Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 12. Müəlliflik hüququnun müdafiəsi
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 12. Müəlliflik hüququnun müdafiəsi
Müəlliflik hüququnun Əqli т Ш к'УУэ‘ hüququnun əsas institutlarından müdafiəsi anlayışı olan hüququnun yerinə yetirdiyi funksiya lardan biri onun müəllifin həm şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarını, həm də əmlak hüquqlarını müdafiə etməkdən ibarətdir. Sivil insti tut kimi müəlliflik hüququ, müəllifin göstərilən hüquqlarını lazım olan səviyyədə hüquqi müdafiə ilə təmin etməlidir. Belə müdafiə elmin, ədəbiyyatın və incəsə- 244
nətin inkişafı baxımından vacib rol oynayır. Həm şəxsi xarakterli, həm də əm lak xarakterli müəlliflik hüquqları yalnız müdafiə olunduğu hallarda, müəllif və müəlliflik hüquqlarının digər sahibləri üçün real əhəmiyyət kəsb edir. Hüququn ayrı-ayrı sahələri yaradıcılıq əsərlərini lazımi müdafiə ilə təmin et məklə, onları yaradan müəlliflərin necə deyərlər, hüquq və mənafeləri keşiyin də durur. Söhbət hər şeydən əvvəl, ilk növbədə, konstitusiya hüququ, cinayət hüququ və inzibati hüquq kimi müstəqil hüquq sahələrindən gedir. Müəlliflik hüquqlarının müdafiə edilməsində göstərilən hüquq sahələri böyük rol oynayır. Belə hal onu deməyə əsas verir ki, müəlliflik hüququnun müdafiəsi kompleks xarakterli sahədir Müəlliflik hüququnun müdafiə edilməsində konstitusiya hüququnun rolu və əhəmiyyəti böyükdür. Məhz konstitusiya hüquq normaları müəllifin hüquq- arının hüquqi müdafiəsinin əsasını təşkil edir. Konstitusiyanın 30-cu maddəsi nin 2-ci hissəsində ifadə olunan belə bir göstərişin müəlliflik hüquqlarının mü dafiəsi baxımından son dərəcə vacib və prinsipial əhəmiyyəti vardır: müəlliflik hüququ qanunla pozulur. Müəllifin hüquqlarının müdafiə edilməsində cinayət hüququnun da rolunu qeyd etmək lazımdır. Cinayət hüququ (cinayət qanunvericiliyi) bir sıra hal- arda əsərdən qanunsuz istifadəyə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutur. İnzibati hüquq isə müəlliflik hüququnun pozulması halına görə inzibati mə suliyyət müəyyən edir. İnzibati məsuliyyət təqsirkar şəxslərə müvafiq inzibati tənbeh tədbiri tətbiq olunmasını nəzərdə tutur. Müəlliflik hüququnun müdafiə olunmasında əsas və başlıca rol mülki hü quqa m əxsusdur. Mülki hüquq müəlliflik hüququnun pozulmasına görə mülki hüquq m əsuliyyəti nəzərdə tutur. Müəlliflik huququnun müdafiə edilməsində mülki hüquq özünün əsas institutlarından biri olan müəlliflik hüququnun necə deyərlər, köməyinə «bel bağlayır». Müəlliflik hüquqlap müəlliflik hüquq institutu ilə o halda müdafiə edilir ki, m üə lliflik h ü q uq la rı pozulm uş olsun. Başqa sözlə desək, yalnız müəlliflik hüquqları pozulduğu hallarda, müəlliflik hüququnun müdafiəsinə zərurət və ehtiyac yaranır. Məhz pozulmuş müəlliflik hüququnu bərpa etmək üçün mülki- hüquqi tədbirlərdən istifadə olunur. Mülki-hüquqi tədbirlər həm də o halda tətbiq edilə bilər ki, müəlliflik hüqu qunun, yəni əsərin m üəllifi kim i tanınmaq hüququnun kimə məxsus olma sı barədə m übahisə əmələ gəlsin. Belə vəziyyət yarandıqda, həmin tədbirlər müəlliflik hüququnun (əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququnun) tanınmasına yönəlir. Məhz pozulmuş hüquqlarının bərpasına və ya mübahisə edilən müəlliflik hüququnun tanınmasına yönələn mülki-hüquqi tədbirlərin məcmusu müəlliflik hüququnun mülki-hüquqi müdafiəsinin mahiyyətini təşkil edir. M üə lliflik hüququnun m ülki-hüquqi m üdafiəsi dedikdə, m üəlliflik hü ququ pozulduğu (və ya m üəlliflik hüququ barədə mübahisə yarandığı) hallarda onun bərpasına (və ya tanınmasına) yönələn mülki-hüquqi təd birlərin m əcm usu başa düşülür. Bir qayda olaraq, m ülki-hüquqi müdafiənin predmeti qismində müəlliflik 245
h ü q u q u ( s u b y e k tiv m ü ə lliflik h ü q u q u ) ç ıx ış e d ir. B u n u n la b e lə , b ə z ə n hüquq
p o z u n tu s u n ə tic ə s in d ə s u b y e k tiv m ü ə lliflik h ü q u q u x ita m e d ilir . M ə lu m m ə s ə lə d ir ki, b e lə h a ld a s u b y e k tiv m ü ə lliflik h ü q u q u m ü d a f iə p r e d m e ti o la b ilm ə z . B u n a g ö rə d ə qanunla qorunan mənafe m ü d a f iə n in m ü s tə q il p r e d m e ti q is m in d ə çıxış e d ir. M ə s ə lə n , s ə r g id ə n ü m a y iş e td ir ilm ə k ü ç ü n k ir a y ə y ə g ö t ü r ü l m ü ş n a d ir tə s v iri s ə n ə t ə s ə r i ( r ə s s a m lıq ə s ə r i) y a n ı r v ə o n u n m ö v c u d lu ğ u n a son q o y u lu r. B u z a m a n ə lb ə ttə , m ə h v e d ilə n s u b y e k t iv m ü ə llif lik h ü q u q u n u n m ü d a fiə s in d ə n s ö h b ə t g e d ə b ilm ə z . İs tifa d ə ç i ( k ir a y ə ç i) m ü ə llif in ( r ə s s a m ı n ) v e rd iy i d e lik t id d ia s ı ə s a s ın d a v u r u lm u ş z ə r ə r in ə v ə z in i ö d ə y ir . B e lə h a ld a m ü d a fiə n in p re d m e tin i s u b y e k tiv m ü ə lliflik h ü q u q u y o x , m ü ə llif in q a n u n la q o r u n a n m ə n a fe y i tə ş k il e d ir. M ü ə llifin (v ə y a m ü ə lliflik h ü q u q la rın ın d ig ə r s a h ib in in ) m üdafiə hüququ va rd ır. B u h ü q u q d a n is tifa d ə e tm ə k lə o , ö z p o z u lm u ş h ü q u q la r ın ı b ə r p a e d ir v ə y a m ü b a h is ə p r e d m e ti o la n m ü ə lliflik h ü q u q u n u ta n ıtd ırır. Müəllifin ( v ə
ya m üəlliflik hüququnun digər sahibinin) m üdafiə hüqu q u d e d ik d ə , s u b y e k tiv m ü ə lliflik h ü q u q u p o z u ld u ğ u v ə y a m ü ə llif lik h ü q u q u ba rə d ə m ü b a h is ə y a ra n d ığ ı h a lla rd a o n u n q a n u n d a n ə z ə r d ə tu tu la n m ü lk i- h ü q u qi m ü d a fiə ü s u lla rın a ə l a tm a q im k a n ı b a ş a d ü ş ü lü r . Q e y d e tm ə k la z ım d ır ki, m ü d a fiə h ü q u q u s u b y e k t iv m ü ə llif lik h ü q u q u n u n m ə z m u n u n a ( s tr u k tu r u n a ) d a x il o la n d ö r d e le m e n td ə n , y ə n i s ə la h iy y ə t d ə n (h ü q u q i im k a n d a n ) b irid ir. D ig ə r ü ç s ə la h iy y ə t ( h ü q u q i im k a n ) is ə b u n la r d a n ib a rə td ir, d a v r a n ış s ə la h iy y ə t in d ə n ; tə lə b e tm ə k s ə la h iy y ə t in d ə n ; is tifa d ə e t m ə k s ə la h iy y ə tin d ə n . S u b y e k tiv m ü ə lliflik h ü q u q u n u n ö z ü is ə q e y d e td iy im iz k im i, m ü tlə q x a r a k te rli m ü ə lliflik h ü q u q m ü n a s ib ə t in in m ə z m u n u n a d a x il e d ilə n M ü d a fiə h ü q u q u n u n d a ş ıy ıc ıs ı o la n ş ə x s ə m üdafiə hüq uq u nun subyekti d e y ilir . M ü d a f iə h ü q u q u n u n s u b y e k t i r o lu n d a ilk n ö v b ə d ə , əsəri yaradan şəxsin - m üəllifin özü çıxış edir.
M ü ə llifd ə n b a ş q a , m ü ə llif lik h ü q u q la r ın ın s a h ib i o la n d i g ə r ş ə x s lə r d ə m ü d a fiə h ü q u q u n u n s u b y e k ti o la b ilə r lə r . j M ü ə l l if li k h ü q u q la r ı n ı n d ig ə r s a h i b i o la n ş ə x s lə r d e d ik d ə , m ü x t ə lif h ü q u qi fa k tla r ə s a s ın d a s u b y e k tiv m ü ə lliflik h ü q u q u ə ld ə e d ə n ş ə x s lə r b a ş a d ü ş ü lü r. S ö h b ə t h ə r ş e y d ə n ə v v ə l, v ə r ə s ə lə r d ə n v ə d ig ə r h ü q u q i v a r is lə r d ə n , h a b e lə n ə ş r iy y a td a n , te a tr d a n , s tu d iy a d a n v ə s. g e d ir . M ü ə llif v ə y a m ü ə lliflik h ü q u q la r ın ın d ig ə r s a h ib i o la n ş ə x s lə r m ü d a f iə h ü q u q u n d a n o h a ld a is tifa d ə e d ə b ilə r lə r ki, m ü ə lliflik h ü q u q u h ə r h a n s ı ş ə x s t ə r ə fin d ə n p o z u lm u ş o ls u n . H ə m in ş ə x s ə m ü ə lliflik h ü q u q u n u p o z a n ş ə x s d e y ilir . M üəlliflik hüququnu pozan şəxs d e d ik d ə , m ü ə llif lik q a n u n v e r ic iliy in in t ə lə b lə rin ə ə m ə l e tm ə y ə r ə k ə s ə r d ə n q a n u n s u z is tifa d ə e d ə n ş ə x s b a ş a d ü ş ü lü r . Ə s ə rin n ü s x ə lə r in i q a n u n s u z y o lla h a z ır la y a n v ə y a y a n v ə s. is tə n ilə n fiz ik i v ə y a h ü q u q i ş ə x s m ü ə lliflik h ü q u q u n u p o z a n ş ə x s s a y ılır. Ə s ə rin q a n u n s u z y o lla , m ü ə llifin ra z ılığ ı v ə ic a z ə s i o lm a d a n ç ıx a r d ılm ış k o - p iy a la rı ( s u r ə tlə r i) m ü ə lliflik q a n u n v e r ic iliy in d ə kontrafakt nüsxələr (la t. « c o n t- ra fa c tio - s a x ta k a r lıq e tm ə » « c o n tra - ə le y h in ə » v ə « fa c tio - e d ir ə m » ) a d la n ır. M ü ə lliflik h ü q u q u ilə q o r u n a n ə s ə r lə r d ə n q a n u n s u z is tifa d ə e d ə r ə k h ü q u q p o e le m e n td ir. M ü d a fiə h ü q u q u n u n s u b y e k t i 246
zuntusu törədən şəxsə pirat («ədəbi-elmi quldur») deyilir. Piratın əsərdən qanunsuz istifadəyə yönələn əməli isə kontrafakt hərəkət adlanır. M üə lliflik hüququnun pozulması dedikdə, müəlliflik hüququ ilə qorunan əsərdən icazəsiz istifadə başa düşülür1. Onun formaları kifayət qədər müxtəlif dir: icazəsiz əsərin surətini çıxarmaq; icazəsiz əsəri yaymaq; icazəsiz əsəri id xal etmək; icazəsiz əsəri başqa dilə tərcümə etmək; törəmə əsərdən müəllifin razılığı və icazəsi olmadan istifadə etmək; plagiat (ədəbi-elmi oğruluq); istifadə zamanı müəllifin razılığı olmadan həm əsərin özünə, həm də onun adına və ya müəllifin adının ifadə edilməsinə hər hansı dəyişiklik etmək; müəllifin razılığı ol madan əsər çap edilərkən ona illüstrasiyalar, müqəddimələr, son sözlər, təf sirlər və ya hər hansı izahlar əlavə etmək; əsəri təhrif etmək; istifadə olunan əsərin müəllifinin adını göstərməmək və s. Müəlliflik hüququnun pozulması müəllifin həm şəxsi qeyri-əmlak hüquqları na, həm də əmlak (iqtisadi) hüquqlarına aid ola bilər. Ona görə də müəlliflik hüququnun pozulmasının şərti olaraq iki halını fərqləndirmək lazımdır; müəllifin şəxsi (qeyri-əmlak) hüquqlarının pozulması halı; müəllifin əmlak hüquqlannın pozulması halı. Belə bölgünün vacib praktiki əhəmiyyəti vardır. Məsələ bura sındadır ki, hüquq pozuntusuna yol verilən zaman istifadə olunan müdafiə usulu məhz həmin hallardan asılı olaraq müəyyən edilir və seçilir. Mülki hüquq elmində (doktrinasında), habelə mülki qanunvericilikdə mülki hüquqların iki əsas müdafiə forması göstərilir1 2. Həmin formalara aiddir: • yurisdiksiya müdafiə forması; • qeyri-yurisdiksiya müdafiə forması. Subyektiv müəlliflik hüququ məhz göstərilən iki formanın köməyi ilə müda fiə olunur. Yurisdiksiya formasından daha çox istifadə olunur. Səlahiyyətli dövlət orqanlarının vasitə və köməyi ilə həyata keçirilən müda fiə formasına y u risdiksiya form ası deyilir. Bu formanın özünün ümumi (məh kəmə) və xüsusi (inzibati) müdafiə adlı iki növü fərqləndirilir. Müəlliflik hüququ nun müdafiə edilməsində əsas və başlıca rol məhkəmə (ümumi) müdafiə form asına məxsusdur. Müəlliflik hüququ sahəsində yaranan mübahisəli mə sələlərin demək olar ki. müqayisəedilməz dərəcədə əksəriyyəti məhz məhkə mələrin vasitəsilə həll olunur. Məhkəmə müdafiəsinin əsas vasitəsi iddia he M üəlliflik hüququnun müdafiəsi zamanı müdafiə formaları sab edilir. Xüsusi (inzibati) müdafiə forması yalnız qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda həyata keçirilir (MM-in 17-ci maddəsinin 3-cü bəndi). Nə mülki qa nunvericilik, nə də onun tərkib hissəsi olan müəlliflik qanunvericiliyi bu məsələ ilə bağlı olan hər hansı bir hal müəyyən etmir. Başqa sözlə desək, müəlliflik hüququnun inzibati (xüsusi) qaydada müdafiə olunması üçün qanunvericilik indiyə kimi hər hansı hal nəzərdə tutmur. Lakin buna baxmayaraq müəlliflik hüququ pozulmuş olan şəxslər hüquq pozuntusu törədənin işlədiyi orqanın yu 1 Глоссарии терминов по авторскому праву и смежным правам Всемирной организации интеллектуальной собственности (В О ИС). Женева. 1981, с. 134. 2
Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. Учебник. М., 1999. с. 371-373. 247
xarı instansiya orqanına, yazıçılar birliyinə və digər yaradıcılıq ittifaqına müraci ət edə bilərlər. Özü də müəlliflik hüququnun xüsusi (inzibati) qaydada müdafiə olunmasının əsas vasitəsi şikayətdir. Qeyri-yurisdiksiya müdafiə forması dedikdə, elə bir tədbir başa düşülür ki, bu zaman şəxs müəlliflik hüququnu və qanunla qorunan mənafeyi dövlət orqanlarının və digər səlahiyyətli orqanların köməyindən istifadə etmədən müstəqil surətdə, öz hərəkətlərinin vasitəsi ilə müdafiə edir. Müəlliflik hüququ sahəsində qeyri-yurisdiksiya müdafiə formasından istifadə edilməsi mümkün olan məsələdir. Bildiyimiz kimi, mülki qanunvericilikdə qeyri-yurisdiksiya müdafiə formasının iki əsas növü (halı) fərqləndirilir': özünümüdafiə; operativ təsir tədbirləri. M üəlliflik hüquqlarının özünüm üdafiəsi dedikdə, müəllifin faktiki xarak terli elə hərəkətlər etməsi başa düşülür ki, bu hərəkətlər müəllifin şəxsi (qeyri- əmlak) və ya əmlak hüquqlarının müdafiəsinə yönəlir. Özü də dərhal buradaca qeyd edərək göstəririk ki, yalnız qanunla yol verilən faktiki hərəkətlərdən istifa də etmək olar. Qanunla qadağan edilən özbaşına hərəkətlər özünümüdafiə əməli sayılmır. Özünümüdafiə zamanı hər hansı formada hüquqdan sui-istifadə ilə bağlı olan hərəkətə yol verilməməlidir. Belə hərəkət əsərin qorunması üçün edilsə də özünümüdafiə vəziyyəti yaratmır və mülki hüquq pozuntusu hesab olunur. Özünümüdafiə hüquqi xarakterli yox, faktiki xarakterli mühafizəedici (qoru yucu) vasitələrdən istifadə olunmaqla həyata keçirilir. Məsələn, əsərin maddi daşıyıcılarını, əlyazmanı və müəlliflik hüququnun digər obyektlərini qorumaq üçün qoyulan mühafizə siqnalı, şifrələmə (kodlama) qurğusu və s. belə vasitə lərə misal ola bilər. Özünümüdafiənin xüsusilə üç halı müəlliflik hüququnun müdafiəsində istifa də oluna bilər: zəruri müdafiə; son zərurət; özünəyardım. Əgər müəllif müəllif lik hüququnun müdafiəsi zamanı zəruri müdafiə və ya son zərurət vəziyyətin də zərər vurarsa, belə hərəkət mülki hüquq pozuntusu sayılmır və vurulmuş zərərin əvəzi ödənilmir (MM-in 563-564-cü maddələri). Özünəyardım özünümüdafiənin digər halıdır (MM-in 656-ci maddəsi). Tə ləb hüququnun (tələbin) şəxsi səy və güc hesabına təmin edilməsi və ya ödə nilməsi özünəyardım adlanır2. Müəllif müəlliflik hüququnun müdafiəsi sahəsin də özünəyardım vasitələrindən istifadə edə bilər. Əsərin əlyazmasını almaq, müəlliflik qonorarını ödəməyən borcu şəxsi tutmaq və digər özünəyardım vasi tələri hesabına müəllifin öz hüquqlarını müdafiə etməsi mümkündür3. Operativ tə sir tədbirləri qeyri-yurisdiksiya müdafiə forması kimi müəlliflik hüququnun müdafiəsində tətbiq edilə bilər. Xüsusilə imtina aktları (onlar ope rativ təsir tədbirinin növüdür) müəllifin öz hüquqlarını müdafiə etməsi üçün va- '
Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. D ə rslik. I kitab. I c ild . Bakı, 2003, s. 885.
: Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının m ü lki hüququ. D ə rslik. Bakı, I c ild , I kitab, 2003, s. 906-907. ’ Özünəyardım vasitələri barədə bax: Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının m ü lk i hüququ. Dərslik. 1 cild. I kitab. Bakı, 2003, s. 909. 248
cib rol oynayır. Göstərilən operativ təsir tədbirinə görə müəllif müəlliflik müqa viləsi üzrə öz kontragentinin xeyrinə müəyyən hərəkətləri yerinə yetirməkdən imtina edir. Məsələn, müəllif müəlliflik müqaviləsinin icrasından imtina edir (məsələn, müqavilə aldatma və yanılma nəticəsində bağlandığına görə və s.) və ya müəllif əsərə dəyişiklik və ya əlavələr etməkdən imtina edir və s'. Qeyd etmək lazımdır ki, müəlliflik hüququ sferasında istənilən halda özünü müdafiə və operativ təsir tədbirlərinin tətbiq edilməsi mümkündür. Lakin onlar müəlliflik hüquq praktikası üçün xarakterik olmayıb, müəlliflik hüququ ilə mü dafiə obyektlərinin spesifikliyini əks etdirmir. Digər tərəfdən, müəlliflik hüququ nun müdafiə edilməsi sferasında belə tədbirlərin tətbiqi kifayət qədər məhdud xarakter daşıyır. M üəlliflik hüququnun mülki-hüquqi müdafiə üsulları Son zamanlar ölkəmizdə müəlliflik hüququnun po zulma halları xeyli dərəcədə artmışdır. Belə halla rın əmələ gəlməsinə əlbəttə, özəl nəşriyyatların, KlV-lərin, səsyazma firmalarının və videozalların yaranması və fəaliyyət göstərməsi də mühüm dərəcədə təsir göstərir. Belə və ziyyətdə təkcə müəlliflik hüququnun mülki-hüquqi müdafiə forma və vasitələri nə yox, həm də mülki-hüquqi müdafiə üsullarına yaxından bələd olmaq tələb edilir. Xüsusən də müəlliflik hüququnun mülki-hüquqi müdafiə üsullarından is tifadə etməyi bacarmaq xüsusi aktuallıq kəsb edir. M üə lliflik hüququnun m ülki-hüquqi müdafiə üsulları dedikdə, elə hü quqi va sitə lə r başa d ü ş ü lü r ki, bu vasitələrin köməyi ilə pozulmuş müəl liflik hüquqları bərpa e d ilir və ya mübahisə olunan m üəlliflik hüquqları tanınır. Müəlliflik hüququnun qorunması sahəsində tətbiq olunan mülki-hüquqi mü dafiə üsullarını iki yerə bölmək olar: • mülki-hüquqi müdafiənin ümumi üsullarına; • mülki-hüquqi müdafiənin xüsusi üsullarına. M ülki-hüquqi m üdafiənin ümum i üsulları dedikdə, elə üsullar başa dü şülür ki, onların vasitəsi ilə subyektiv mülki hüquqlar müdafiə olunur. Bu üsul lar subyektiv müəlliflik hüququnun müdafiəsi zamanı da istifadə oluna bilər. Məsələ burasındadır ki, subyektiv müəlliflik hüququ öz hüquqi təbiətinə görə subyektiv mülki hüququn bir növüdür. Məhz bu səbəbdən məhkəmə müəlliflik hüququ ilə bağlı mübahisələrə baxarkən mülki-hüquqi müdafiənin ümumi üsul larını tətbiq edə bilər. Bu barədə müəlliflik hüququna dair qanunda birbaşa göstəriş ifadə olunmuşdur1 2.
Mülki-hüquqi müdafiənin ümumi üsullarının dairəsi və spektri kifayət qədər genişdir3. 1964-cü il MM-in 6-cı maddəsi onların geniş, lakin təxmini siyahısını verirdi. Bundan fərqli olaraq yeni MM-də belə siyahıya rast gəlmirik. Mülki-hü quqi müdafiənin ümumi üsulları indiki MM-in ayrı-ayrı normalarında nəzərdə tutulur. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, RF-in müəlliflik hüququ haqqında qanu- 1 O perativ təsir tə d b irlə ri barədə bax: Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının m ü lki lıüququ, s. 9(3-916.
« M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 45-ci maddəsi. 1
Azərbaycan Respublikasının m ü lki hüququ. Dərslik. I cild , I kitab. 249
nun 49-cu maddəsi həmin üsulları sadalayaraq onların bir-bir adlarını çəkir. Ümumi müdafiə üsulları bunlardan ibarətdir: • hüquqların tanınması; • hüquqların pozulmasınadək mövcud olan vəziyyətin bərpa edilməsi; • hüquqları pozan hərəkətlərin və ya onu pozmaq təhlükəsi yaradan hərə kətlərin qarşısının alınması; • vəzifənin icrasının natura ilə müəyyən edilməsi; • hüquq münasibətlərinə xitam verilməsi və ya onların dəyişdirilməsi; • hüququ pozmuş şəxsdən vurduğu zərərin əvəzinin alınması (vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi); • mənəvi zərərin kompensasiyası və s; • dəbbə pulunun (cərimə, penya) alınması; • qanunda nəzərdə tutulmuş sair hallar. Mülki-hüquqi müdafiənin göstərilən ümumi üsulları mülki hüquq elmində iki yerə bölünür': • müdafiə tədbirlərinə; • məsuliyyət tədbirlərinə; Mülki-hüquqi müdafiə tədbirləri dedikdə, elə müdafiə üsulları başa düşü lür ki, bu üsullar bir qayda olaraq, təqsirdən asılı olmayaraq öz davranışı ilə müəlliflik hüququnu pozan istənilən şəxsə tətbiq edilir və həmin şəxs üçün əlavə yük yaratmır. Əlavə yük dedikdə, öz davranışı ilə müəlliflik hüququnu pozan şəxsin müəyyən hüquqdan məhrum edilməsi və (və ya) onun üzərinə əlavə vəzifə qoyulması başa düşülür. Mülki-hüquqi müdafiə tədbirləri mülki- hüquqi məsuliyyət tədbirlərinin malik olduğu əlamətlərdən məhrumdur. Mülki-hüquqi m əsuliyyət tədbirləri dedikdə, elə müdafiə üsulları başa düşülür ki, bu üsullar müəlliflik hüququnu pozmaqda təqsiri olan şəxslərə tət biq olunur və onlar üçün əlavə yük yaradır. Hüquq pozuntusu törədən şəxs üçün əlavə yük - mənfi əmlak nəticəsi yaratmaq mülki-hüquqi məsuliyyət təd birlərinin əsas və başlıca əlamətidir1 2. Müdafiə tədbirləri məhz bu əlamətdən məhrumdur. Məsuliyyət tədbirlərinə aiddir: • vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi (hüququ pozmuş şəxsdən vurduğu zərərin əvəzinin alınması); • mənəvi zərərin kompensasiyası; • dəbbə pulu (cərimə, penya). Mülki-hüquqi müdafiənin xüsusi üsulları dedikdə, elə hüquqi vasitələr başa düşülür ki, onlar yalnız müəlliflik hüququnun pozulması hallarında tətbiq edilir. Subyektiv mülki hüququn digər növlərinin müdafiəsində onlardan istifa də olunmur. Xüsusi müdafiə üsulları müəlliflik qanunvericiliyində nəzərdə tu tulmuşdur3. Həmin üsullara aiddir. • müəlliflik hüququnun pozulması nəticəsində əldə olunmuş gəlirin tutulma- 1 Məsələn, bax:
Ответственность, меры зашиты и санкции в советском гражданском праве//Сборник ученых трудов. Вып. №39. Свердловск, 1975, с. 11-12. ‘
Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Rcspubliksının m ü lki hüququ. D ə rslik, Bakı, 2003,1 c ild , 1 kitab. 3 « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 45-ci maddəsi. 250
sı; • kompensasiya ödənilməsi. Məhkəmə müəlliflik hüququ ilə əlaqədar mübahisələrə baxarkən iddiaçının lələbi ilə göstərdiyimiz üsulları tətbiq edə bilər. Həmin üsullar hüquq pozuntu su törədən şəxs üçün yük yaratdığına görə müdafiə yox, məsuliyyət tədbiri he- Hüquqların tanınması müəlliflik hüququ sferasında istifadə olunan əsas mülki-hüquqi müdafiə üsullarından biridir. Elə buradaca dərhal qeyd edərək göstəririk ki, bu üsulun tətbiq edilməsi müəlliflik hüququnun pozulması ilə, yəni əsərdən müəllifin razılığı olmadan qanunsuz istifadə məsələsi ilə bağlı deyildir. Hüquqların tanınması üsulundan o halda istifadə edilir ki, əsərə müəlliflik məsələsi (müəlliflik hüququ, yəni əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ) müba hisəli və ya qeyri-m üəyyən xarakter daşısın. Belə ki, əsəri yaradan şəxsin müəlliflik hüququ, yəni əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ başqa şəxslər tə rəfindən şübhə altına alınır, inkar edilir, mübahisə predmetinə çevrilir və sub yektlərin qarşılıqlı münasibətlərində qeyri-müəyyənlik əmələ gəlir. Belə vəziy yətdə əlbəttə, əsərdən normal istifadə mümkün olmur və ya çətinləşir, müəllif lik hüquqları lazımi qaydada həyata keçirilmir. Məsələn, müəllif əsəri təxəllüslə (şərti adla) nəşr etdirir. Başqa hər hansı şəxs həmin əsərə müəllifliyin ona məxsus olmasını iddia edir və bununla mübahisə yaranır. Başqa bir misalda hər hansı şəxs xəbərsiz itkin düşmüş müəllifin əsərə olan müəllifliyini mənim səyərək özünü əsərin həqiqi müəllifi kimi qələmə verir və bununla qeyri-müəy yənlik yaranır. Əsərə müəlliflik barədə mübahisəni və qeyri-müəyyənliyi ara dan qaldırmaq üçün müvafiq mülki-hüquqi müdafiə üsulundan istifadə edilir ki, həmin üsul hüququn tanınması adlanır. M ü ə lliflik hüququnun tanınması dedikdə, əsərə m üəllifliyin məhkəmə (iddia) qaydasında təsdiqlənm əsi başa düşülür. Məhkəmə sübutlara əsaslanaraq müəlliflik barədə mübahisəni həll edir və qeyri-müəyyənliyi aradan qaldırır. O, iddiaçının əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququnu rəsmi surətdə təsdiq edir, ya da müəllifliyi tanımaqdan imtina edir. Lakin məhkəmənin işə baxması üçün maraqlı şəxs iddia ilə məhkəməyə mü raciət etməlidir. Belə iddiaya m üə lliflik hüququnun tanınması barədə iddia deyilir. Bu cür iddia mülki işdir və buna görə də ona mülki icraat normalarına əsasən iddia qaydasında baxılır. Məhkəmədə iddiaçının əsərə müəllifliyi sübut olunmalıdır. Sübutetmə yükü nü iddiaçı çəkir. İstənilən sübutetmə vasitəsindən istifadə olunması mümkün dür. Söhbət hər şeydən əvvəl, yazılı sübutlardan (şəkillərdən, eskizlərdən, məktublardan, əsərin əlyazmasından və s.), şahid ifadələrindən, maddi sübut lardan, video və foto çəkilişindən, ekspert rəyindən və s. gedir. Müəlliflik hüququnun tanınması barədə iddia iki cür olur: neqativ iddia; pozi tiv iddia. Neqativ iddiaya görə, məhkəmə hər hansı şəxsi əsərin müəllifi kimi tanımır. Məsələn, hər hansı şəxs uzaq ölkəyə işləməyə getmiş müəllifin əsərə olan müəllifliyini mənimsəyir, özünü əsərin müəllifi kimi qələmə verir və ondan istifadə edir. Müəllif xaricdən qayıtdıqdan sonra əsərə həmin şəxsin müəllifliyi- sab olunur. Müəlliflik hüququnun tanınması 251
ni ta n ım a m a q b a rə d ə id d ia ilə m ə h k ə m ə y ə m ü r a c iə t e d ir. M ə h k ə m ə ö z ü n ü ə s ə rin m ü ə llifi k im i q ə lə m ə v e rə n ş ə x s in m ü ə llifliy in i ta n ım ır. Pozitiv iddiaya g ö rə , m ə h k ə m ə id d ia ç ın ı ə s ə r in m ü ə llif i k im i ta n ıy ır, o n u n ə s ə rin m ü ə llifi k im i ta n ın m a q h ü q u q u n u tə s d iq lə y ir . Q e y d e tm ə k la z ım d ır ki, m ü lk i- h ü q u q i m ü d a fiə ü s u lu k im i h ü q u q u n ta n ın m a s ın d a n ə s ə rə m ü ə lliflik b a r ə d ə m ü b a h is ə y a r a n d ıq d a is tifa d ə o lu n u r . B e lə m ü b a h is ə y a ra n m a d ığ ı h a lla rd a d a m ü ə llif ə s ə r ə m ü ə llif liy in i rə s m i s u r ə t d ə tə s d iq e td irə b ilə r. Ə s ə rə m ü ə llifliy i tə s d iq e td ir m ə k hüquqi əhəmiyyətə m alik olan faktın m ü ə y y ə n lə ş d ir ilm ə s i d e m ə k d ir . B e lə fa k t is ə iki y o lla m ü ə y y ə n o lu n u r 1: m ə h k ə m ə y o lu ilə : n o ta r ia t y o lu ilə. Əsərə m üəlliflik faktının müəyyənləşdirilməsinin məhkəmə yolunun m a h iy y ə ti o n d a n ib a rə td ir ki, m ə h k ə m ə b e lə fa k t b a r ə d ə iş ə x ü s u s i ( q e y r i- id d ia ) ic ra a t q a y d a s ın d a b a x a ra q m a ra q lı ş ə x s in ə s ə rə m ü ə lliflik fa k tın ı m ü ə y y ə n e d ir. Əsərə m üəlliflik faktının m üəyyənləşdirilm əsinin notariat yolunun m a
h iy y ə ti o n d a n ib a r ə td ir ki, m a ra q lı ş ə x s in m ü ə llif lik fa k tı n o t a r ia t h ə r ə k ə ti ilə tə s d iq o lu n u r. M ə s ə lə n , m ü ə llif m ü ə lliflik fa k tın ın t ə s d iq o lu n m a s ı b a r ə d ə ə r iz ə y a z ır. O n u n ə r iz ə d ə k i im z a s ı n o t a r iu s tə r ə fin d ə n tə s d iq lə n ir . M ü ə lliflik h ü q u q u n u n p o z u lm a s ı u z a n a n (davam et məkdə olan, davamlı) xarakterə m a lik o ld u q d a g ö s tə rilə n ü s u l x ü s u s ilə a k tu a l o lu r . Uzanan xarakterə malik olan hüquq pozuntusu d e d ik d ə , q a n u n a z id d ə m ə l n ə t ic ə s in d ə p o z u lm u ş m ü ə llif lik h ü q u q u n u n m ö v c u d lu ğ u n a s o n q o y u lm a m a s ı , m ö v c u d o lm a q d a d a v a m e tm ə s i b a ş a d ü ş ü lü r . B e lə h ü q u q p o z u n tu la r ın ın ə s a s v ə b a ş lıc a x ü s u s iy y ə ti o n d a n ib a r ə td ir ki, o n la r ın d o ğ u r d u ğ u n ə t ic ə n in a r a d a n q a ld ır ılm a s ı p o z u l m u ş m ü ə lliflik h ü q u q u n u n d a re a l s u r ə td ə b ə r p a e d ilm ə s in ə s ə b ə b o lu r . S ö h b ə t p o z u lm u ş m ü ə lliflik h ü q u q u n u n r e s titu s iy a s ı n d a n g e d ir . R e s t it u s iy a (b ə r p a e tm ə k ) m ü lk i h ü q u q u n u n y e r in ə y e tir d iy i ə s a s v ə b a ş lıc a fu n k s iy a la r d a n b ir i d ir* 2. D ig ə r tə r ə fd ə n , m ü lk i h ü q u q u n v a c ib v ə ə s a s p r in s ip lə r in d ə n b ir i pozul
muş mülki hüquqların bərpasının təmin edilm əsi p rin s ip i adlanır3 4 . O .S .lo ffe n in h a q lı m ö v q e y in ə g ö r ə , m ü lk i h ü a u q u n b ü tü n m ü h a f iz ə ( q o r u m a ) tə d b irlə ri b ə r p a e tm ə fu n k s iy a s ın ı y e r in ə y e t i r i r . R e s t it u s iy a ( b ə r p a e t m ə ) f u n k s iy a s ı m ü ə lliflik h ü q u q la r ın ın m ü d a fiə e d ilm ə s i s fe r a s ın d a d a v a c ib ro l o y n a y ır . R e s titu s iy a ü s u lu n u n k ö m ə y i ilə ç o x v a x t m ü ə llifin y a r a t d ığ ı əsərin ilkin və ziyyəti b ə rp a e d ilir. M ə s ə lə n , ə s ə r ç a p e d ilə r k ə n n ə ş r iy y a t m ü ə llif in ra z ılığ ı o l m a d a n ə s ə r ə illü s tr a s iy a , m ü q ə d d im ə , s o n s ö z , t ə f s ir v ə y a h ə r h a n s ı iz a h la r ə la v ə e d ir. B u n u n la m ü ə llifin ə s ə r in ə o la n to x u n u lm a z lı q h ü q u q u p o z u lu r . M ü ə llif tə lə b e d ir ki, ə s ə r in ilk in v ə z iy y ə ti b ə rp a e d ils in . Ə la v ə lə r ə s ə r d ə n ç ıx a rılır v ə b u n u n la m ü ə llifin ə s ə r in ə o la n to x u n u lm a z lı q h ü q u q u n u n o n u n p o z u lm a s ı- Hüquqların pozulmasınadək mövcud olan vəziyyətin bərpa edilməsi '
Ангорское право. Учебное пособие. М .. 2000, с. 201-202. '
Л/огЬаусап Respublikasının m ülki hüququ. D o rslik, I c ild , I kila b , Bakı, 2003, s. 90.
3 Yen;* orada, s.109. 4
Ратвитис нивилистичсскои мысли в СССР. Часть I / / Гражданское право. Набранные труды. М.. 2000, с. 240. 252
Müəlliflik hüquqlarını pozan və ya onları pozmaq təhlükəsi yaradan hərəkətlərin qarşısının alınması n a d ə k m ö v c u d o la n v ə z iy y ə ti b ə rp a e d ilir. G ö s tə r ilə n ü s u l m ü ə lliflik h ü q u q u n u n m ü d a fiə s in d ə is tifa d ə o lu n a n ə s a s ü s u lla rd a n b irid ir. B u ü s u lu n m ü ə lliflik h ü q u q u s a h ə s in d ə tə tb iq i q a n u n d a b ir b a ş a n ə z ə r d ə tu tu lm u ş d u r ’ -, m a ra q lı ş ə x s lə r m ü ə llif lik h ü q u q la rın ı p o z a n v ə y a p o z m a q tə h lü k ə s i y a r a d a n h ə r ə k ə tlə r in d a y a n d ırılm a s ın ı (k ə s il m ə s in i) t ə lə b e d ə b ilə r. M a r a q lı ş ə x s lə r d e d ik d ə , m ü ə llif, m ü ə lliflik h ü q u q u n u n d ig ə r s a h ib lə r i ( m ə s ə lə n , v ə r ə s ə ) , s ə la h iy y ə tli d ö v lə t o r q a n la r ı, h a b e lə m ü ə llif lik h ü q u q la r ın ı k o lle k tiv ə s a s d a id a r ə e d ə n t ə ş k ila tla r b a ş a d ü ş ü lü r. Y a s a q e t m ə k g ö s t ə r ilə n m ü d a f iə ü s u lu n u n h ə y a ta k e ç ir ilm ə s in in ə s a s v a s i tə s id ir . B u v a s it ə ilə m ü ə llif lik h ü q u q la r ın ı p o z a n v ə y a p o z m a q tə h lü k ə s i y a r a d a n h ə r ə k ə t lə r d a y a n d ır ılır , k ə s ilir v ə y a o n la r ın q a rş ıs ı a lın ır. Y a s a q e t m ə k d e d ik d ə , m ü ə llifin b a ş q a ş ə x s in m ü ə y y ə n h ə r ə k ə tlə r i y e rin ə y e tir m ə s in i q a d a ğ a n e tm ə s i b a ş a d ü ş ü lü r : • ə s ə r d ə n h ə r h a n s ı b ir p a r ç a n ın m ü ə y y ə n m ə q s ə d ü ç ü n is tifa d ə o lu n m a s ı nı q a d a ğ a n e tm ə k ; • ə s ə r in b u r a x ılm a s ın ı ( n ə ş r o lu n m a s ın ı) q a d a ğ a n e tm ə k ; • ə s ə r in s o n r a k ı y a y ılm a s ın ı q a d a ğ a n e tm ə k ; • t ə r c ü m ə n in is tifa d ə o lu n m a s ın ı q a d a ğ a n e tm ə k ; • y e n id ə n iş lə n ilm iş ə s ə r in is tifa d ə o lu n m a s ın ı q a d a ğ a n e tm ə k v ə s. G ö s tə r ilə n ü s u l b ir q a y d a o la r a q , m ü lk i- h ü q u q i m ü d a f iə n in d ig ə r ü s u lla rı ilə b ir lik d ə tə tb iq o lu n u r . M ə s ə lə n , h ə m in ü s u ld a n z ə r ə r in ə v ə z in i ö d ə m ə ü s u lu ilə b ir lik d ə is tifa d ə o lu n a b ilə r . M is a l ç ə k ə k . M ü ə llifin ə s ə r in d ə n q a n u n s u z is tifa d ə o lu n u r . B e lə h a ld a o , b ir tə r ə fd ə n ə s ə r d ə n b u n d a n s o n r a is tifa d ə o lu n m a s ın ı q a d a ğ a n e d ir , y ə n i m ü lk i- h ü q u q i m ü d a f iə n in g ö s t ə r ilə n ü s u lu n u tə tb iq e d ir. D i g ə r tə r ə fd ə n , m ü ə llif ə s ə r d ə n q a n u n s u z is tifa d ə n ə t ic ə s in d ə v u r u lm u ş z ə rə rin ə v ə z in in ö d ə n ilm ə s in i tə lə b e d ə b ilə r . B u n u n la b e lə , h ə m in m ü d a fiə ü s u lu n d a n m ü s tə q il s u r ə t d ə is tifa d ə o lu n m a s ı m ü m k ü n d ü r . G ö s t ə r ilə n m ü d a f iə ü s u lu h ə m y u r is d ik s iy a fo r m a s ın d a , h ə m d ə q e y ri-y u ris - d ik s iy a f o r m a s ın d a tə tb iq o lu n a b ilə r. G ö s tə r ilə n m ü d a fiə ü s u lu r e a l ic ra p r in s ip i ilə sıx s u r ə td ə b a ğ lıd ır. R e a l ic ra p r in s ip i m ü lk i- h ü q u q i ö h d ə lik lə r in ic ra s ın ın ə s a s p r in s ip lə r in d ə n b ir id ir 5. B u p rin s ip ə g ö r ə b o r c lu ş ə x s ö h d ə liy i n a tu r a d a , p ul k o m p e n s a s iy a s ı ilə ə v ə z e tm ə d ə n fa k tik i o la r a q ic ra e tm ə li, y ə n i ö h d ə liy in m ə z m u n u n u tə ş k il e d ə n h ə r ə k ə tlə r i e tm ə lid ir : ə ş y a v e r m ə li, iş g ö r m ə li v ə y a x id m ə t g ö s t ə r m ə lid ir . V ə z if ə n in ic r a s ın ın n a tu r a ilə m ü ə y y ə n e d ilm ə s i k im i m ü d a fiə ü s u lu n u n d a m a h iy y ə ti b e lə d ir : ö h d ə liy in b ir tə r ə fi d ig ə r tə r ə fd ə n tə lə b e d ə b i lə r k i, o , fa k tik i o la r a q m ü v a f iq ö h d ə liy in m ə z m u n u n u tə ş k il e d ə n h ə rə k ə tlə ri e ts in , m ə s ə lə n , ə ş y a n ı re a l s u r ə t d ə v e r s in , iş g ö r s ü n v ə y a x id m ə t g ö s tə rs in v ə s. B e lə y a x ın lıq v ə b a ğ lılıq a lim lə r ə ə s a s v e r m iş d ir ki, o n la r g ö s tə rilə n m ü - * 1 Vəzifənin icrasının natura ilə müəyyən edilməsi
1 « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 44-cü maddəsi. 1 Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının m ü lki hüququ. Dərslik, Bakı, 200.1, I cild, I kilab, s. 456-457. 253
d a fiə ü s u lu n u re a l ic ra ü s u lu a d la n d ırs ın la r. L a k in re a l ic ra ü s u lu m ü ə lliflik h ü q u q u n u n m ü d a fiə s i s a h ə s in d ə p r a k tik i o la ra q ə h ə m iy y ə t k ə s b e tm ir. G ö s te r ilə n s a h ə d ə o n d a n n a d ir h a lla rd a is tifa d ə o lu n u r. Ç ü n k i m ü q a v ilə ü z r ə ə s a s v ə z ifə lə r in ( ə s ə r y a r a t m a q v ə y a ə s ə r d ə n is tifa d ə e tm ə k v ə z ifə lə r in in ) re ə i ic ra s ın ı t ə r ə f ə r ( m ü ə llif v ə s ifa r iş ç i) b ir - b ir in d ə n Göstərilən müdafiə üsulu zərərin əvəzinin ödənil məsi üsulu a d la n ır. Z ə r ə r in ə v ə z in in ö d ə n ilm ə s i ə n g e n iş y a y ılm ış v ə u n iv e r s a l m ü d a f iə ü s u lu d u r . O , m ü l k i- h ü q u q i m ə s u liy y ə l tə d b ir id ir . M ü lk i- h ü q u q i m ə s u liy y ə t is ə k o m p e n s a s iy a x a r a k t e r lid ir . B u , o d e m ə k d ir ki, z ə r ə rç ə k ə n ş ə x s ə v u r u lm u ş z ə r ə r k o m p e n s a s iy a e d ilm ə lid ir . K o m p e n s a s iy a nın ə s a s fo rm a s ı is ə m ü ə lliflik h ü q u q u n u p o z m u ş ş ə x s d ə n v u r d u ğ u z ə r ə r in ə v ə z in in a lın m a s ı, y ə n i z ə r ə r in ə v ə z in in ö d ə n ilm ə s i h e s a b e d ilir . M ü ə llif in h ü q u q la rın ı p o z a n ş ə x s lə r v u r d u q la r ı z ə r ə r in ə v ə z in i ö d ə m ə lid ir lə r . Z ə r ə r in ə v ə z in i ö d ə m ə ü s u lu n d a n o h a ld a is tifa d ə o lu n u r k i, ə m la k ( iq t is a d i) x a ra k te ri! m ü ə lliflik h ü q u q la rı p o z u ls u n v ə b u n u n n ə t ic ə s in d ə m ü ə llif ə ə m la k (m a d d i) z ə r ə r i v u r u ls u n , o n u n e rn la k m ə n a f e y in ə t o x u n u ls u n . B u n u n la b e lə , m ü ə llifin ş ə x s i q e y r i- ə m la k h ü q u q la r ın a t o x u n u lm a s ı o n a ə m la k z ə r ə r i v u r u lm a s ın a s ə b ə b o la b ilə r. B e lə h a ld a d ə y m iş z ə r ə r ş ə x s i q e y r i- ə m la k m ü ə lliflik h ü q u q la r ın ın p o z u lm a s ı ilə b a ğ lı o lu r . M ə s ə lə n , h ə r h a n s ı b ir ş ə x s ö z g ə s in in ə s ə r in i ö z a d ı ilə n ə ş r e td ir ir . A m m a ə m la k ( iq t is a d i) x a r a k t e r li m ü ə lliflik h ü q u q la rın ın p o z u lm a s ı m ü ə llifin ş ə x s i q e y r i- ə m la k h ü q u q la r ın a t o x u n m a q la b a ğ lı o lm a y a d a b ilə r. M ə s ə lə n , q a n u n b ə z i h a ld a ə s ə r d ə n m ü ə llif in razılığı o lm a d a n , la k in m ü ə llif q o n o ra rı ö d ə m ə k lə is tifa d ə o lu n m a s ın a y o l v e rir 1. B u z a m a n is tifa d ə ç i q o n o r a r ö d ə m ə k d ə n b o y u n q a ç ırır. L a k in ş ə x s i q e y r i- ə m la k h ü q u q la r ın a to x u n u lm a q la n ə q ə d ə r b a ğ lı o ls a d a m ü ə llif in əmlak mə nafelərinin pozulması h ü q u q p o z u n tu s u tö r ə d ə n ş ə x s i m ü lk i h ü q u q m ə s u liy y ə tin ə c ə lb e tm ə y in m ü s tə q il ə s a s ıd ır. M ü ə lliflik h ü q u q la rın ın p o z u lm a s ı n ə tic ə s in d ə m üəllifə vurulm uş zərərin əvəzi tam həcmdə ödənilməlidir. B e lə ki, z ə r ə r v u r a n ş ə x s d ə n z ə r ə r in hər
iki h is s ə s in in (re a l z ə r ə r v ə ə ld ə n ç ıx m ış fa y d a a d lı h is s ə lə r in ) də ə v ə z i a lın m a lıd ır. Real zərər z ə r ə r ç ə k ə n m ü ə llifin ə s ə r in t ə h r if o lu n m a s ın ın a r a d a n q a ld ır ıl m a s ın a ç ə k d iy i x ə r c lə r d ə , h a b e lə m ü ə lliflik h ü q u q u n u p o z a n ş ə x s tə r ə fin d ə n m ə h v e d ilə n v ə y a z ə d ə lə n ə n m a d d i d a ş ıy ıc ın ı ( ə s ə r in m a d d i d a ş ıy ıc ıs ın ı) b ə r p a e tm ə k ü ç ü n ç ə k ilə n x ə r c lə r d ə ifa d ə o lu n a b ilə r. Ə ld ə n çıxmış faydaya g ə ld ik d ə is ə q e y d e tm ə k la z ım d ır k i, z ə r ə r in b u h is s ə s i m ü ə lliflik h ü q u q u p o z u lm a s a y d ı v ə ə s ə r d ə n q a n u n s u z is tifa d ə o lu n m a s a y d ı, m ü ə llifin ə ld ə e d ə b ilə c ə y i m ü ə llif q o n o r a r ın d a v ə d ig ə r n ö v m ə n f ə ə t d ə ( g ə lird ə ) ifa d ə o lu n a b ilə r. Q e y d e tm ə k la z ım d ır ki, m ü ə lliflik h ü q u q u n u p o z a n ş ə x s d ə n v u r d u ğ u z ə r ə rin ə v ə z i b ir q a y d a o la r a q , pul formasında a lın ır. B a ş q a s ö z lə , d e s ə k , m ü ə llif lik h ü q u q la rın ın p o z u lm a s ı n ə t ic ə s in d ə v u r u lm u ş z ə r ə r in ə v ə z i p u lla k o m p e n tə lə b e d ə b ilm ə z lə r. H ü q u q u p o z m u ş ş ə x s d a ıı v u r d u ğ u z ə r ə r in ə v ə z in in a lın m a s ı ' « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 17-ci maddəsinin 3*cü bəndi. 254
sasiya edilir. Bəzi ölkələrin, məsələn, Rusiya Federasiyasının müəlliflik qanun vericiliyinə görə vurulmuş zərər tarn və ya qismən əsərin kontrafakt nüsxələri nin alınması hesabına örtülə bilər. İstehsalı (hazırlanması) və ya yayılması mü əlliflik hüququnun pozulmasına şabəb olən əsər nüsxələri kontrafakt nüsxə lər sayılır. Əsərin kontrafakt nüsxələri müəlliflik hüququnu pozan şəxsin əlin dən alınır və müəllifə (və ya müəlliflik hüququnun digər sahibinə) verilir. Bu yolla müəllifə vurulmuş zərərin əvəzi tam və ya qismən kompensasiya edilir. Mənəvi zərərin Müəlliflik hüquqlarının pozulması nəticəsində bəzən kompensasiyası müəllifə (və ya müəlliflik hüququnun digər sahibinə) H y əmlak (maddi) zərəri yox, mənəvi zərər vurulur. Belə halda m ənəvi zərərin kompensasiyası kimi m üstəqil müdafiə üsulundan istifadə etməklə müəlliflik hüququ müdafiə olunur. Mənəvi zərər dedikdə, m üə lliflik hüquqlarının pozulması nəticəsində m üəllifin k e çird iyi m ənəvi iztirab və sarsıntı, daxilən düşdüyü əzab-əziy yət başa düşülür. Müəllifə mənəvi zərər müəlliflik hüquqlarının pozulması nəticəsində vurulur. Belə ki, hər hansı müəlliflik hüququ pozulur. Bundan müəilif çox mütəəssir olur, həyəcanlanır, mənəvi iztirab və sarsıntı keçirir, daxilən əzab-əziyyətə dü çar olur. Bu isə onu ifadə edir ki, müəllifə mənəvi zərər vurulmuş, ona qeyri- maddi (qeyri-əmlak) xarakterli ziyan dəymişdir. Mənəvi zərər qeyri-əmlak (qeyri-maddi) zərərdir. Elə buradaca dərhal qeyd edərək göstəririk ki, ancaq m üə llifin m alik olduğu şəxsi qeyri-əm lak hüquqları (əsərin müəllifi kimi tanınm aq hüququ, ad hüququ və s.) pozulduqda, ona mənəvi zərər vuru la bilər. Hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq göstərilir ki, müəllifin yalnız qeyri- əmlak hüquqlarının pozulması ona mənəvi zərər vurulmasına səbəb olur’ . Məhz şəxsi qeyri-əmlak xarakterli müəlliflik hüquqlarının pozulması nəticəsin də vurulan mənəvi zərərin əvəzi ödənilir ki, buna mənəvi zərərin kompensasi yası deyilir. Deməli, mənəvi zərər m üəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqları pozulduğu hallarda kom pensasiya edilir. Məsələn, əgər çap edilərkən nəş riyyat müəllifin razılığı olmadan ona illüstrasiyalar əlavə edir. Bundan müəllif çox mütəəssir olur, mənəvi iztirab və sarsıntı keçirir. Belə halda müəllifin əsə rinə olan toxunulmazlıq hüququ kimi qeyri-əmlak hüququ pozulur və bunun nəticəsində ona mənəvi zərər vurulur. Müəllif ona vurulmuş mənəvi zərərin kompensasiyasını tələb edə bilər. Müəllifin əmlak (iqtisadi) hüquqlarının pozulması zamanı isə mənəvi zərər yalnız müəlliflik qanunvericiliyində birbaşa nəzərdə tutulduğu hallarda kom pensasiya edilir. Müəlliflik qanunvericiliyində isə belə halın müəyyən edilməsi nə rast gəlmirik. Əmlak zərəri və mənəvi zərərə görə məsuliyyət arasında birbaşa (bilavasi tə) asılılıq yoxdur1 2. Mübahisəsiz olaraq demək olar ki, mənəvi zərərə görə mə suliyyət əmlak zərərinin mövcudluğundan birbaşa asılı deyildir3. 1
Моральный вред и компенсация за страдания. М ., 1997, с. 91. 2
Авторское право. Учебное пособие. М ., 2000, с. 223. J С борник постановлений Пленума Верховного Суда Российской Федерации. 1961-1996, М., 1997, с. 171. 255
Mənəvi zərər hər hansı bir əmlak (maddi) elementindən məhrum olan zə rərdir1. Lakin buna baxmayaraq müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının po zulması bir sıra hallarda «təmiz» əmlak zərərinin vurulmasına səbəb ola bilər. Məsələn, istifadəçi müəllifin adını və müəllifə istinad olunmasını göstərmir (be lə halda müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarından biri olan ad hüququ pozu lur) və ya əsərə elmi səhvlərə səbəb olan hər hansı dəyişiklik edir (belə halda isə müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarından biri olan əsərə toxunulmazlıq hü ququ pozulur). Müəllif bunlardan çox mütəəssir olur, mənəvi iztirab və sarsıntı keçirir (bununla ona mənəvi zərər vurulur), xəstəxanaya düşür, işə çıxmır, əmək haqqından məhrum olur, dərman alınmasına, həkim müalicəsinə xərc çəkir və s. Bununla müəllifə birbaşa (bilavasitə) yox, vasitəli əmlak zərəri vu rulur ki, həmin zərər müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının pozulmasının do layı nəticəsidir. Buna görə mənəvi zərərə görə məsuliyyət həm əmlak məsuliy yəti ilə birlikdə, həm də müstəqil surətdə tətbiq edilə bilər. Müəllifə mənəvi zərər vurulmasına səbəb olan hallara aid etmək olar: əsər ad göstərmədən (adsız, anonim) dərc edilməli olduğu halda, onun müəllifin adının açıqlanması ilə dərc edilməsi; şərikli əsər nəşr edilərkən nəşriyyatın təqsiri üzündən şərik müəlliflərdən birinin adının göstərilməməsi; əsər çap edildikdə nəşriyyatın müəllifin razılığı olmadan əsərə ciddi elmi səhvlərə səbəb olan dəyişiklik etməsi və onun təhrif olunması; əsər çap edilərkən nəşriyyatın müəllifin razılığı olmadan ona müəllifin ideya və mövqeyinə zidd olan əlavələr etməsi və s. Mənəvi zərərin kompensasiyasını bir qayda olaraq, müəllif tələb edə bilər. Bu, aydın məsələdir. Belə ki, şəxsi qeyri-əmlak xarakterli müəlliflik hüquqları ona məxsusdur. Bu hüquqlardan birinin pozulması nəticəsində vurulan mənə vi zərərin kompensasiya olunmasını da məhz o tələb edə bilər. Bununla belə, müəllifin ölümündən sonra onun vərəsələrinin də mənəvi zərərin kompensasi yası kimi müdafiə üsulundan istifadə etmələri mümkündür. Məsələ burasında dır ki, müəllifin vərəsələri onun şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının qorunmasını həyata keçirə bilərlər. Mənəvi zərər pul formasında kompensasiya edilir. Lakin pul mənəvi zə rərin əvəzinin ödənilməsi, restitusiya demək deyildir. Belə ki, zərərin əvəzinin ödənilməsi dedikdə, restitusiya, yəni pozulmuş hüququn onun pozulmasına- dək mövcud olan vəziyyətə gətirilməsi, onun bərpa olunması başa düşülür. Pul yalnız əmlak zərərini aradan qaldıra bilər. Mənəvi zərərin əvəzi sözün hə qiqi mənasında ödənilmir. Müəllifin keçirdiyi mənəvi iztirab və sarsıntıları necə satıb-almaq olar? Göstərilən halda pul restitusiya kim i yox, kompensasiya, mənəvi zərərə düşmüş m üəllifi təmin etmək vasitəsi kim i çıxış edir. Lakin pulu mənəvi zərərin ekvivalenti saymaq olmaz. Məsələ burasındadır ki, mənə vi iztirab və sarsıntıların pul ekvivalenti mövcud deyildir. Mənəvi iztirab və sar sıntılar (mənəvi zərər) yalnız pulla ifadə olunmaqla qiymətləndirilə bilər. Mənəvi zərərə görə pul kompensasiyasının məbləği məhkəmə tərəfindən müəyyən edilir. Məhkəmə mənəvi zərərin kompensasiya məbləğini müəyyən 1
Возмещение морального (неимущественного) вреда. M ., 2005, с. 16. 256
edərkən aşağıdakı halları nəzərə alır: müəllifin keçirdiyi mənəvi iztirab və sar sıntıların həcmini; müəlliflik hüququnu pozan şəxsin təqsirinin dərəcəsini; ca vabdehin əmlak (maddi) vəziyyətini. Mənəvi zərərə görə pul kompensasiyası nın məbləği müəlliflik hüququnu pozan şəxsin vurulm uş əmlak zərərinin əvəzinin ödənilm əsindən asılı deyildir. Belə ki, eyni vaxtda birlikdə həm mənəvi zərər kompensasiya edilə, həm də əmlak zərərinin əvəzi ödənilə bilər. Bəzən tərəflər (yəni müəllif və müəlliflik hüququnu pozan şəxs) mənəvi zə rərə görə pul kompensasiyasının məbləği barədə öz aralarında razılığa gəlir lər. Belə halda müəlliflik hüququnu pozan şəxs məsələnin məhkəmə qayda sında həll olunmasını istəməyərək pul kompensasiyasını müəllifə könüllü su rətdə ödəyir. Əlbəttə, tərəflər arasında mübahisə yarandığı hallarda, məsələ məhkəmə qaydasında həll olunur. Mənəvi zərərin kompensasiyası kimi müda fiə üsulu çox vaxt və əsasən məhkəmə vasitəsi ilə həyata keçirilir. Məhkəmə mənəvi zərərin kompensasiyası barədə iddiaya baxaraq bəzi hallarda müəlliflik hüququnu pozan şəxsdən (cavabdehdən) rəmzi məbləğin (məsələn, 1 manatın, 100 manatın, 1000 manatın) alınması barədə qərar qə bul edir. Buna m ənəvi zərərin rəmzi mənada kompensasiyası deyilir. Əsas məsələ dövlət adından qəbul edilən və elan olunan məhkəmə qərarında iddia çının (müəllifin) haqlı olmasının təsdiqlənməsi, cavabdehin (müəlliflik hüququ nu pozan şəxsin) hərəkətinə mənəvi-etik qiymət verilməsi və onun haqsız ol masının tanınması, habelə açıq məhkəmə prosesinin keçirilməsidir. Əsas mə sələ cavabdehin ədalət mühakiməsini həyata keçirən orqan kimi məhkəmə qarşısında durması və müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarını pozan hərəkət ləri barədə izahat verməsindən ibarətdir. Mənəvi zərərin kompensasiyasına münasibət birmənalı deyildir. Bəzən ona hüquq pozuntusu törədən şəxsi cəzalandırmaq vasitəsi kimi baxırlar. Digər halda isə ondan mənəvi zərərlə bağlı olaraq dəyən ziyanın (itkinin) əvəzini ödəmək məqsədi ilə müəyyən məbləğdə pul almaq üçün istifadə edirlər. Hüquq m ünasibətlərinə xitam verilməsi və Huquq münasibətlərinə ya o n |arln dəyişdirilm əsi müəlliflik hüquqları- xı am veri məsi və ya n|n mydafiə edilməsində istifadə olunan əsas on arın əyış ırı məsi müdafiə üsullarından biridir. Bu üsul xüsusən də müəlliflik müqaviləsindən yaranan hüquq münasibətləri sahəsində daha geniş tətbiq edilir. Göstərilən üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hüquq mü nasibəti xitam edilir və ya dəyişdirilir və bu yolla müəllif öz hüququnu müdafiə edir. Lakin hüquq münasibətinin xitam edilməsi və ya dəyişdirilməsinin müm künlüyü hökmən birbaşa ya qanunda, ya da müqavilədə nəzərdə tutulm a lıdır. Məsələn, müəllif müqaviləsində nəzərdə tutula bilər ki, hüquq pozuntu- suna yol verildikdə tərəflərdən birinin tələbi ilə müqavilə şərti dəyişdirilsin. Mü vafiq tərəf müəllifin hüququnu pozan kimi, müəllif müqavilə şərtini (hüquq mü nasibətini) dəyişdirir və bu yolla öz hüququnu müdafiə edir. Müəllif müqaviləsində nəzərdə tutula bilər ki, hüquq pozuntusuna yol veril dikdə (məsələn, tərəflərdən biri hər hansı müqavilə şərtini pozduqda və s.) tə rəflərdən birinin tələbi ilə müəllif müqaviləsi vaxtından əvvəl xitam edilsin. Əgər istifadəçi (o, müəllif müqaviləsinin bir tərəfidir) müqavilə şərtini pozaraq 257
hüquq pozuntusuna yol verərsə, müəllif öz pozulmuş hüququnu müdafiə et mək üçün müqavilənin ləğv olunmasını (xitam edilməsini) tələb edə bilər. Məsələn, əsərin çap edilməsi barədə müəllif müqaviləsində nəzərdə tutulur ki, nəşriyyat (istifadəçi) əsər çap edilərkən ona illüstrasiyalar, təfsirlər, son sözlər və ya hər hansı əlavə edə bilməz. Nəşriyyat bu müqavilə şərtini pozur. Müəllif müqaviləni pozur Hüquq münasibətinin xitam edilməsi və ya dəyişdirilməsi bir qayda olaraq, mübahisəyə səbəb olur və məcburi surətdə həyata ke çirilm əsini tələb edir. Buna görə də göstərilən üsul adətən, yurisdiksiya form asında realizə olu nur. Bununla belə, həmin üsul qeyri-yurisdiksiya formasında da, yəni səlahiy yətli dövlət orqanlarına müraciət olunmadan və onların köməyindən istifadə edilmədən müəllifin özü tərəfindən də həyata keçirilə bilər. Dəbbə ulu Dəbbə pulu müəlliflik hüquqlarının müdafiə olunmasın- (cərimə Denva) da 'sti|:adə ec,ilən mülki-hüquqi müdafiə üsullarından bi- alınması
*
ridir. müdafiə üsulu əsasən müqavilə öhdəliyinin, yə ni müəllif müqaviləsindən yaranan öhdəliyin pozulması zamanı mülki-hüquqi məsuliyyət tədbiri kimi tətbiq edilir. Konkret müəllif müqaviləsində tərəflər müqavilə öhdəliyinin icra edilməməsi və ya lazımi qaydada icra edilməməsi üçün dəbbə pulu (cərimə, penya) müəy yən edə bilərlər. Məsələn, müəllif müqaviləsində nəzərdə tutulur ki, istifadəçi müəllifə ödəniləcək qonorarı vermədikdə və ya qonorarın verilməsini gecikdir dikdə cərimə ödəsin. Müəllif müqaviləsi mülki-hüquqi xarakterə malikdir. Buna görə də müəllif müqaviləsi üzrə mülki qanunvericilikdə nəzərdə tutulan istənilən məsuliyyət tədbirinin tətbiq olunması mümkündür, bu şərtlə ki, o, həmin müqavilənin xa rakterinə ziddi olmasın. Məhz bu səbəbdən tərəflər öz üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərin icra edilməməsi və ya lazımi qaydada icra edilməməsi üçün mü qavilədə cərimə sanksiyası nəzərdə tutmaq barədə razılığa gələ bilərlər. Qüvvədə olan müəlliflik qanunvericiliyinə görə müəlliflik hüququnun qorunması sahəsində mülki- hüquqi müdafiənin ümumi üsullarından başqa, həm də m ülki-hüquqi m üdafiənin xü su si ü s u l larından istifadə oluna bilər. Müdafiənin xüsusi üsulları müəlliflik hüququnu pozan şəxs üçün əla və yük yaradır. Buna görə də onlar mülki-hüquqi müdafiə tədbiri yox, m ülki- hüquqi məsuliyyət tədbiridir. Zərərin əvəzini ödəmə kimi əsas məsuliyyət tədbirinə münasibətdə xüsusi müdafiə üsulları əlavə sanksiyalar hesab olu nur. Müəlliflik qanunvericiliyinin xüsusi müdafiə üsulları (əlavə sanksiyalar) mü- əyyənləşdirməsini nə ilə izah etmək olar? Qeyd etmək lazımdır ki, bir qayda olaraq, sovet dövrünün müəlliflərindən olan M.V.Qordonun haqlı təbirincə, əsərdən razılıq olmadan, icazəsiz istifadə nəticəsində müəllifin itirdiyi məbləğ vurulmuş zərərin əvəzinin alınması qaydasında ödənilməlidir’ . Amma praktika- Müəlliflik hüququnun qorunması sahəsində istifadə olunan mülki- hüquqi müdafiənin xüsusi üsulları
Советское авторское право. M ., 1965, с. 220. 258
da adətən, zərərçəkən müəllif ona vurulmuş zərərin həcmini sübut edə bilmir’ . Başqa sözlə desək, müəlliflik hüquqlarının pozulması nəticəsində müəllifə vu rulmuş zərəri hesablamaq obyektiv cəhətdən çətinlik törədir, zərər vurulması faktının özünü sübut etmək heç də asan olmur. Müəlliflik qanunvericiliyi müəl lifə dəymiş zərərin əvəzinin daha asan və sadə yolla ödənilməsini təmin et mək məqsədilə iki xüsusi m üdafiə üsulu müəyyən edir. G əlirin tu tulm ası xüsusi müdafiə üsullarından biridir. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, m ü ə lliflik hüququnu pozan şəxsdən m üəlliflik hüququ nun pozulması nəticəsində əldə edilm iş gəlir zərərçəkmiş m üəllifin xey rinə alınır. Söhbət qanunsuz əldə olunan gəlirin tutulmasından gedir. Əldə olunmuş gəlir isə adi hesablama qaydası ilə müəyyən edilir. Bu qaydaya görə əsərin bir nüsxəsinin qiyməti tirajın sayına vurulur. Alınmış məbləğdən nəşriyyat-mətbəə xərcləri çıxılır. Yerdə qalan məbləğ əldə olunmuş gəlirdir. Gəlirin tutulması zərərin əvəzini ödəmə kimi müdafiə üsulunun əvəzinə isti fadə olunan mülki-hüquqi sanksiyadır. Buna görə də göstərilən halda zərərin əvəzinin ödənilməsi üsulu tətbiq edilmir. Əlbəttə, gəliri tutmaq kimi müdafiə üsulu yalnız məcburi qaydada həyata keçirilə bilər. Buna görə də həmin üsulu iddiaçının (zərərçəkən müəllifin) tələbi ilə məhkəmə tətbiq edir. Kom pensasiya ödənilm əsi xüsusi müdafiə üsulunun ikincisidir. Bu üsul zərərin əvəzinin ödənilməsi və ya gəlirin tutulması kimi məsuliyyət tədbirlərinin əvəzinə tətbiq edilir. Bu, o deməkdir ki, kompensasiya ödənilməsi kimi üsul dan istifadə olunarkən nə zərərin əvəzi ödənilə bilər, nə də əldə olunmuş gəlir tutula bilər. Göstərilən müdafiə üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, m üəlliflik hüqu qunu pozan şəxs zərərçəkən m üəllifə (m üəlliflik hüququ pozulmuş şəx sə) şərti m aliyyə va h id in in 100 m islindən 50 min m islinədək məbləğdə kom pensasiya ödəyir. Kompensasiya iddiaçının (müəlliflik hüququ pozulmuş şəxsin) tələbi ilə məhkəmə qaydasında ödənilir. Kompensasiya həm də könül lü qaydada ödənilə bilər. Kompensasiya ödənilməsi müəlliflik hüququnun müdafiə edilməsində tətbiq edilən ən münasib və əlverişli üsuldur. Ona görə ki, həmin üsuldan istifadə za manı iddiaçı (hüququ pozulmuş və zərərə düşmüş müəllif) müəlliflik hüququnun pozulması nəticəsində ona vurulmuş zərərin həcmini əsaslandırmağa borclu deyildir. O, yalnız müəlliflik hüququnun pozulması faktını sübut etməlidir. Nə gəlirin tutulması, nə kompensasiya ödənilməsi xüsusi xarakterli mülki- hüquqi məsuliyyət növü hesab edilir. Məsələ burasındadır ki, onlar zərərin əvəzini ödəmə üsulundan fərqlənmir. Onların üçü də eyni məsuliyyət tədbiri olub, müəllifə dəymiş ziyanın əvəzinin müəlliflik hüququnu pozmuş şəxsdən alınmasının konkret forma və metodlarıdır. Bu forma və metodlardan hansının seçilməsi iddiaçının istək və mülahizəsi ilə bağlıdır. Иоффе О.C. Советское гражданское право. Часть 3. Курс лекций. Л .. I965, с. 82. 259
Müəlliflik hüququ göstərilənlərdən başqa, digər üsul- Müəlliflik (arla da müdafiə oluna bilər ki, mülki hüquq elmində, hüququnun digər habelə müəlliflik hüquq elmində həmin üsulların bir müdafiə üsulları neçƏSj göstərilmişdir. Əsərin nüsxələrini (tirajı) mü sadirə etmək müdafiə üsullarından biridir'. Bir qayda olaraq, əsərin nüsxələri kontrafakt nüsxələri olduqda müsadirə olunur. Tirajın müsadirəsi məsuliyyət tədbiri olsa da praktiki cəhətdən həyata keçirilmir. Məsələ burasındadır ki, ki tab satışı ilə məşğul olan mağazalardan və kitabxanalardan əsərin nüsxələrini yığışdırmaq mümkün olsa da, onları ayrı-ayrı alıcılardan geri almaq son dərəcə çətin məsələdir. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, tirajın müsadirəsi kimi üsul RF-in müəlliflik qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuşdur2. Əsərin nüsxələrinin hazırlanması və surətçıxarma üçün nəzərdə tutulan avadanlıq və materiallar da müsadirə olu na bilər. Tirajın müsadirəsi kimi üsuldan bir qayda olaraq, ko n tra fa ksiya 3 zamanı istifadə olunur. Özgə əsərinin surətini çıxarmaq və yaymaq yolu ilə müəlliflik hüququnun pozulması kontrafaksiyanın mahiyyətini təşkil edir. Kontrafaksiya hüquq pozuntusunun növüdür. Kontrafaksiya dedikdə, müəlliflik hüququnun pozulmasının elə halı başa düşülür ki, bu zaman müəllifin razılığı ve icazəsi olmadan onun yaratdığı əsə rin surəti çıxarılır (nüsxələri hazırlanır) və (və ya) yayılır. Əvvəllər kontrafaksiya anlayışı ilə yalnız özgə əsərini yenidən çap etmək başa düşülürdü''. Müəlliflik hüququnu pozan şəxs kontrafaktor adlanır. O, kontrafaksiyada təqsirli bilinən şəxsdir. Motiv kontrafaksiyanın məcburi əlaməti hesab edilmir. Buna görə də kont- rafaktorun hansı niyyətlə əsərin nüsxələrini hazırlaması və yaymasının hüquqi əhəmiyyəti yoxdur. Əsərin nüsxələrinin hazırlanması və yayılması kommersiya məqsədi ilə bağlı ola da bilər, olmaya da. M üəlliflik hüququnun pozulmasının açıq b ild irilm ə si mülki-hüquqi mü dafiə üsullarından biridir. Bu üsulu müəlliflik qanunvericiliyi nəzərdə tutmur. Həmin üsuldan müəlliflik hüququnun müdafiəsində istifadə olunması hüquq doktrinasında əsaslandırılır5. Göstərilən üsul m əsuliyyət tədbiri yox, m üdafiə tə d biri sayılır. Özü də o, yurisdiksiya (məhkəmə) formasında yox, qeyri-yurisdiksiya (qeyri-məhkəmə) formasında tətbiq edilir. Göstərilən üsulun mahiyyəti hansısa özgə əsərinin qanunsuz nəşrə hazır lanması barədə (məsələn, kontrafakt nəşr barədə və s.) açıq məlumat veril məsindən ibarətdir. Bununla müəlliflik hüququnun pozulmasının qarşısı alınır. Açıq məlumat bir qayda olaraq, xüsusi nəşrlərdə verilir. Belə məlumat oxucu Малсип H.C. Гражданский чакон и права личности «СССР. М ., 1981,с. 196. * Вах: часть 2. ст. 50 Закона об авторском нраве Российской Федерации. ‘ Kontrafaksiya «saxtakarlıq etmə» ınonasını ifadə edir (Словарь иностранных слов M ., 1982, с. 256).
Авторское право па литературные произведения. Казань, 1891, с. 278. Макагонова И.В. Авторское право. Учебное пособие. М .. 2000, с. 227. 260
auditoriyasını özgə əsərinin qanunsuz nəşrə (kontrafaksiyaya) hazırlanması b a r ə d ə xəbərdar edir. Bu üsulla müəlliflik hüququ müdafiə olunur. Etiraz etmək mülki-hüquqi müdafiə üsullarından biridir. Bu üsuldan o halda is tifa d ə edilir ki, müəllifə əsassız tələb irəli sürüsün. Belə halda müəllif etiraz e tm ə k üsulunun köməyinə bel bağlayır. Etiraz etmək müəllifin əsassız tələbi y a la n a çıxartmaq üçün verdiyi cavabdır. .... ...... ... İddia müddəti barədə qaydanın tətbiq edilməsi kimi Müəlliflik huququnun məsə|ə müəlliflik hüququnun hansı növünün pozul- 3 'äSj j ? masından asılıdır. Belə ki, əgər müəllifin şəxsi qey- rı-əmlak huquqları pozularsa, onda iddia müddəti barədə qayda tə tb iq olunm ur. Ona görə ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquqlannın müdafiəsi haqqında tələblərə iddia müddəti şamil edilmir (MM-in 384-cü mad dəsi). Məsələn, mənəvi zərərin kompensasiyası barədə tələblərə iddia müd dəti aid olunmur. Məsələ burasındadır ki, mənəvi zərərin kompensasiyası ba rədə tələb müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının pozulmasından yaranır. Beləliklə, müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının pozulmasından əmələ gələn tələblərə iddia müddəti aid edilmir. Bu isə o deməkdir ki, müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının iddia müdafiəsi həmin hüquqların pozulması anından nə qədər ötməsindən (keçməsindən) asılı olmayaraq həyata keçirilir. Müəllifin əmlak (iqtisadi) hüquqlarına gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, be lə hüquqların pozulmasından yaranan əmlak mübahisələrinə ümumi iddia m üddəti şamil o lu n u r'. Ümumi iddia müddəti isə 10 ildir (MM-in 373-cü mad dəsinin 1-ci bəndi). Əgər mübahisə müəlliflik müqaviləsindən yaranarsa, onda 3 illik iddia müddəti tətbiq olunur. Belə ki, mülki qanunvericilik müqavilə tələbləri üzrə 3 illik iddia m üddəti müəyyən edir (MM-in 373-cü maddəsinin 2-ci bəndi). Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|