Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 9. Subyektiv patent hüquqlarının müdafiəsi
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 9. Subyektiv patent hüquqlarının müdafiəsi
|
§ 9. Subyektiv patent hüquqlarının müdafiəsi
Subyektiv patent hüquqlarının müdafiəsi anlayışı. Müdafiə hüququnun subyektləri Müəllif yaratdığı sənaye mülkiyyəti obyekti üçün dövlətdən (səlahiyyətli dövlət orqanından) ona görə patent adlı sənəd alır ki, onu (yəni sənaye mülkiy yəti obyektini) həmin sənədin köməyi və vasitəsi ilə qoruya bilsin. Sənaye mülkiyyəti obyektinin (sub yektiv patent hüquqlarının) patentlə qorunması əv vəldə qeyd etdiyimiz kimi, onu ifadə edir ki, sənaye mülkiyyəti obyektindən (patent hüquqlarından) istifadə etmək istəyən hər bir şəxs istifadə üçün patent alan şəxsdən (patent sahibindən) icazə (razılıq) almalıdır. Belə icazə alınma dan patentləşdirilmiş sənaye mülkiyyəti obyektindən (patent hüquqlarından) hər hansı bir şəxsin istifadə etməsi hüquqazidd hərəkətdir və buna görə də patent hüquqlarının pozulması sayılır. Patent hüquqlarının pozulması isə hə min hüquqların müdafiə olunmasını şərtləndirir. Deməli, patent hüquqlarının (sənaye mülkiyyəti obyektinin) qorunmasından yalnız o halda danışmaq olar ki, patent hüquqlarından (sənaye mülkiyyəti ob yektindən) qanunsuz (icazəsiz) istifadə olunmasın, yəni patent hüquqları po zulmasın (patent inhisarı pozulmasın). Patent hüquqlarının (sənaye mülkiyyəti obyektinin) müdafiəsindən isə yalnız həmin hüquqlar pozulduğu hallarda söh bət gedə bilər. Patent hüquqlarını müdafiə etmək patent hüququ institutunun yerinə ye tirdiyi əsas funksiyalardan biridir. Patent hüququ institutu ilə həm şəxsi hü quqlar, həm də əmlak hüquqları müdafiə oluna bilər. Bəzən (subyektiv pa tent hüququ ləğv edildiyi halda, məsələn, patentləşdirilmiş məmulat məhv ol duğu halda) müdafiənin müstəqil predmetini qanunla qorunan mənafe təşkil edir. Patent hüququ ilə m üdafiənin əsas məqsədi isə pozulmuş patent hü quqlarını və qanunla qorunan mənafeyi bərpa etməkdən, mübahisə yarandıq da patent hüquqlarını tanıtdırmaqdan ibarətdir. Subyektiv patent hüquqları pozulduqda (patent hüquqları barədə mü- 382
bahisə yarandıqda) həmin hüquqların (qanunla qorunan mənafeyin) bər pa olunm asına (patent hüquqlarının tanınmasına) yönələn tədbirlərin məcmusuna patent hüquqlarının müdafiəsi deyilir Müdafiə hüququnun subyekti rolunda, hər şeydən əvvəl, sənaye mülkiy yəti obyektinin müəllifi çıxış edir. Xüsusən də müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hü quqları (sənaye mülkiyyəti obyektinin müəllifi kimi tanınmaq hüququ, ad hüqu qu və s.) pozulduğu hallarda, o, müdafiə hüququnun subyekti olur. Bundan əlavə, müəllifin əmlak hüquqları pozulduğu hallarda da o, müdafiə hüququ ilə təmin edilir. Məsələn, işəgötürən işçiyə (müəllifə) sənaye mülkiyyəti obyekti yaratdığına görə haqq ödəməlidir. Bu məsələ barədə mübahisə yarana bilər. Tutalım ki, işəgötürən müəllifə şərtləndirilmiş məbləğdə haqq ödəməkdən imti na edir. Bununla o, müəllifin əmlak hüququnu pozur. Müəllifin hüququ var ki, pozulmuş əmlak hüququnu müdafiə etsin. Patent sahibləri m üdafiə hüququnun əsas subyektidir Bu, onunla izah edilir ki, sənaye mülkiyyətindən istifadə üçün müstəsna hüquq (patent inhisarı) ona məxsusdur. Patent hüquqlarının pozulması hallan məhz sənaye mülkiyyə ti obyektindən qanunsuz (icazəsiz) istifadə faktları ilə bağlıdır. Belə faktlar pa tent sahibinin əmlak hüquqlarının pozulması deməkdir. Patent sahibinin əmlak hüquqlarına toxunan pozuntu hallan patent sahibinə hüquq verir ki, o, öz əm lak mənafelərini müdafiə etsin. Digər tərəfdən, müdafiə predmeti olan subyektiv patent hüququ patent hü ququ münasibəti çərçivəsində mövcud olur. Belə ki, o, həmin münasibətin məzmununu təşkil edən elementlərdən biridir. Subyektiv patent hüququ səla hiyyətli şəxsə - patent sahibinə məxsus olub, bir neçə səlahiyyətdən (hüquqi imkandan) ibarətdir. Belə səlahiyyətlərdən biri müdafiə hüququ (səlahiyyəti, hüquqi imkanı) hesab edilir ki, o, subyektiv patent hüququnun daşıyıcısı (sahi bi) olan patent sahibinə (səlahiyyətli şəxsə) məxsusdur. M üdafiə hüququ dedikdə, patent sahibinə (patent hüquq münasibəti nin səlahiyyətli şəxs sayılan tərəfinə) verilən elə bir səlahiyyət (hüquqi im kan) başa d ü şü lü r ki, bu səlahiyyətdən istifadə edərək o, öz pozulmuş patent hüquqlarının bərpası və ya mübahisə edilən patent hüquqlarının tanınm ası üçün hüquqqoruyucu tədbirlər tətbiq edir. Bunlardan əlavə, həm müəllifin, həm də patent sahiblərinin hüquqi varis ləri (vərəsələri) m üdafiə hüququnun subyekti sayılırlar Belə ki, sənaye mülkiyyəti obyektinin müəllifi öldükdən sonra onun şəxsi hüquqlarının müdafi əsini vərəsələri həyata keçirirlər. Belə halda müəllifin vərəsələri müdafiə hüqu qunun subyekti kimi çıxış edirlər. Özü də vərəsələrin müdafiə etmək hüququ müddətlə məhdudlaşdırılmır. Patent sahibinin vərəsələri isə ölümündən sonra onun əmlak hüquqlarını (müstəsna istifadə hüququnu, haqq almaq hüququnu) müdafiə edirlər. Bildiyi miz kimi, ölümündən sonra patent sahibinin əmlak hüquqları onun vərəsələri nə keçir. Həmin hüquqlar pozulduğu halda, vərəsələr onları müdafiə edə bilər lər. Belə halda patent sahibinin vərəsələri müdafiə hüququnun subyekti qis mində çıxış edirlər. Özü də onların əmlak xarakterli patent hüquqlarını müdafiə etmək hüququ müddətlə məhdudlaşdırılır. Belə ki, patentin qüvvədə olma 383
patentin etibarsız sayılmasına əsas ola bilən hallar göstərilir ki, biz, bir az öncə həmin hallaıdan danışdıq. Patentin qismən etibarsız sayılması dedikdə, patentin yalnız bir hissəsi nin ümumiyyətlə qüvvəyə mindiyi andan mövcud olmaması başa düşülür. Onun hüquqi nəticəsi isə bundan ibarətdir ki, subyektiv patent hüquqlarının bir hissəsi ləğv edilir, digər hissəsi isə qüvvədə qalmaqda davam edir. Məsələn, ixtiranın düsturunun bir və ya bir neçə bəndinin ləğv edilməsi patentin qismən etibarsız sayılmasına səbəb olur. Patenıin etibarsız sayılması həm də patentə sərəncam verilm əsinə yönə lən m ülki-hüquqi m üqavilələrin etibarsızlığına səbəb olur. Söhbət hər şeydən əvvəl, patentin (patent hüquqlarının) güzəşti (sessiya) müqaviləsin dən, habelə sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə hüququnun verilməsi ba rədə lisenziya müqaviləsindən gedir. Patent hüququnu özgəninkiləşdirən şəxs əldə etdiklərinin hamısını müqavilə üzrə kontragentinə (patent hüququnu əldə edən şəxsə və ya istifadəçiyə) qaytarmalıdır (restitusiya).
Müəllif yaratdığı sənaye mülkiyyəti obyekti üçün dövlətdən (səlahiyyətli dövlət orqanından) ona görə patent adlı sənəd alır ki, onu (yəni sənaye mülkiy yəti obyektini) həmin sənədin köməyi və vasitəsi ilə qoruya bilsin. Sənaye mülkiyyəti obyektinin (sub yektiv patent hüquqlarının) patentlə qorunması əv vəldə qeyd etdiyimiz kimi, onu ifadə edir ki, sənaye mülkiyyəti obyektindən (patent hüquqlarından) istifadə etmək istəyən hər bir şəxs istifadə üçün patent alan şəxsdən (patent sahibindən) icazə (razılıq) almalıdır. Belə icazə alınma dan patentləşdirilmiş sənaye mülkiyyəti obyektindən (patent hüquqlarından) hər hansı bir şəxsin istifadə etməsi hüquqazidd hərəkətdir və buna görə də patent hüquqlarının pozulması sayılır. Patent hüquqlarının pozulması isə hə min hüquqların müdafiə olunmasını şərtləndirir. Deməli, patent hüquqlarının (sənaye mülkiyyəti obyektinin) qorunmasından yalnız o halda danışmaq olar ki, patent hüquqlarından (sənaye mülkiyyəti ob yektindən) qanunsuz (icazəsiz) istifadə olunmasın, yəni patent hüquqları po zulmasın (patent inhisarı pozulmasın). Patent hüquqlarının (sənaye mülkiyyəti obyektinin) müdafiəsindən isə yalnız həmin hüquqlar pozulduğu hallarda söh bət gedə bilər. Patent hüquqlarını müdafiə etmək patent hüququ institutunun yerinə ye tirdiyi əsas funksiyalardan biridir. Patent hüququ institutu ilə həm şəxsi hü quqlar, həm də əmlak hüquqları müdafiə oluna bilər. Bəzən (subyektiv pa tent hüququ ləğv edildiyi halda, məsələn, patentləşdirilmiş məmulat məhv ol duğu halda) müdafiənin müstəqil predmetini qanunla qorunan mənafe təşkil edir. Patent hüququ ilə müdafiənin əsas məqsədi isə pozulmuş patent hü quqlarını və qanunla qorunan mənafeyi bərpa etməkdən, mübahisə yarandıq da patent hüquqlarını tanıtdırmaqdan ibarətdir. Subyektiv patent hüquqları pozulduqda (patent hüquqları barədə mü- 382
Subyektiv patent hüquqlarının müdafiəsi anlayışı. Müdafiə hüququnun subyektləri
bahisə yarandıqda) həmin hüquqların (qanunla qorunan mənafeyin) bər pa olunm asına (patent hüquqlarının tanınmasına) yönələn tədbirlərin məcmusuna patent hüquqlarının müdafiəsi deyilir. M üdafiə hüququnun subyekti rolunda, hər şeydən əvvəl, sənaye mülkiy yəti obyektinin müəllifi çıxış edir. Xüsusən də müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hü quqları (sənaye mülkiyyəti obyektinin müəllifi kimi tanınmaq hüququ, ad hüqu qu və s.) pozulduğu hallarda, o, müdafiə hüququnun subyekti olur. Bundan əlavə, müəllifin əmlak hüquqları pozulduğu hallarda da o, müdafiə hüququ ilə təmin edilir. Məsələn, işəgötürən işçiyə (müəllifə) sənaye mülkiyyəti obyekti yaratdığına görə haqq ödəməlidir. Bu məsələ barədə mübahisə yarana bilər. Tutalım ki, işəgötürən müəllifə şərtləndirilmiş məbləğdə haqq ödəməkdən imti na edir. Bununla o, müəllifin əmlak hüququnu pozur. Müəllifin hüququ var ki, pozulmuş əmlak hüququnu müdafiə etsin. Patent sahibləri m üdafiə hüququnun əsas subyektidir Bu, onunla izah edilir ki, sənaye mülkiyyətindən istifadə üçün müstəsna hüquq (patent inhisarı) ona məxsusdur. Patent hüquqlarının pozulması halları məhz sənaye mülkiyyə ti obyektindən qanunsuz (icazəsiz) istifadə faktları ilə bağlıdır. Belə faktlar pa tent sahibinin əmlak hüquqlarının pozulması deməkdir. Patent sahibinin əmlak hüquqlarına toxunan pozuntu halları patent sahibinə hüquq verir ki, o, öz əm lak mənafelərini müdafiə etsin. Digər tərəfdən, müdafiə predmeti olan subyektiv patent hüququ patent hü ququ münasibəti çərçivəsində mövcud olur. Belə ki, o, həmin münasibətin məzmununu təşkil edən elementlərdən biridir. Subyektiv patent hüququ səla hiyyətli şəxsə - patent sahibinə məxsus olub, bir neçə səlahiyyətdən (hüquqi imkandan) ibarətdir. Belə səlahiyyətlərdən biri müdafiə hüququ (səlahiyyəti, hüquqi imkanı) hesab edilir ki, o, subyektiv patent hüququnun daşıyıcısı (sahi bi) olan patent sahibinə (səlahiyyətli şəxsə) məxsusdur. Müdafiə hüququ dedikdə, patent sahibinə (patent hüquq münasibəti nin səlahiyyətli şəxs sayılan tərəfinə) verilən elə bir səlahiyyət (hüquqi im kan) başa d ü şü lü r ki, bu səlahiyyətdən istifadə edərək o, öz pozulmuş patent hüquqlarının bərpası və ya mübahisə edilən patent hüquqlarının tanınması üçün hüquqqoruyucu tədbirlər tətbiq edir. Bunlardan əlavə, həm müəllifin, həm də patent sahiblərinin hüquqi varis ləri (vərəsələri) müdafiə hüququnun subyekti sayılırlar Belə ki, sənaye mülkiyyəti obyektinin müəllifi öldükdən sonra onun şəxsi hüquqlarının müdafi əsini vərəsələri həyata keçirirlər. Belə halda müəllifin vərəsələri müdafiə hüqu qunun subyekti kimi çıxış edirlər. Özü də vərəsələrin müdafiə etmək hüququ müddətlə məhdudlaşdırılmır. Patent sahibinin vərəsələri isə ölümündən sonra onun əmlak hüquqlarını (müstəsna istifadə hüququnu, haqq almaq hüququnu) müdafiə edirlər. Bildiyi miz kimi, ölümündən sonra patent sahibinin əmlak hüquqları onun vərəsələri nə keçir. Həmin hüquqlar pozulduğu halda, vərəsələr onları müdafiə edə bilər lər. Belə halda patent sahibinin vərəsələri müdafiə hüququnun subyekti qis mində çıxış edirlər. Özü də onların əmlak xarakterli patent hüquqlarını müdafiə etmək hüququ müddətlə məhdudlaşdırılır. Belə ki, patentin qüvvədə olma 383
Subyektiv patent hüququnun müdafiə forma və vasitələri müddəti başa çatdıqda sənaye mülkiyyəti obyekti (patent hüquqları) qorun mur, cəmiyyətin ümumi istifadəsinə verilir və sərbəst istifadə obyektinə çevri lir. Buna görə də sənaye mülkiyyəti obyektindən icazəsiz (qanunsuz) istifadə, yəni patent hüquqlarının pozulması halları yaranmır. Belə halda isə əlbəttə, müdafiə hüququndan danışmaq olmaz. İstifadəçi (lisenziat) rnüdafiə hüququnun subyekti ola bilər. Belə ki, pa tent sahibi (lisenziar) ilə lisenziya müqaviləsi bağladıqdan sonra sənaye mül kiyyəti obyektindən istifadə hüququ ona keçir. Əgər həmin hüquq pozularsa, istifadəçi (lisenziat) onu müdafiə edir. Patent m üvəkkilini müdafiə hüququnun subyekti sırasına daxil etmək üçün kifayət qədər əsaslar vardır. O, peşəkar nümayəndədir, yəni təmsilçidir. Buna görə də patent müvəkkili məhkəmədə patent sahibinin mənafelərini mü dafiə edir və səlahiyyətləri çərçivəsində işləri yerinə yetirir1. Subyektiv patent hüququ öz hüquqi təbiətinə görə subyektiv mülki hüquq sayılır. Subyektiv mülki hüquq lar isə iki formada müdafiə olunur1 2: • yurisdiksiya formasında; • qeyri-yurisdiksiya formasında. Subyektiv patent hüquqları da məhz göstərilən formalarda müdafiə edilir. Patent hüquqlarının yurisdiksiya form asında m üdafiəsi səlahiyyətli dövlət orqanlarının köməyi və vasitəsi ilə həyata keçirilir. Belə ki, patent hü quqları pozulduqda maraqlı şəxs (patent sahibi, müəllif və s.) həmin orqanlar dan birinə müraciət edir. Göstərilən orqan məsələyə baxaraq pozulmuş hüqu qu (mənafeyi) bərpa edir. Patent mübahisələrinə əsasən müdafiənin yurisdik- siyası formasında baxılır. Patent hüquqlarının yurisdiksiya formasında müdafiəsi iki qaydada həyata keçirilir: • inzibati yurisdiksiya qaydasında (xüsusi qaydada); • məhkəmə yurisdiksiya qaydasında (ümumi qaydada). İnzibati yurisdiksiya dedikdə, hüquqların inzibati qaydada, yəni Apellyasi- ya Komissiyası tərəfindən müdafiə olunması başa düşülür. Yalnız patent haq qında qanunda birbaşa nəzərdə tutulduğu hallarda, patent mübahisələrinə in zibati qaydada (Apellyasiya Komissiyasında) baxılır. İnzibati yurisdiksiya həya ta keçirilərkən etiraz kimi hüquqi vasitədən istifadə olunur. İnzibati qaydada müdafiə de məhz etirazla Apellyasiya Komissiyasına müraciət olunmasını ifa də edir. Etirazın predmeti müxtəlif məsələlər ola bilər. Patent haqqında qanunda həmin məsələlərin dairəsi göstərilir. Patentin verilm əsindən im tina etirazın predmeti ola bilən məsələlərdən biridir. Bildiyimiz kimi, iddia sənədinin ekspertizası (həm formal ekspertiza, həm də patent ekspertizası) aparılarkən, əgər ekspertizanın nəticəsi mənfi 1 «Palcnt haqqında» qanunun 6-cı maddəsi. 2 Гражданское право. Учебник. Часть З/Под рсд. А.П.Сергеева. Ю.К.Толстого. М . 1998; Гражданское право. Учебник. Том I / Под ред.
М . 1998; Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının m ü lki hüququ. Dərslik. I cild. 1 kitab. 2003. 384
olarsa, patent verilməsindən imtina olunması barəsində qərar qəbul edilir. Bu qərar barəsində iddiaçı 2 ay ərzində Apellyasiya Komissiyasına etirazla müra ciət edə bilər. 2 aylıq müddət iddiaçının qərarı aldığı gündən hesablanır, yəni başlayır* 1. İddiaçı müvafiq rüsum ödəməlidir. Etirazın predmeti olan digər məsələ sənaye mülkiyyəti obyekti barəsin də iddia sənədinə aiddir. Söhbət iddia sənədinə etirazdan gedir. Belə ki. istə nilən maraqlı şəxs dərc olunmuş iddia sənədi barəsində əsaslandırılmış etiraz la Apellyasiya Komissiyasına müraciət edə bilər. Qanun iddia sənədinə etiraz üçün 6 aylıq müddət müəyyən edir. Maraqlı şəxs məhz həmin müddət ərzində Apellyasiya Komissiyasına etirazla müraciət edə bilər. 6 aylıq müddət iddia sə nədinin patent idarəsinin rəsmi bülletenində dərc olunduğu tarixdən hesablanır2. Apellyasiya Komissiyası etiraza baxaraq iki mümkün olan qərardan birini qəbul edir. Əgər etiraz əsaslıdırsa, Apellyasiya Komissiyası etirazın tam və ya qismən təmin olunması barədə qərar qəbul edir. Əksinə, etiraz əsassızdırsa, onda Apellyasiya Komissiyası etirazın təmin olunmaması barədə qərar çıxarır. Etirazın predmeti olan digər məsələ iddiaçıların ilkinlik barəsində müba hisələrinə aiddir. Belə ki, ilkinlik barəsində iddiaçılar arasında mübahisə ya randığı hallarda, həmin mübahisəyə Apellyasiya Komissiyasında baxılır3. Etirazın predmetini nəhayət, patent verilməsi məsələsi təşkil edə bilər. Əgər patent qanunun tələblərinin pozulması ilə verilərsə, onda istənilən ma raqlı şəxs əsaslandırılmış etirazla Apellyasiya Komissiyasına müraciət edə bi lər. Biz, bu barədə əvvəlki yarımbaşlıqda danışmışıq. Patent hüquqlarının m üdafiəsinin məhkəmə yurisdiksiyası patent mü bahisələrinin həll olunması üçün bilavasitə məhkəmə orqanlarına müraciət edilməsidir. Mübahisəyə məhkəmə qaydasında baxmaq məhkəmə yurisdiksi- yasının mahiyyətini təşkil edir. Belə forma iddia kimi hüquqi vasitənin kömə yi ilə həyata keçirilir. Məhkəmə qaydasında baxılan patent mübahisələrinin da irəsi patent haqqında qanunla müəyyən edilir. Onlara aiddir: • sənaye mülkiyyəti obyektlərinin istifadəsi ilə bağlı müəlliflə patent sahi bi (işəgötürən olmayan) arasındakı mübahisələr (qanunun 11-ci mad dəsinin 4-cü bəndi); • işəgötürən və işçi arasındakı sənaye m ülkiyyəti obyektinə dair yara nan m übahisələr (qanunun 13-cü maddəsinin 9-cu bəndi); • sənaye m ülkiyyəti obyektindən istifadə olunması ilə bağlı olaraq ya ranan m übahisələr (qanunun 14-cü maddəsinin 1-cü bəndi); • sənaye mülkiyyəti obyekti barəsində patent sahibləri arasında yaranan m übahisələr (qanunun 15-ci maddəsinin 2-ci bəndi); • ilkin istifadəçi iiə patent sahibi arasında yaranan mübahisələr; • milli təhlükəsizlik maraqlarını təmin etmək məqsədilə patent sahibinin ra zılığı olmadan sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə zamanı patent sa hibinə ödənilən kompensasiya məbləği barədə mübahisələr (qanu nun 18-ci maddəsi); 1 «Patent haqqında» qanunun 29-cu maddəsinin 6-cı bondi. : «Patent haqqında» qanunun 31-ci maddəsi. 1 «Patent haqqında» qanunun 28-ci maddəsinin I l-c i bəndi. 385
• lisenziya müqaviləsi ilə bağlı m übahisələr (qanunun 19-cu maddəsi nin 5-ci bəndi); • patent sahibinin sənaye mülkiyyəti obyektindən istifadə edə bilmədiyi hal larda lisenziya m üqaviləsi bağlanması ilə əlaqədar olaraq yaranan mübahisələr (qanunun 20-ci maddəsinin 2-ci bəndi); • patent hüquqlarının pozulması ilə patent sahibinə dəym iş zərərin əvə zinin ödənilməsi barədə m übahisələr (qanunun 24-cü maddəsi). Bunlardan əlavə, sənaye mülkiyyəti obyektinə müəlliflik hüququnun tanın ması, patent sahibinin müəyyən edilməsi və digər məsələlər də məhkəmə qaydasında baxılır. Bir sözlə, patent haqqında qanundan irəli gələn patent mü bahisələrinə (patentlə bağlı mübahisələrə) məhkəmədə baxılır’ . Beləliklə, hər hansı patent mübahisəsinin məhkəmə qaydasında və ya inzi bati qaydada həll edilməsi məsələsini müəyyən edərkən patent haqqında qa nunun, habelə Mülki Məcəllənin göstərişlərini əsas tutmaq lazımdır. Həmin göstərişlərə əsasən patent mübahisələrinin qoxusunun hansı qaydada həll edilməsini müəyyənləşdirmək mümkün olur. Bununla belə, praktikada elə pa tent mübahisələri yaranır ki, onların hansı qaydada (məhkəmə yurisdiksiyası və ya inzibati yurisdiksiya qaydasında) həll olunmasını patent haqqında qa nunla müəyyən etmək mümkün olmur. Belə halda həmin mübahisələrin yuris diksiya formasını təyin etmək üçün pozulmuş hüququn təbiətini, yəni subyektiv mülki hüquqa və ya subyektiv inzibati hüquqa aid olmasını müəyyənləşdirmək lazımdır2 3 . Əgər inzibati subyektiv hüquq pozularsa, onda həmin hüquq inzibati hüquqi qaydada müdafiə olunmalıdır2. Məsələn, səlahiyyətli dövlət orqanı sə naye mülkiyyəti obyektinin rəsmi tanınma (qiymətvermə) aktını həyata keçirər kən, pozulan hüquq subyektiv inzibati hüquq olduğuna görə inzibati qaydada müdafiə edilməlidir. Əksinə, subyektiv mülki hüquqlar pozularsa, onda həmin hüquqlar məhkə mə qaydasında müdafiə olunmalıdır. Məsələn, sənaye mülkiyyəti obyekti ilə bağlı patent sahibinə əmlak zərəri vurulması hallarında, subyektiv mülki hüquq pozulduğuna görə məsələ məhkəmə qaydasında həll edilməlidir. Göstərilən yurisdiksiya formalarından başqa, patent mübahisələrinin həll edilməsində qarışıq və alternativ kimi yurisdiksiya formalarından da istifadə edilə bilər4. Qarışıq yu risdiksiya elə bir müdafiə formasıdır ki, bu forma patent müba hisəsinin məhkəmə qaydasında həllindən əvvəl (qabaq) maraqlı şəxsin ilk növbədə etirazla Apellyasiya Komissiyasına müraciət etməsini nəzərdə tutur. Başqa sözlə desək, maraqlı şəxs məhkəmədə iddia verməmişdən qabaq inzi bati yurisdiksiya müdafiə formasından istifadə etməlidir. Buna görə də qarışıq yurisdiksiya formasına görə inzibati yurisdiksiya məhkəmə yurisdiksiyasının la büd (məcburi) şərti sayılır. Maraqlı şəxs əvvəlcə etirazla Apellyasiya Komissi ' «Patent haqqında» qanunun 40-cı maddosi. :
Советское гражданское право. К ур с лекций. Часть 3. Л . 1965, с. 142. 3
Проблемы советского изобретательского права. Л. 1963, с. 43. 4 Bu formalar barodo bax:
Azərbaycan Respublikasının m ü lki hüququ. Dərslik. Bakı 2 0 0 3 .1 cild . I kitab. 386
yasına müraciət etməlidir. Əgər o, Apellyasiya Komissiyasının qərarından razı qalmazsa, məhkəmə qaydasında iddia verməlidir. A lternativ yurisdiksiya patent mübahisəsinin həll olunması üçün maraqlı şəxsə mümkün olan iki variantdan - ya inzibati yurisdiksiya, ya da məhkəmə yurisdiksiyasından istifadə etmək hüququ (imkanı) verir. Maraqlı şəxs öz istək və mülahizəsi ilə yurisdiksiya formalarından birini seçir. Məsələn, patentin eti barsız sayılmasına dair yaranan mübahisələrə Apellyasiya Komissiyasında və ya məhkəmədə baxılır'. Patent hüquqları həm də qeyri-yurisdiksiya formasında müdafiə oluna bilər. Lakin patent hüquqlarının müdafiəsi sahəsində qeyri-yurisdiksiya forma sının rolu və əhəmiyyəti yurisdiksiya formasına nisbətən müqayisəedilməz də rəcədə azdır. Belə müdafiə formasından nadir hallarda, son dərəcə az-az mə qamlarda istifadə olunur. Patent hüquqlarının qeyri-yurisdiksiya forması dedikdə, zərərçəkən şəxsin müstəqil surətdə zəruri tədbirlər görməklə, səlahiyyətli dövlət orqanları nın köməyi olmadan öz pozulmuş hüquqlarını bərpa etməsi başa düşülür. Özünüm üdafiə qeyri-yurisdiksiya formasının növlərindən biridir. Məsələn, hər hansı şəxs mühəndisin etdiyi ixtiranın çertyojlarını və başqa materiallarını gö türür və onları qaytarmaqdan imtina edir. Çertyojların və digər materialların xa rab olmaq (korlanmaq) təhlükəsi yaranır. Ixtiraçı öz səyi və qüvvəsi ilə, müstə qil surətdə onları geri alır. Belə halda özünümüdafiə (özünəyardım) formasın dan istifadə olunur. O perativ tə sir tədbirləri qeyri-yurisdiksiya formasının digər növüdür. Mə sələn, patent sahibi lisenziat (istifadəçi) vicdansız olduğuna görə lisenziya mü qaviləsinin icrasından imtina edir. Başqa bir misalda işəgötürən (patent sahibi) müəllifin (işçinin) öz üzərinə düşən vəzifəsini lazımınca yerinə yetirmədiyinə görə ona haqq ödəməyi ləngidir və s. Patent hüquqları subyektiv mülki hüquqlar sırası na daxil olduğuna görə onların müdafiəsi zamanı mülki-hüquqi müdafiə üsulları tətbiq edilir. Patent hüquqları pozulduqda məhz həmin üsulların kö məyi ilə bərpa olunur və ya mübahisə olunan hü quqlar tanınır, bir sözlə, müdafiə olunur. Patent hüquqlarının müdafiə üsulları dedikdə, tətbiq olunan elə mülki- hüquqi m üdafiə üsulları başa düşülür ki, bu üsulların köməyi ilə onlar bərpa o lunur və ya tanınır. Müdafiə hüququnun subyekti kimi əlamətə görə patent hüquqlarının müdafiə olunmasında istifadə olunan mülki-hüquqi üsulları əsasən iki yerə böl mək olar: • müəllifin hüquqlarının mülki-hüquqi müdafiə üsullarına; • patent sahibinin hüquqlarının mülki-hüquqi müdafiə üsullarına. Belə bölgünün praktiki baxımından böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, prakti kada müəllifin əsasən şəxsi qeyri-əmlak hüquqları pozulur. Ona görə də belə Patent hüquqlarının müdafiəsində istifadə olunan mülki- hüquqi üsullar «Patcnl haqqında» qanunun 37-ci maddəsinin 3-cü bəndi. 387
hüquqların müdafiə olunmasında qeyri-əmlak xarakterli m ülki-hüquqi mü dafiə üsullarından istifadə olunmalıdır. Digər tərəfdən, müəllifin şəxsi qeyri- əmlak hüquqları (məsələn .müəlliflik hüququ, ad hüququ və s.) mütləq xarak terə malik olduğuna görə istənilən şəxs tərəfindən pozula bilər. Deməli, belə hüquqlar istənilən şəxsdən (hamıdan və hər kəsdən) müdafiə olunmalıdır. Praktikada patent sahibinin isə əsasən əmlak (istifadə) hüquqları pozulur. Ona görə də belə hallarda əmlak xarakterli m üdafiə üsulları tətbiq edilməli dir. Digər tərəfdən, patent sahibinin əmlak hüquqları, adətən, konkret şəxs, yəni lisenziya müqaviləsi üzrə istifadəçi (lisenziat) tərəfindən pozula bilər. Bu na görə də belə hüquqlar konkret şəxs tərəfindən müdafiə edilməlidir. Bunlara görə də tətbiq olunmaq üçün konkret mülki-hüquqi müdafiə üsul növünün seçilməsi məsələsi kimin, yəni müəllifin və ya patent sahibinin hü quqlarının pozulmasından asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Digər tərəfdən, həmin məsələnin həlli hüquq pozuntusunun növündən və nəticəsindən asılıdır. Pa tent hüquqlarının müdafiəsi sahəsində istifadə olunan mülki-hüquqi müdafiə üsulları isə bunlardan ibarətdir: • hüququn tanınması; • hüquqların pozulmasınadək mövcud olan vəziyyətin bərpa edilməsi; • hüquqları pozan hərəkətlərin qarşısının alınması; • vəzifənin icrasının natura ilə müəyyən edilməsi • hüququ pozulmuş şəxsdən zərərin əvəzinin alınması (zərərin əvəzini ödəmə);
• mənəvi zərərin kompensasiyası; • dəbbə pulu (cərimə, penya) və s. Mülki hüquq nəzəriyyəsində mülki-hüquqi müdafiə üsulları iki yerə bölünür: məsuliyyət tədbirlərinə (zərərin əvəzinin alınması; mənəvi zərərin kompen sasiyası; dəbbə pulu); müdafiə tədbirlərinə (siyahıda göstərilən qalan müda fiə üsulları və digərləri)1. Patent hüquqlarının müdafiəsində həm məsuliyyət tədbirləri, həm də müdafiə tədbirləri tətbiq edilə bilər. Müdafiə üsulları, digər tərəfdən, əmlak və qeyri-əm lak xarakterli üsullara bölünür. Patent hüquqlarının müdafiəsində həm əmlak xarakterli (məsələn, zərərin əvəzini ödəmə), həm də qeyri-əmlak xarakterli mülki-hüquqi müdafiə üsullarının (məsələn, hüququn tanınması və s.) istifadə olunması mümkündür. Hüququn tanınması müəllifin hüquqlarının müdafiə si sahəsində istifadə olunan əsas mülki-hüquqi mü dafiə üsullarından biridir. Bu üsul əsasən o halda tətbiq olunur ki, sənaye mülkiyyəti obyektinə müəllif lik hüququnun kimə məxsus olması barədə mübahi sə yaransın, həmin hüquq tanınmasın və inkar olunsun. Hüququn tanınması mülkiyyət hüququnun və digər müstəsna hüquqların (o cümlədən sənaye mül kiyyəti obyektlərinə müəlliflik hüququnun ) müdafiəsi sahəsində geniş yayılmış mülki-hüquqi üsul kimi məlumdur. Müəllifin hüquqlarının mülki- hüquqi üsullarla müdafiəsi ! МисЬПо və məsuliyyət tədbirləri arasındakı fərqli cəlıətlərə bax:
Azərbaycan Respublikasının mülk; hüququ. Dərslik. Bakı. I cild. I kilab. 2003. 388
Sənaye mülkiyyəti obyektinə müəlliflik hüququ (müəlliflik) barədə mübahisə o halda yaranır ki, başqa b ir şəxs özünü sənaye mülkiyyəti obyektinin hə qiqi (əsl) m üəllifi kim i qələmə verir. Başqa sözlə desək, müəyyən edilir ki, sənaye mülkiyyəti obyektini öz adına rəsmiləşdirən şəxs yox, tamamilə başqa şəxs həmin obyektin həqiqi (əsl) müəllifidir. Söhbət özgə şəxsin yaratdığı sə naye m ülkiyyəti obyektinin mənimsənilməsi məsələsindən gedir. Mübahisə sənaye mülkiyyəti obyektinə şərikli müəlliflik məsələsi barəsində də yarana bilər. Belə ki, iddiaçılardan biri hesab edir ki, sənaye mülkiyyəti ob yektinin yaradılmasında şəxsən onun da yaradıcı əməyi olmuşdur və buna gö rə də şərik müəllif kimi tanınmalıdır. Özünü sənaye mülkiyyəti obyektinin yega nə (tək) müəllifi sayan şəxs isə iddia edir ki, həmin şəxsin sənaye mülkiyyəti obyektinin yaradılmasında şəxsən yaradıcı əməyi olmamışdır, ona yalnız texni ki yardım etmişdir və buna görə də o, sənaye mülkiyyəti obyektinin şərik müəl lifi sayıla bilməz. Göstərilən şəxslər arasında bununla mübahisə yaranır. Baş qa bir misalda patent almaq (iddia sənədi vermək) hüququnun kimə məxsus olması barədə işəgötürənlə işçi (müəllif) arasında mübahisə əmələ gəlir. Mübahisəni həll etmək üçün hüququn tanınması kimi müdafiə üsulundan istifadə olunur. Bu üsul öz təbiətinə görə yalnız yurisdiksiya (məhkəmə) qaydasında həyata keçirilə bilər. Onun qeyri-yurisdiksiya formasında (mə sələn, iddiaçının hər hansı bir müstəqil birtərəfli hərəkət etməsi formasında, yəni özunəyardım formasında və s.) realizə olunması qeyri-mümkündür. Maraqlı şəxs məhkəməyə m üəlliflik hüququnun tanınması barədə iddia verməlidir. Onun tələbi cavabdehə yox, məhkəməyə yönəlir. Belə ki, məhkə mə iddiaçının mübahisəli hüquqa malik olub-olmamasını rəsmən təsdiq edir. Müəlliflik hüququnun tanınması barədə iddia patent almaq üçün iddia sənə di verildiyi andan patentin qüvvədə olduğu müddət ərzində verilə bilər. Müəlliflik barədə mübahisə əsasən sənaye mülkiyyəti obyekti rəsmiləşdiri- lənə kimi yaranır. Belə halda da şəxs hüququn tanınması barədə iddia ilə məhkəməyə müraciət edə bilər. Amma məsələ burasındadır ki, məhkəmə onu həll edə bilməz. Belə ki, təklif edilmiş nailiyyətin (həllin) rəsmən sənaye mül kiyyəti obyekti kimi tanınması (qiymətləndirilməsi) həmin vaxtda hələlik bəlli (məlum) olmur. Məhkəmənin isə rəsmi tanıma (qiymətvermə) aktını həyata ke çirmək səlahiyyəti yoxdur. Buna görə də göstərilən hallarda məhkəmə iş üzrə icraatı dayandırır. Patent idarəsi isə təklif olunan nailiyyətin (həllin) sənaye mülkiyyəti obyekti kimi tanınması (qiymətləndirilməsi) üçün zəruri olan bütün hərəkətləri müəllifin kim olmasından asılı olmayaraq yerinə yetirir. Patent ida rəsi müsbət qərar qəbul etdikdə iş üzrə məhkəmə icraatı təzələnir. Məhkəmə öz qərarı ilə sənaye mülkiyyəti obyektinə müəllifliyi müəyyən edir. Hüquqların pozulmasınadək mövcud olan vəziyyətin bərpa olunması (restitusiya) müəllifin hüquqlarının müdafiəsində tətbiq olunan mülki-hüquqi üsullardan biridir. Bu üsuldan əsasən sənaye mülkiyyəti obyekti müəllifinin ad hüququ pozulduğu hallarda istifadə olunur. Müəllifin ad hüququ isə adətən, üç halda pozulur. Birincisi, öz yaradıcı əməyi ilə sənaye mülkiyyəti obyektini yaratmış müəl lifin həqiqi (əsl) adı tə h rif edilir. Müəllifin adı toxunulmazdır və onun toxunul- 389
mazlığı qorunur. Buna görə də müəllifin adının işarəsinə (yəni adının göstəril məsinə) hər hansı bir dəyişiklik etmək qadağandır. Həm rəsmi, həm də qeyri- rəsmi məlumatlarda müəllifin adı düz və dəqiq, necə deyərlər, olduğu kimi göstərilməlidir. Əgər göstərilən tələblərə əməl olunmazsa, bu, müəllifin ad hü ququnun pozulması deməkdir. ikincisi, patent idarəsinin rəsmi bülletenində iddia sənədi barəsində, habe lə patent haqqında məlumatlar dərc edilən zaman sənaye m ülkiyyə ti obyek ti m üəllifinin adı göstərilm əlidir. Sənaye mülkiyyəti obyektinə istinad edən bütün şəxslər müəllif qismində yalnız o şəxsi göstərməlidirlər ki, onun həmin obyektə müəllifliyi rəsmən tanınsın. Əgər məlumatlarda müəllifin adı göstəril məzsə. bu, müəllifin ad hüququnun pozulmasını ifadə edir. Üçüncüsü, sənaye mülkiyyəti obyektini yaradan şəxs iddia sənədi və veril miş patent barəsində dərc olunmuş məlumatlarda özünün m ü ə llif kim i göstə rilməsindən imtina edə bilər. Onun belə hüququ vardır. Əgər müəllifin imtina hüququ həyata keçirilməzsə, yəni məlumatlarda müəllifin adı göstərilərsə, bu, onun ad hüququnun pozulmasını bildirir. Hər üç halda müəllifin ad hüququnun pozulması davam edici xarakterə malik olur, yəni pozuntu kəsilməyərək mövcud olmaqda davam edir. Hüquq pozuntusunun nəticəsini aradan qaldırmaq yolu ilə, yəni məlumatlarda düzə lişlər etməklə müəllifin pozulmuş ad hüququ real surətdə bərpa oluna bilər. Göstərilən üsulun mahiyyəti də bundan ibarətdir. Həmin üsul həm yurisdiksiya formasında, həm də qeyri-yurisdiksiya form asında tətbiq edilə bilər. Yuris diksiya forması tətbiq ediləndə müdafiə vasitəsi hüquqların pozulmasınadək mövcud olan vəziyyətin bərpa edilməsi barədə iddia vermək hesab olunur. Hüququ pozan hərəkətlərin qarşısının alınması müəllifin hüquqlarının müdafiəsində istifadə oluna bilən üsullardan biridir. Bu da subyektiv hüquqla rın geniş yayılmış müdafiə üsuludur. Göstərilən üsuldan, adətən, müəllifin pa tent almaq (patent almaq üçün iddia sənədi vermək) hüququ pozulduğu hal larda istifadə olunur. Belə ki, bəzən sənaye mülkiyyəti obyektini yaradan şəx sin (həqiqi müəllifin) yaradıcılıq ideyası başqa hər hansı bir şəxsə məlum olur. Həmin şəxs öz adına patent almaq üçün iddia sənədi verir və sənaye mülkiy yəti obyektini özününkü hesab edir. Belə halda həqiqi müəllifin patent almaq hüququ (patent almaq üçün iddia sənədi vermək hüququ) pozulur. Pozulmuş hüququnu müdafiə etmək üçün o, hüququ pozan şəxsdən qanunsuz hərə kətin qarşısının alınması (dayandırılması) barədə iddia verir. Belə iddianın istər patent alınmasından əvvəl, istərsə də patent alınmasından sonra verilmə si mümkündür. Özü də bir qayda olaraq, həmin iddia müəlliflik hüququnun ta nınması barədə iddia ilə eyni vaxtda verilir. Məsələn, sənaye mülkiyyəti ob yektinin yaradılmasında şəxsən yaradıcı əməyi olmayan müəllifə yalnız texniki yardım edən şəxs patent almaq üçün iddia sənədi verir və iddia sənədində özünü sənaye mülkiyyəti obyektinin müəllifi kimi göstərir. Göstərilən halda müəllifin iki növ hüququ pozulur: müəlliflik hüququ (sənaye mülkiyyəti obyekti nin müəllifi kimi tanınmaq hüququ); patent almaq üçün iddia sənədi vermək hüququ (patent almaq hüququ). Buna görə də müəllif iki cür iddia verir: müəl liflik hüququnun tanınması barədə iddia; hüququ pozan (qanunsuz) hərəkətlə 390
rin qarşısının alınması (dayandırılması) barədə iddia. Barəsində danışdığımız iddia müstəqil əhəmiyyətə də malik ola bilər, yəni müstəqil iddia kimi də verilə bilər. Məsələn, müəssisədə işləyən müəllif (işçi) xidməti olmayan sənaye mülkiyyəti obyekti yaradır. Müəssisə (işəgötürən) id dia edir ki, xidməti sənaye mülkiyyəti obyekti yaradılmışdır və buna görə də patent almaq hüququ ona məxsusdur. Buna istinad edərək işəgötürən (müəs sisə) patent almaq üçün iddia sənədi verir və müəllifin patent almaq hüququnu (iddia sənədini vermək hüququnu) pozur. Müəllif onun hüququnu pozan hərə kətlərin qarşısının alınması barədə iddia verir. Əgər müəllifin patent almaq hü ququ (iddia sənədi vermək hüququ) pozulmazsa, sadəcə olaraq həmin hüqu qun kimə məxsus olması barədə mübahisə yaranarsa, onda patent almaq hü ququnun (patent sahibi olmaq hüququnun) tanınması barədə iddia verilməlidir. Verilm iş patentin etibarsız sayılması kimi mülki-hüquqi üsul müəllifin hü quqlarını müdafiə etmək üçün istifadə oluna bilər. Bu üsuldan müəllif o halda is tifadə edə bilər ki, patent onu almaq hüququ olmayan şəxsə verilsin. Belə halda müəllif patentin etibarsız hesab edilməsi barədə iddia ilə məhkəməyə müraciət edə bilər. Patent yalnız yurisdiksiya formasında etibarsız hesab edilir. Real icra m ülki-hüquqi üsulu ilə də müəllif öz pozulmuş hüququnu müda fiə edə bilər. Ona vəzifənin icrasının natura ilə müəyyən edilməsi üsulu da deyilir. Real icra üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllifin tələbi ilə hü quq pozuntusu törədən şəxs onları bir-birinə bağlayan öhdəliyə görə, yerinə yetirməyə borclu olduğu hərəkəti real surətdə icra etməlidir. Hüquq pozuntusu törədən şəxs öhdəliyin obyekti olan hərəkəti faktiki olaraq yerinə yetirməlidir. Məsələn, qanun müəyyən edir ki, işəgötürən işçiyə sənaye mülkiyyəti obyekti nə görə aralarında bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq müvafiq məbləğdə haqq ödəməlidir. Onlar arasında pul öhdəliyi yaranır ki, ödəmək ki mi hərəkət həmin öhdəliyin obyektini təşkil edir. İşəgötürən müəllifə pul ver mir. Bu isə müəllifin haqq almaq kimi hüququnun pozulması deməkdir. Müəllif pozulmuş hüququnu müdafiə etmək üçün öhdəliyin (vəzifənin) real surətdə ic ra olunması barədə iddia ilə məhkəməyə müraciət edir. Mülki-hüquqi müdafiə üsulları o halda tətbiq edilə bi lər ki, patent sahibinin hüquqları (patent hüquqları) pozulsun. Yalnız patent hüquqları pozulduğu hallar da, mülki-hüquqi üsullarla müdafiədən istifadə olunur. Patent hüquqlarının pozulmasına səbəb ola bilən halların dairəsi kifayət qədər genişdir. Belə hallar həm müqavilədənkənar, həm də lisenziya müqaviləsi çərçivəsində yarana bilər. Müqavilədənkənar pozuntu hallan dedikdə, sərbəst istifadə halları istisna olmaqla, patentləşdiril- miş (patentlə qorunan) sənaye mülkiyyəti obyektindən hər hansı bir şəxsin pa tent sahibinin razılığı (icazəsi) olmadan istifadə (qanunsuz istifadə) halları ba şa düşülür. Patent sahibinin razılığı olmadan istifadə, yəni qanunsuz istifadə dedikdə isə patentləşdirilmiş sənaye mülkiyyəti obyektinin icazəsiz təsərrüfat dövriyyəsinə daxil edilməsi başa düşülür. Təsərrüfat dövriyyəsinə sənaye mül kiyyəti obyektinin icazəsiz daxil edilməsinin halları isə müxtəlifdir. Həmin halla- Patent sahibinin hüquqlarının mülki-hüquqi üsullarla müdafiəsi 391
mazlığı qorunur. Buna görə də müəllifin adının işarəsinə (yəni adının göstəril məsinə) hər hansı bir dəyişiklik etmək qadağandır. Həm rəsmi, həm də qeyri- rəsmi məlumatlarda müəllifin adı düz və dəqiq, necə deyərlər, olduğu kimi göstərilməlidir. Əgər göstərilən tələblərə əməl olunmazsa, bu, müəllifin ad hü ququnun pozulması deməkdir. İkincisi, patent idarəsinin rəsmi bülletenində iddia sənədi barəsində, habe lə patent haqqında məlumatlar dərc edilən zaman sənaye m ülkiyyəti obyek ti müəllifinin adı göstərilm əlidir. Sənaye mülkiyyəti obyektinə istinad edən bütün şəxslər müəllif qismində yalnız o şəxsi göstərməlidirlər ki, onun həmin obyektə müəllifliyi rəsmən tanınsın. Əgər məlumatlarda müəllifin adı göstəril məzsə, bu, müəllifin ad hüququnun pozulmasını ifadə edir. Üçüncüsü, sənaye mülkiyyəti obyektini yaradan şəxs iddia sənədi və veril miş patent barəsində dərc olunmuş məlumatlarda özünün m üə llif kim i göstə rilməsindən im tina edə bilər. Onun belə hüququ vardır. Əgər müəllifin imtina hüququ həyata keçirilməzsə, yəni məlumatlarda müəllifin adı göstərilərsə, bu, onun ad hüququnun pozulmasını bildirir. Hər üç halda müəllifin ad hüququnun pozulması davam edici xarakterə malik olur, yəni pozuntu kəsilməyərək mövcud olmaqda davam edir. Hüquq pozuntusunun nəticəsini aradan qaldırmaq yolu ilə, yəni məlumatlarda düzə lişlər etməklə müəllifin pozulmuş ad hüququ real surətdə bərpa oluna bilər. Göstərilən üsulun mahiyyəti də bundan ibarətdir. Həmin üsul həm yurisdiksiya formasında, həm də qeyri-yurisdiksiya formasında tətbiq edilə bilər. Yuris diksiya forması tətbiq ediləndə müdafiə vasitəsi hüquqların pozulmasmadak mövcud olan vəziyyətin bərpa edilməsi barədə iddia vermək hesab olunur. Hüququ pozan hərəkətlərin qarşısının alınması müəllifin hüquqlarının müdafiəsində istifadə oluna bilən üsullardan biridir. Bu da subyektiv hüquqla rın geniş yayılmış müdafiə üsuludur. Göstərilən üsuldan, adətən, müəllifin pa tent almaq (patent almaq üçün iddia sənədi vermək) hüququ pozulduğu hal larda istifadə olunur. Belə ki, bəzən sənaye mülkiyyəti obyektini yaradan şəx sin (həqiqi müəllifin) yaradıcılıq ideyası başqa hər hansı bir şəxsə məlum olur. Həmin şəxs öz adına patent almaq üçün iddia sənədi verir və sənaye mülkiy yəti obyektini özününkü hesab edir. Belə halda həqiqi müəllifin patent almaq hüququ (patent almaq üçün iddia sənədi vermək hüququ) pozulur. Pozulmuş hüququnu müdafiə etmək üçün o, hüququ pozan şəxsdən qanunsuz hərə kətin qarşısının alınması (dayandırılması) barədə iddia verir. Belə iddianın istər patent alınmasından əvvəl, istərsə də patent alınmasından sonra verilmə si mümkündür. Özü də bir qayda olaraq, həmin iddia müəlliflik hüququnun ta nınması barədə iddia ilə eyni vaxtda verilir. Məsələn, sənaye mülkiyyəti ob yektinin yaradılmasında şəxsən yaradıcı əməyi olmayan müəllifə yalnız texniki yardım edən şəxs patent almaq üçün iddia sənədi verir və iddia sənədində özünü sənaye mülkiyyəti obyektinin müəllifi kimi göstərir. Göstərilən halda müəllifin iki növ hüququ pozulur: müəlliflik hüququ (sənaye mülkiyyəti obyekti nin müəllifi kimi tanınmaq hüququ); patent almaq üçün iddia sənədi vermək hüququ (patent almaq hüququ). Buna görə də müəllif iki cür iddia verir: müəl liflik hüququnun tanınması barədə iddia; hüququ pozan (qanunsuz) hərəkətlə 390
rin qarşısının alınması (dayandırılması) barədə iddia. Barəsində danışdığımız iddia müstəqil əhəmiyyətə də malik ola bilər, yəni müstəqil iddia kimi də verilə bilər. Məsələn, müəssisədə işləyən müəllif (işçi) xidməti olmayan sənaye mülkiyyəti obyekti yaradır. Müəssisə (işəgötürən) id dia edir ki, xidməti sənaye mülkiyyəti obyekti yaradılmışdır və buna görə də patent almaq hüququ ona məxsusdur. Buna istinad edərək işəgötürən (müəs sisə) patent almaq üçün iddia sənədi verir və müəllifin patent almaq hüququnu iddia sənədini vermək hüququnu) pozur. Müəllif onun hüququnu pozan hərə kətlərin qarşısının alınması barədə iddia verir. Əgər müəllifin patent almaq hü ququ (iddia sənədi vermək hüququ) pozulmazsa, sadəcə olaraq həmin hüqu qun kimə məxsus olması barədə mübahisə yaranarsa, onda patent almaq hü ququnun (patent sahibi olmaq hüququnun) tanınması barədə iddia verilməlidir. Verilm iş patentin etibarsız sayılması kimi mülki-hüquqi üsul müəllifin hü quqlarını müdafiə etmək üçün istifadə oluna bilər. Bu üsuldan müəllif o halda is tifadə edə bilər ki, patent onu almaq hüququ olmayan şəxsə verilsin. Belə halda müəllif patentin etibarsız hesab edilməsi barədə iddia ilə məhkəməyə müraciət edə bilər. Patent yalnız yurisdiksiya formasında etibarsız hesab edilir. Real icra m ülki-hüquqi üsulu ilə də müəllif öz pozulmuş hüququnu müda fiə edə bilər. Ona vəzifənin icrasının natura ilə müəyyən edilməsi üsulu da deyilir. Real icra üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllifin tələbi ilə hü quq pozuntusu törədən şəxs onları bir-birinə bağlayan öhdəliyə görə, yerinə yetirməyə borclu olduğu hərəkəti real surətdə icra etməlidir. Hüquq pozuntusu törədən şəxs öhdəliyin obyekti olan hərəkəti faktiki olaraq yerinə yetirməlidir. Məsələn, qanun müəyyən edir ki, işəgötürən işçiyə sənaye mülkiyyəti obyekti nə görə aralarında bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq müvafiq məbləğdə haqq ödəməlidir. Onlar arasında pul öhdəliyi yaranır ki. ödəmək ki mi hərəkət həmin öhdəliyin obyektini təşkil edir. İşəgötürən müəllifə pul ver mir. Bu isə müəllifin haqq almaq kimi hüququnun pozulması deməkdir. Müəllif pozulmuş hüququnu müdafiə etmək üçün öhdəliyin (vəzifənin) real surətdə ic ra olunması barədə iddia ilə məhkəməyə müraciət edir. Mülki-hüquqi müdafiə üsulları o halda tətbiq edilə bi lər ki, patent sahibinin hüquqları (patent hüquqları) pozulsun. Yalnız patent hüquqları pozulduğu hallar da, mülki-hüquqi üsullarla müdafiədən istifadə olunur. Patent hüquqlarının pozulmasına səbəb ola bilən halların dairəsi kifayət qədər genişdir. Belə hallar həm müqavilədənkənar, həm də lisenziya müqaviləsi çərçivəsində yarana bilər. Müqavilədənkənar pozuntu halları dedikdə, sərbəst istifadə halları istisna olmaqla, patentləşdiril- miş (patentlə qorunan) sənaye mülkiyyəti obyektindən hər hansı bir şəxsin pa tent sahibinin razılığı (icazəsi) olmadan istifadə (qanunsuz istifadə) hallan ba şa düşülür. Patent sahibinin razılığı olmadan istifadə, yəni qanunsuz istifadə dedikdə isə patentləşdirilmiş sənaye mülkiyyəti obyektinin icazəsiz təsərrüfat dövriyyəsinə daxil edilməsi başa düşülür. Təsərrüfat dövriyyəsinə sənaye mül kiyyəti obyektinin icazəsiz daxil edilməsinin halları isə müxtəlifdir. Həmin halla- Patent sahibinin hüquqlarının mülki-hüquqi üsullarla müdafiəsi 391
rın təxmini siyahısı qanunda göstərilmişdir'. Onlara aiddir: tərkibində patent- ləşdirilmiş sənaye mülkiyyəti obyekti olan məhsulun (məmulatın) icazəsiz ha zırlanması; belə məhsulun (məmulatın) icazəsiz tətbiqi; belə məhsulun (mə mulatın) icazəsiz idxalı; belə məhsulun (məmulatın) icazəsiz satışı; belə məh sulun (məmulatın) icazəsiz satış üçün təklif olunması; belə məhsulu (məmula tı) təsərrüfat dövriyyəsinə daxil etmək məqsədilə icazəsiz saxlanılması və s. Patent hüquqlarının müqavilə çərçivəsində pozulması halları (müqavi lə pozuntu halları) dedikdə, patent sahibinin hüquqlarının onun bağlandığı li senziya müqaviləsi üzrə kontragenti, yəni lisenziat (istifadəçi) tərəfindən yol verilən pozuntu halları başa düşülür. Həmin hallara aiddir; lisenziatın lisenziya müqaviləsi əsasında ona verilən istifadə hüququndan kənara çıxması (məsə lən, lisenziatın məmulatı hazırlamaq hüququ olduğu halda, həm də onu satır və s.); lisenziatın müqavilə öhdəliyini yerinə yetirməməsi; lisenziatın müqavilə öhdəliyini lazımi qaydada yerinə yetirməməsi. Patent hüquqlarının pozulması dedikdə, p a ten tlə şd irilm iş sənaye m ül kiyyəti obyektindən hər hansı bir şəxsin patent sa h ib in in icazəsi (razılı ğı) olmadan istifadə etməsi (sənaye m ülkiyyəti obyektini icazəsiz təsər rüfatı dövriyyəsinə daxil etməsi), habelə lisenziatın öz m üqavilə ö h d ə liy i ni pozması başa düşülür. Patent sahibinin sənaye mülkiyyəti obyektindən müstəsna istifadə hüquqları pozulur. İstifadə hüquqlarının pozulması isə patent sahibinin əmlak hüquqlarının pozulması deməkdir. Əmlak hüquqları pozulduqda tətbiq edilən əsas mülki-hü quqi müdafiə üsulu hüququ pozmuş (hüquq pozuntusu törətmiş) şəxsdən vur duğu zərərin əvəzinin alınmasıdır, yəni zərərin əvəzinin ödənilməsidir. Zərərin əvəzini ödəmə pozulmuş patent hüquqlarının müdafiəsində istifa də olunan əsas mülki-hüquqi üsullardan biridir. Bu üsul ilk növbədə, patent hüquqlarının müqavilədənkənar pozulması hallarında tətbiq edilir. Belə ki, pa tent sahibinin icazəsi (razılığı) olmadan sənaye mülkiyyəti obyektindən hər hansı bir şəxs istifadə edə bilər. Bu, qeyd etdiyimiz kimi, patent hüquqlarının (patentin) pozulması deməkdir. Belə halda patent sahibi hüququ pozmuş şəxsdən patent hüquqlarının pozulması ilə bağlı olaraq dəymiş zərərin əvəzi nin ödənilməsini tələb edə bilər. Əgər o, zərərin əvəzini könüllü surətdə ödə məzsə, məsələ məhkəmə qaydasında həll olunur. Özü də çox vaxt patent sa hibinə hüquq pozuntusu törədən şəxs əldən çıxm ış fayda (əldə edilm əm iş gəlir) şəklində zərər vurur. Ona görə də hüquq pozuntusu törədən şəxs əl dən çıxmış faydada ifadə olunan zərərin əvəzini ödəyir. Zərərin əvəzini ödəmə mülki-hüquqi üsulun məsuliyyət tədbiri kimi növünə aid edilir. Məsuliyyət tədbiri isə yalnız o halda tətbiq edilə bilər ki, həm məsu liyyətin əsası, həm də məsuliyyətin şərtləri mövcud olsun. M əsuliyyətin əsası patent hüquqlarının pozulması (icazəsiz istifadə) ilə bağlı olaraq əldən çıxmış fayda şəklində patent sahibinə zərər vurmaq faktından ibarətdir. Belə faktı sü but etmək yükünü patent sahibi çəkməlidir. M əsuliyyətin şərtlərinə isə aiddir: hüquqazidd hərəkət; səbəbli əlaqə; təq- «Patent haqqında» qanunun 22-ci maddəsi. 392
Hüquqazidd hərəkət patentləşdirilmiş sənaye mülkiyyəti obyektindən ica zəsiz istifadənin istənilən halında ifadə oluna bilər. Səbəbli əlaqə əldən çıx mış fayda (əldə edilməmiş gəlirlər) ilə hüquqazidd hərəkət (hüquq pozuntusu törədən şəxsin hərəkəti) arasındakı bağlılıqdır. Belə bağlılığı sübut etmək vəzi fəsi patent sahibinin üzərinə düşür. Patent sahibi əldən çıxmış faydanın miq darını əsaslandırmalıdır. Təqsir məsuliyyətin subyektiv şərtidir. Patent hüquq larının təqsirin həm qəsd formasında, həm də kobud ehtiyatsızlıq formasında pozulması mümkündür. Patent hüquqlarını pozan şəxs təqsirin formasından asılı olmayaraq zərərin əvəzini ödəməlidir. Deməli, patent hüquqlarının müda fiəsi sahəsində mülki hüququn ənənəvi təqsir prinsipi (təqsirə görə məsu liyyət p rinsipi) əsas götürülür. Lakin bu sahəyə təqsirsiz məsuliyyət, yəni təqsirdən asılı olmayan məsuliyyət halı məlum deyildir. Patent hüquqları lisenziya müqaviləsi çərçivəsində pozulduğu hallarda da zərərin əvəzini ödəmə üsulu (məsuliyyət tədbiri) tətbiq edilə bilər. Belə ki, lisen- zıat (istifadəçi) lisenziarın (patent sahibinin) hüquqlarını poza bilər. Bunun nəti cəsində patent sahibinə zərər vurularsa, o, lisenziya müqaviləsində nəzərdə tu tulmasından asılı olmayaraq zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilər. Dəbbə pulu (cərimə, penya) patent sahibinin hüquqlarının (pozulmuş pa tent hüquqlarının) müdafiə olunmasında istifadə oluna bilən mülki-hüquqi üsul lardan biridir. Özü də o, əmlak xarakterli müdafiə üsuludur. Digər tərəfdən, dəbbə pulu (cərimə, penya) məsuliyyət tədbiridir. Buna görə də o, zərərin əvə zini ödəmə kimi patent hüququnu pozan şəxs üçün mənfi yük, yəni müəyyən məbləğdə pul ödəməkdə ifadə olunan əlavə vəzifə (öhdəlik) yaradır. Dəbbə pulu (cərimə, penya) yalnız patent hüquqları lisenziya müqaviləsi çərçivəsində pozulduğu hallarda tətbiq edilə bilər. Söhbət patent hüququnu pozan lisenziata m üqavilə dəbbə pulu tətbiq edilməsindən gedir. Patent hüquqlarının müdafiəsi sahəsində qanuni dəbbə pulunun tətbiq olunması nəzərdə tutulmur. Dəbbə pulu kimi məsuliyyət tədbiri o halda tətbiq edilə bilər ki, bu, lisenziya müqaviləsində nəzərdə tutulsun. Əgər nəzərdə tutulmazsa, onda belə məsu liyyət tədbirindən istifadə edilməsi mümkün olmur. Lisenziya müqaviləsində tərəflər (patent sahibi və lisenziat) dəbbə pulunun məbləği barədə şərt də mü əyyənləşdirirlər. Bunlardan əlavə, onlar müqavilədə dəbbə pulunun növünü (əvəzləşdirmə dəbbə pulunu, cərimə dəbbə pulunu, müstəsna dəbbə pulunu və ya alternativ dəbbə pulunu) də göstərməlidirlər. Hüququ pozan hərəkətlərin (kontrafakt hərəkətlərin) dayandırılması (qarşısının alınması) patent sahibinin hüquqlarının müdafiəsində geniş tət biq edilən üsuldur. Patent sahibinin müstəsna hüquqlarını pozan hərəkətlərə kontrafakt hərəkətlər deyilir. Məsələn, icazəsiz patentləşdirilmiş üsulla məh sul istehsal etmək, icazəsiz patentləşdirilmiş məhsul hazırlamaq və s. kontra fakt hərəkətlər hesab edilir. Patent sahibinin müstəsna hüquqlarının pozulma sına isə kontrafaktasiya deyilir. Göstərilən üsulun tətbiqi nəticəsində patent hüququnu pozan şəxs üçün mənfi yük (əlavə vəzifə) yaranmır. Buna görə də o, müdafiə üsulunun məsuliy- s ı r . 393
yət tədbiri yox, müdafiə tədbiri kimi növünə aid edilir. Göstərilən üsul hər şeydən əvvəl, müstəqil əhəmiyyətə malik olub, digər müdafiə üsullarından ayrıca olaraq tətbiq edilə bilər. Bu, o halda mümkün ola bilər ki, patent hüquqlarının pozulmasında (kontrafakt hərəkətlərin edilməsin də) hüququ pozan şəxsin təqsiri olmasın və həmin şəxs öz təqsirsizliyini sübut edə bilsin. Təqsir hüququ pozan şəxsdən zərərin əvəzinin alınmasının labüd (məcburi) şərtidir. Əgər təqsir yoxdursa, zərərin əvəzi ödənilmir. Belə halda zərərin əvəzini ödəmə kimi məsuliyyət tədbirindən istifadə edilməsi mümkün olmur. Buna görə də patent sahibi hər hansı əmlak pret'enziyası irəli sürmədən hüququ pozan (kontrafakt) hərəkətlərin dayandırılmasını pozuntu törədən şəxsdən tələb edə bilər. Bu tələbin həm yu risdiksiya (məhkəmə), həm də qeyri-yurisdiksiya form asında irəli sürülməsi mümkündür. Bundan əlavə, patent sahibi patent hüquqlarının pozulması ilə ona vurulmuş zərərin (əldən çıxmış faydanın, yəni əldə edilməmiş gəlirin) miqdarını əsaslandıra bilmir və ya kontrafakt hərəkətlərlə əldən çıxmış fayda arasında səbəbli əlaqəni sübut edə bilmir və s. Belə hallarda da sözsüz, patent sahibi hər hansı əmlak pretenziya- sı irəli sürmədən pozuntu törədən şəxsdən kontrafakt hərəkətlərin dayandırıl masını tələb edə bilər. Bəzən göstərilən müdafiə üsulu müstəqil surətdə yox, başqa müdafiə üsul ları ilə birlikdə tətbiq edilir. Məsələn, o, zərərin əvəzini ödəmə və ya dəbbə pu lu (cərimə, penya) kimi müdafiə üsulu ilə birlikdə tətbiq edilir. Mənəvi zərərin kompensasiyası patent sahibinin hüquqlarının müdafiə sində istifadə oluna bilən mülki-hüquqi üsullardan biridir. O, əmlak xarakterli mülki-hüquqi məsuliyyət tədbiridir. Patent sahibinin hüququnun pozulması nəticəsində onun keçirdiyi fiziki və ya mənəvi sarsıntılara (iztirablara) görə hüququ pozan şəxsin patent sahibinə pul kompensasiya ödəməsi göstərilən müdafiə üsulunun mahiyyətini təşkil edir. Elə buradaca dərhal qeyd etməliyik ki, patent sahibinin bütün hüquqları yox, yalnız şəxsi qeyri-əmlak hüquqları pozulduğu hallarda mənəvi zərər kompensasiya edilir. Ona görə ki, mənəvi zərəri kompensasiya etmək üçün pozulmuş hüququn ümumi qaydaya görə şəxsi qeyri-əmlak xarakterinə malik olması tələb edilir. Məsələ burasındadır ki, mənəvi zərərin kompensasiyası ki mi müdafiə üsulunun tətbiqi, adətən, pozulmuş hüququn şəxsi qeyri-əmlak hü ququ olması ilə məhdudlaşır. Patent sahibinin şəxsi qeyri-əmlak hüququ isə o halda pozula bilər ki, o, sənaye mülkiyyəti obyektinin müəllifi olsun. Məsələn, patent sahibinin müəlliflik hüququ pozulur. Bundan o, çox mütəəssir olur, daxi lən sarsılır, mənəvi iztirab keçirir, yəni patent sahibinə mənəvi zərər (ziyan) vurulur. O, mənəvi zərərin kompensasiya edilməsini tələb edə bilər. Patent sahibinin əmlak hüquqları pozulduqda mənəvi zərərin kom pen sasiyası üsulu tətbiq edilmir. Əgər patent haqqında qanunda birbaşa nəzər də tutularsa, patent sahibinin əmlak hüquqlarının pozulmasına görə mənəvi zərər kompensasiya edilə bilər. Patent sahibi olmaq barədə də mübahisə yarana bilər. Mübahisə hər hansı bir hüququn pozulması ilə bağlı olmur. Məsələn, xidməti sənaye mülkiyyəti ob yekti yaradan işçi (müəllif) ilə işəgötürən arasında patent sahibi olmaq barədə 394
mübahisə yaran bilər. Bu cür hallarda hüququn tanınması kimi müdafiə üsulu rətbiq edilir. Bunun üçün işəgötürən hüququn tanınması və ya patent sahi binin m üəyyən edilm əsi barədə məhkəməyə iddia verir Patent sahibinin (müəllifin) şəxsi-qeyri əmlak hüquqları (müəlliflik hüququ, sənaye mülkiyyəti obyektinə toxunulmazlıq hüququ və s.) pozulduğu halda, nelə hüquqlar iddia m üddəti ilə məhdudlaşdırılmadan müdafiə olunur Ona görə ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının müdafiəsi haqqında tələblərə id dia müddəti şamil edilmir (MM-in 384-cü maddəsi). Digər tərəfdən, patent haqqında qanun müəyyən edir ki, sənaye mülkiyyəti obyektinə müəlliflik hüqu- ru
müddətsiz qorunur’ . Patent sahibinin əmlak hüquqlarına gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, belə hüquqlar yalnız üm um i iddia müddəti çərçivəsində müdafiə oluna bi lər1
2. Ona görə ki, patent haqqında qanun, habelə Mülki Məcəllə əmlak xarak terli patent hüquqlarının müdafiəsi üçün hər hansı xüsusi (qısaldılmış) müddət müəyyənləşdirmir.
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|