya elmi nə məlum olmazsa, kəşf sayılır1 2; elmi nəticə dünya elminin inkişafı baxımından müəyyən sıçrayış edərsə, kəşf kimi tanınır3. Deməli, kəşfin yeniliyi, onun yeni olması məsələsi həll edilərkən ölkə elminin yox, dünya elminin inkişaf səviy yəsi əsas götürülür. Deməli, kəşfin yeniliyi dünya elminin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Kəşfin yeniliyi isə öz növbəsində elmi ilkinlik tarixinə görə təyin olunur. Belə ki, müəllifə kəşfdə elmi ilkinlik, yəni elmi birincilik məxsusdur. Elmi ilkinlik (birincilik) tarixi isə müəyyən edilir: • ya kəşfin ilk dəfə formula edilməsi tarixi ilə; • ya kəşfin dərc edilməsi tarixi ilə; • ya kəşfin üçüncü şəxslərə bildirilməsi tarixi ilə; • ya da kəşf üçün diploma almaq məqsədilə səlahiyyətli dövlət orqanına iddia sənədinin verilməsi tarixi ilə. Praktikada elmi ilkinlik (birincilik) tarixini müəyyən etmək üçün müxtəlif ta rixlər əsas götürülə və nəzərə alına bilər: elmi məqalənin dərc olunma tarixi; elmi məqalənin redaksiyaya daxil olma (göndərilmə) tarixi; elmi nailiyyət barə də seminarda məruzə edildiyi tarix; elmi müddəanı ifadə edən diplomun mü dafiə olunduğu tarix və s. Kəşfin dördüncü əlaməti ondan ibarətdir ki, o, həqiqi olmalıdır. Yalnız həqiqi olduqda, elmi müddəa və nailiyyət kəşf kimi tanınır. Həqiqi olmaq de 1 Советское гражданское право. Учсбник/Отв. ред.
М ., 1983, с. 368. 2 Научно-практический комментарий к Основам гражданского законодательства СССР и союзных республик. М ., 1962, с. 370. 3
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 157. 507
dikdə, kəşfin həqiqətə uyğun olması başa düşülür. Buna görə də kəşf həqiqə- təuyğun olan elmi müddəadır. Elmi müddəanın həqiqiliyi eksperim ent yolu ilə sübut edilməli, təsdiq olun malı, obyektiv yoxlamadan keçməlidir. Buna görə də kəşf nəzəri və ya praktik (eksperiment) cəhətdən sübut edilmiş, təsdiq olunmuş və yoxlanılmış elmi müddəa deməkdir. Bu səbəbdən də, yəni nəzəri və ya praktiki (eksperiment) cəhətdən sübut olunmadıqları, yoxlamadan keçmədikləri üçün elmi fərziyyələr və hipotezalar, habelə ictimai elmlər (məsələn, fəlsəfə, hüquq, siyasi iqtisad və s.) sahəsində elmi müddəalar kəşf sayılmır. Məsələ burasındadır ki, kəşf təbii-texniki elm lər sahəsinə aiddir. İctimai elmlər sahəsinə aid olan elmi müddəalar təbii elmlər sahəsindəki elmi nailiyyətlər kimi həqiqi və dəqiq surət də sübut edilə bilmir. Belə ki, həmin sahədəki yeni müddəalar yalnız uzun müddətli diskussiya və çoxillik praktika əsasında yoxlama nəticəsində təsdiq lənə bilər. Başqa sözlə desək, belə müddəaların həqiqiliyi obyektiv yoxlama ilə sübut olunmur və ancaq uzunmüddətli ictimai praktika ilə təsdiqlənə bilər. Kəşfin edilməsinin yolları, yəni kəşfin hansı yollarla edilməsinin əhəmiyyəti yoxdur. Buna görə də tapıntı, müşahidə və ya tədqiqat nəticəsində kəşf edil məsi mümkündür1. Kəşfin beşinci əlam əti ondan ibarətdir ki, o, qanunda g ö stərilə n o b ye kt lərin aşkar edilm əsidir. Həmin obyektlərə aiddir: qanunauyğunluqlar; xassə lər; təzahürlər. Kəşfə verilən leqal anlayışda həmin obyektlər sadalanır. Onlar kəşfin ayrı-ayrı obyektləridir. Digər tərəfdən, həmin obyektlərə görə kəşf üç növə bölünür. Kəşfin ob ye kti kim i m addi aləm in q a n un auyğunluqları dedikdə, maddi aləmin xassə və təzahürləri arasında sabit, mühüm və universal xarakterli, bir- birini qarşılıqlı surətdə şərtləndirən elə əlaqəsi başa düşülür ki, belə əlaqə əv vəllər məlum olmayaraq obyektiv surətdə mövcud olur. Obyekti qanunauyğun luqlardan ibarət olan kəşflər ən əhəmiyyətli kəşflər hesab edilir. Belə kəşflər təbiətin sirlərini onun mahiyyəti baxımından açılmasını təmin edir. Mexanika, termodinamika, əsəb fəaliyyəti, canlı orqanizmin inkişafı və digər məsələlər barədə qanunlar bu kəşflərə misal ola bilər. Kəşfin obyekti kim i m addi aləmin xassələri dedikdə, maddi aləmin ob yektlərinin keyfiyyət tərəfi başa düşülür ki, o, əvvəllər məlum olmayaraq ob yektiv mövcud olur. Obyektin keyfiyyət tərəfi onun mühüm xüsusiyyətlərinin məcmusundan ibarətdir. Kəşfin ob ye kti kim i m addi aləmin təzahürləri dedikdə, maddi aləmin ob yektlərinin mahiyyətini ifadə edən formalar başa düşülür ki, onlar əvvəllər mə lum olmayaraq obyektiv mövcud olur. Maddi aləmin obyektinin mahiyyəti və onu ifadə edən təzahürlər fəlsəfi baxımdan, necə deyərlər, fəlsəfi planda ma hiyyət və təzahür kimi kateqoriyalar arasındakı münasibətin eynidir. Buna görə də onlar üzvü surətdə bir-birilə bağlıdır. 1
Изобретательское правоотношение в советском гражданском нраве. Авторсф. канд.дисс. Л ., 1965, с. 4. 508
., ...
Kəşflə bağlı olaraq müəyyən növ hüquq münasibəti subvektlər-Un əmələ 9Əİİr' ° na kəşf hüquq münasibəti deyilir. s ye ərl Öz hüquqi təbiətinə görə kəşf hüquq münasibətləri mülki hüquq münasibətinin bir növü hesab edilir. Buna görə kəşf hüquq müna sibəti də mülki hüquq münasibəti kimi quruluşca üç elementdən ibarətdir ki, subyekt onlardan biridir. Söhbət kəşf hüququnun subyektlərindən gedir. Kəşf hüququnun subyektləri dedikdə, həmin hüququn daşıyıcıları başa düşülür. Subyektlər subyektiv kəşf hüququnun məxsus olduğu şəxslərə deyi lir. Üç kateqoriya şəxs kəşf hüququnun subyekti sayılır: müəllif; şərik müəllif lər; vərəsələr. Müəllif kəşf hüququnun əsas və başlıca, mərkəzi subyektidir. Bu, məlum məsələdir. Belə ki, kəşfi müəllif edir. Kəşfin m üəllifi dedikdə, öz yaradıcı əməyi ilə kəşf edən şəxs başa düşü lür. Elə buradaca dərhal qeyd etməliyik ki, yalnız fiziki şəxslər kəşfin müəlli fi ola bilərlər. Fiziki şəxs sayılmayan şəxslər, məsələn, elmi tədqiqat institut ları, ali təhsil məktəbləri və digər təşkilatların (müəssisələrin) bir sözlə, hüquqi şəxslərin kəşfin m üəllifi olması qeyri-mümkündür. Hətta işçi kimi fiziki şəxs qulluq tapşırığı qaydasında kəşf etsə də, kəşfin müəllifi həmin tapşırığı verən müəssisə və təşkilat yox, kəşfi edən işçi sayılacaqdır. Yalnız kollektiv yaradıcılığın nəticəsi olan kəşfə ayrı-ayrı şəxslərin müəllifliyini müəyyənləşdirmək mümkün olmadığı hallarda, diplom (diplom kəşfə müəllifliyi və digər halları təsdiq edən sənəddir) kəşfin edildiyi müəssisənin (təşkilatın) adı na verilir1. Belə halda kəşfə fiziki şəxsin yox1 2, hüquqi şəxsin müəllifliyi yaranır3. Kəşf müəllifi olmaq hüququ fiziki şəxslərin mülki hüquq qabiliyyətinin məz mununa aid olan hüquqi imkanlardan biridir. Fiziki şəxslərin mülki hüquq qabi liyyəti isə onların nə yaşından, nə də sağlamlıq vəziyyətindən asılıdır. Deməli, fiz ik i şəxslər yaşından və sağlamlıq vəziyyətindən asılı olmayaraq kəşfin m üəllifi ola bilərlər. Məhz bu səbəbdən istənilən fiziki şəxsin, məsələn, yet kinlik yaşına çatmayan şəxslərin və ya ruhi xəstələrin də kəşf müəllifi olmaları mümkündür. Bir sözlə, istənilən fiziki şəxs mülki fəaliyyət qabiliyyətindən asılı olmayaraq kəşfin müəllifi ola bilər. Amma bununla belə, müasir dövrdə kəşf edilməsi, adətən, kifayət dərəcə də elmi hazırlıq və erudisiya tələb edir. Buna görə də praktiki olaraq kəşfin müəllifi kimi ilk növbədə, elmi işçilər - müvafiq bilik sahəsinin mütəxəssisləri tanınırlar. Çox vaxt kəşfi elmi tədqiqat institutlarının, ali təhsil məktəblərinin və digər təşkilatların elmi işçiləri edirlər. Xarici vətəndaşlara (əcnəbilərə) gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, bir qayda olaraq, kəşfin m üəllifi olmaq hüququ vətəndaşlıq məsələsindən asılıdır Məsələ burasındadır ki, xarici ölkələrin çoxunda kəşf müəlliflərinin hüquqları tanınmır və qorunmur. Buna görə də bu məsələdə qarşılıqlı olmaq prinsipinə 1 Научно-практический комментарий к Основам гражданского законодательства СССР и союзных рсспублик/Под ред.
М., 1962, с. 371. 2 V .j.S crcbrovski göstərir ki, belt» lıalda necə olur-olsun kəşfin m ü ə llifi ayrı-ayrı vətəndaşlar hesab e d ilir (Серебровский В.И. Правовая охрана научных открытий в СССР, с. 39-40). 1
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 162. 509
əməl olunmalıdır. Belə ki, kəşfin müəllifi xarici vətəndaş olarsa, onun hüquqlan yalnız göstərilən prinsip əsasında hüquqi mühafizə ilə təmin oluna bilər. Vərəsələr kəşf hüququnun subyektləri sırasına daxildir. Söhbət, hər şey dən əvvəl, kəşf müəllifinin qanun üzrə vərəsələrindən gedir. Vərəsə qismin də həm də vəsiyyət üzrə vərəsələr çıxış edə bilərlər. Yalnız kəşf müəllifinin əmlak hüquqlarının vərəsəliyin predmeti olması mümkündür. Belə ki, kəşfin müəllifi öldükdə, onun əmlak hüquqları (məsələn, kəşf üçün diplom almaq hüququ, haqq almaq hüququ və s.) vərəsəlik hüquq normaları ilə müəyyən edilmiş qaydada vərəsələrə keçir. Kəşf müəllifinin qeyri-əmlak hüquqlarına (məsələn, kəşfin müəllifi kimi ta nınmaq hüququna, ad hüququna və s.) gəldikdə qeyd edə bilərik ki, belə hü quqlar şəxsi xarakterə malik olduğuna görə müəllifin ölümü ilə ləğv edilir və buna görə də vərəsələrə keçmir. Lakin müəllifin vərəsələri belə hüquqları ic ti mai cəhətdən əhəm iyyəti olan mənafe kim i qoruyurlar. Bəzən kəşf kollektiv elmi yaradıcılıq, yəni bir neçə şəxsin yaradıcılıq fəaliy yəti nəticəsində edilir. Belə halda kəşfə şərikli müəlliflik yaranır. İki və ya daha artıq şəxsin birgə elmi əməyi ilə edilən kəşfə müəlliflik şərikli m üə lliflik adlanır. Bir neçə şəxsin birgə elmi əməyi, onlardan hər birinin kəşfin müəyyən edilməsində öz elmi töhfəsini verməsi belə müəllifliyin yaranmasının labüd (məcburi) şərtidir. Şərikli müəlliflik zamanı birgə elmi əmək prosesində iştirak edən şəxslər şərik m üəlliflər adlanır. Belə ki, əgər kəşf iki və daha artıq şəxs tərəfindən edilərsə, onların hamısı edilmiş kəşfin şərik müəllifi kimi tanınırlar. Onlardan hər biri kəşf üçün diplom almaq hüququna malikdir. Kəşfin müəllifinə (müəllif lərinə) yalnız texniki kömək göstərən şəxs şərik müəllif sayılmır. Bu, məlum məsələdir. Belə ki, kəşfin edilməsində yalnız öz yaradıcı, elmi əməyi ilə iştirak edən şəxs şərik müəllif statusu əldə edə bilər.
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|