O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

Tashqi ko‘rik
davrida korrektorning ishlashi xam tekshiriladi, ushbu asbob 
ko‘rsatkichini mexanik nuldan ikki tomonga qo‘zg‘otish imkonini beradi va aniq 
nolni o‘rnatiladi.
Qiyoslanayotgan asbob bilan birgalikda qo‘llanilayotgan masshtabli o‘lchov 
o‘zgartirgichini tashqi ko‘prikdan o‘tkazish kerak. Ularning aniqlik sinfidan 
yuqori bo‘lishi kerak. 
YUqorida sanab o‘tilgan defektlarni birontasi asbobda yoki u bilan birgalikda 
qo‘llanilayotgan o‘lchov o‘zgartirgichida aniqlansa qiyoslanayotgan asbob 
qo‘llanilishga mos kelmaydi va keyichalik qiyoslashga tushmaydi. 
Asbobni sinash maqsadi shuki
asbobni o‘lchov mexanizmi o‘lchanayotgan 
kattalik o‘zgarishini sezadi, asbobni boshqaruv organlari o‘z funksiyalarini 
bajara olish xususiyatiga ega. Bunda kontakt asboblarda kontakt qurilmaning 
ishchanligi, o‘zi yozarlarda esa – ko‘rsatkichlarni yozish qurilmasi. 
YOrug‘likli ko‘rsatkichli asboblarda sinash jarayonida ta’minotni barcha 
kuchlanishlarida yoritish qurilmasining ishlashi tekshiriladi. YOrug‘lik 
dog‘idagi sanoq riskasi aniq ko‘rinib turishi kerak va bo‘limlarga parallel siljishi 
kerak. 
Ommetrlarda va faradmetrlarda boshqaruvchi qurilmaning ishlashi tekshiriladi, 
strelkani shkalani nazorat nuqtasiga o‘rnatish imkoni xam tekshiriladi. 
Sinash jarayonida asbobni xarakatlanuvchi qismlarida “ishqalanish”larni 
yo‘qligini tekshirish kerak. Buning uchun asbobni namunali signal manbaiga 
yoki namunali boshqaruv o‘lchovchisiga ulanadi va o‘lchanayotgan kattalik 
qiymatini oxistalik bilan minimaldan maksimalgacha va aksincha o‘lchanadi. 
Bunda asbob ko‘rsatkichi shkala bo‘ylab sakrashsiz va ishqalanishsiz o‘zgarishi 
kerak. Oxirgilarning mavjudligi shuni ko‘rsatadiki asbobning xarakatlanuvchi 
qismi xarakatlanmaydiganga qismiga tegib turadi. Bunday asboblar ishlatilishi 
mumkin emas. 
Egilishni ta’sirini aniqlash.
Asbobning xarakatlanuvchi qismining og‘irlik 
markazi uning aylanish o‘qi bilan mos tushishi kerak. Tenglashtirish uchun 
xarakatlanuvchan qismlarda maxsus protivoveslar mavjud bo‘lib, uning 
xarakatlanishi natijasida og‘irlik markazining kerakli xolati aniqlanadi. Turli 
ta’sirlar ta’sirida og‘irlik markazi siljishi mumkin, bunda esa asbobni egilish 
burchagiga bog‘liqligi bilan amalaga oshadi. SHuning uchun satx bilan 
ta’minlanmagan barcha asboblar ko‘rsatkichlariga egilish ta’siri tekshiriladi. 
Asbobni bunday xolatda belgilangan ishchi xolatidan chetga chiqishi 
ko‘rsatkichlarni o‘zgarishiga olib kelmasligi kerak. Agar asbobni ishchi xolati 
ko‘rsatilmagan bo‘lsa, gorizontal xolatda xam, vertikal xolatda xam texnik 

---

21 
talablarga mos kelishi kerak. Egilishni normallashgan burchagi uning 
konstruksiyasiga, uning aniqlik sinqiga, qo‘llanilish sharoitiga bog‘liq. Osilgan, 
xarakatlanuvchiqismli asboblarni 1
0
burchakka egiladi. Oddiy qilib yig‘ilgan 
asboblarning egilish burchagi 5 yoki 10
0
.
Mexanik ta’sirlarga chidamli asboblar uchun egilish burchagi aniqlik sinfiga va 
bajarilishiga bog‘liqdir: 0,5 – 1,0 aniqlik sinfidagi asboblar uchun – 20
0
; shitlilar 
– 30
0
; 1,5 – 4,0 aniqlik sinfidagi asboblar uchun – 30
0
, shitlilar – 45
0
. 
Laboratoriyada mos keluvchi egilish burchagini xosil qilish uchun 1, 5, 10, 20, 
30 va 45
0
burchakli shablonlarga ega bo‘lishi kerak. 
Egilish ta’sirini ishga tushgan shuningdek ishga tushmagan asbobda aniqlash 
mumkin. Mantiqiy o‘lchov mexanizmli asboblarni egilishga bo‘lgan ta’sirini 
yoniq priborlarda amalga oshirish tavsiya qilinadi. 
Egilishni ta’siri quyidagicha aniqlanadi. Asbob strelkasini shkalaning geometrik 
markazining A o‘rnatiladi va xar to‘rt tomonnga engashtirib A
1
nuqtani belgilab 
olishadi. 
Xar bir xolat uchun keltirilgan γ xatolik aniqlanadi: 
γ=A
1
– A/A
n
•100, 
bu erda: A
n
– asbob shkalasining normal qiymati. Olingan xar bir natija qiymati 
γ ruxsat etilgan asosiy xatolik qiymatidan oshmasligi kerak. 
Mexanik aks ta’sir momentli asboblarda egilish ta’sirini aniqlash faqatgina ishga 
tushgan asbobdagi mexanik nul belgisida amalga oshiriladi. 
Elektr mustaxkamlikni tekshirish va izolyasiya qarshiligini aniqlash. O‘lchov 
vositalarining tok o‘tkazuvchi qismlari izolyasiyasining elektr mustaxkamligini 
sinash ishlab chiqarishdan chiqganda va remontdan so‘ng amalga oshiriladi. 
O‘lchov vositasining barcha izolyasiyalangan elektr zanjirlari orasidagi 
izolyasiya va korpuslari chastotasi 50 Gs sinusoidal o‘zgaruvchan kuchlanishni 
1 minut davomida chidab turishi kerak. Ushbu kuchlanishning qiymatlari 
o‘lchov vositasining nominal kuchlanishiga binoan xarorat va atrof muxit 
namligiga binoan normallashtiriladi. Aloxida xollarda izolyasiyalar sinovi 
doimiy tok va yuqori namlikda amalga oshiriladi. 
Izolyasiya’ni sinash uchun kuchlanishni noldan sinov kuchlanishining maksimal 
qiymatigacha oxista o‘zgartiradigan maxsus qurilmalar qo‘llaniladi. Bunday 
qurilma asosan ikkilamchi o‘rami zanjiriga sinalayotgan o‘lchov vositasi 
ulangan ko‘paytirib beruvchi transformatordan tashkil topgan, birlamchi o‘ram 
esa avtotransformator yordamida boshqarilishi mumkin. Qurilma quvvati 3 
kVgacha quchlanishda sinalganda 0,25kV•A va 3kVdan yuqori sinov 
kuchlanishida 0,5 kV•Agacha bo‘lishi mumkin. 
Sinov kuchlanishi sinalayotgan o‘lchov vositasining konstruksiyasiga bog‘liq 
xolda turlicha beriladi. YUqori kuchlanish manbasining erlashtirilgan elektrodi 
sinalayotgan o‘lchov vositasining korpusi bilan yoki korpus izolyasiya 
materialadan tayyorlangan bo‘lsa metl ekran bilan ulanadi. Oxirgi xolatda ekran 
korpusining butun yuzasini qoplashi kerak.yuqori voltli elektrodini ulanishi 
o‘lchov vositasi konstruksiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar maxsus ko‘rsatmalar 
yo‘q bo‘lsa, o‘lchov vositasining barcha zanjirlari o‘zaro ulanadi va ularga 

---

22 
yuqori voltli elektrod ulanadi. Ayrim xollarda aloxida elektr zanjirlarning 
izolyasiyasini 
tekshirish 
talab 
qilinadi: 
misol 
uchun 
Vattmetrlar 
qiyoslanayotganda ketma – ket va parallel zanjirlar orasidagi elektr 
mustaxkamlik tekshiriladi (agar ular o‘zaro doimiy qilib ulanmagan bo‘lsa). 
Elektron qurilmalar qiyoslanayotganda ta’minot manbasi va o‘lchov zanjiri 
tomonidan izolyasiyalar tekshiriladi. Bu xolatda yuqori voltli elektrod dast avval 
bitta zanjirga biriktirilgan zajimlarga ulanadi. 
Sinov qurilmasi texnika xavfsizligi bo‘yicha barcha choralar qo‘rilgandan so‘ng 
ulanishi kerak. Sinov kuchlanishi oxistalik bilan (5 – 20 sekund davomida) 
noldan sinov kuchlanishigacha oshiriladi va bu xolatda bir minut ushlanib 
turiladi, keyin xuddi o‘sha tezlik bilan kamaytiriladi. Izolyasiya’ni 
qanoatlantirmaydigan xolatining belgisi bo‘lib ko‘paytiruvchi transformatorning 
past voltli o‘ramida tok kuchining ortishi yoki uning zajimlarida kuchlanishning 
tushib ketishi xizmat qiladi. Sinalayotgan qurilma ko‘rsatkichini xar qaysi 
tomonga xar qanday burchak ostiga egilishi, uning qaltirashi yoki shovqinini 
paydo bo‘lishi izolyasiya talabalarini qanoatlantira olmadi degani emas. 
Izolyasiya qarshiligini o‘lchash doimiy tokda amalaga oshiriladi. Qarshilik tok 
o‘tkazuvchi zanjir zajimlari va korpus yoki o‘lchov vositasi ekrani orasida 
o‘lchanadi. Qarshilik megaommetr, teraommetr yoki ampermetr va voltmetr 
usuli bilan o‘lchanishi mumkin. Barcha xolatlarda o‘lchov vositasiga 
qo‘yilayotgan kuchlanish izolyasiya mustaxkamligini sinov kuchlanishidan 
oshmasligi va nominaldan kamaymasligi kerak. Megaommetr bo‘yicha 
ko‘rsatkichlarni olish faqatgina sinov ob’ektiga qo‘yilgan kuchlanish bir minut 
o‘tgandan so‘ng boshlanishi kerak. 
Asbobni xarakatlanuvchan qismini sokinlanish vaqtini aniqlash. Asbobni 
xarakatlanuvchan qismini sokinlanish vaqti sifatida o‘lchanayotgan kattalik 
o‘zgarishi momentidan shkala uzunligidan 1% ortib ketguncha bo‘lgan vaqt 
tushuniladi. 
Sokinlanish vaqtini aniqlash asbobni ishlab chiqarishdan yoki remontdan 
chiqgandan so‘ng aniqlanadi, chunki sokinlashtirgichni to‘g‘ri yig‘ilganligini 
tekshirib ko‘rish imkoni bo‘ladi. Sokinlanish vaqtini aniqlashda asbob 
xarakatlanish qismini dastlabki va oxirgi xolatini to‘g‘ri tanlash kerak, ya’ni 
ko‘rsatkich o‘lchashlargacha bo‘lgan xolatini va uni o‘lchashlardan so‘ng. 
Berilgan xolatlarni tanlash qarama qarshi momenti va shkala ko‘rinishiga 
bog‘liq. 
Mexanik yoki magnit qarama qarshi momentli asboblar uchun sokinlanish vaqti 
quyidagicha aniqlanadi: 
– o‘lchanayotgan kattalikni ishga tushirishda, shkalaning geometrik markaziga 
ko‘rsatkichni qaytishi sababli kelib chiqgan, – bir tomonlama shkalada; 
– shkalani soniy qiymatiga to‘g‘ri keluvchi o‘lchanayotgan kattalikni ishga 
tushirganda, – ikki tomonlama simmetrik shkalada; 
– asbob ko‘rsatkichini shkala uzunligini yarmiga siljishiga olib keluvchi 
o‘lchanayotgan kattalikni ishga tushirayotganda, – ikki tomonlama 
nosimmetrik shkaladi; 

---

23 
Logametrik 
o‘lchov mexanizmli asboblar uchun sokinlanish vaqti 
o‘lchanayotgan kattalikni o‘zgarishida aniqlanadi, u ko‘rsatkichni dastlabki 
xolatidan taxminan geometrik markazga siljiydi. 
Asbob o‘lchov zanjirining ta’minot manbasiga ulanadi yoki o‘lchov namunasiga 
ulanadi va asbobning konstruksiyasi va shkala ko‘rinishiga binoan asbob 
ko‘rsatkichi shkalaning mos belgisiga o‘rnatiladi. So‘ng, signal qiymatini 
o‘zgartirmasdan asbob o‘chiriladi va tebranishlar sokinlangandan keyin yana 
ishga tushiriladi. 
Sokinlanish xarakteri davriy yoki tebranuvchan bo‘lishi mumkin. Birinchi 
xolatda asbob ko‘rsatkichi oxistalik bilan, tebranishlarsiz o‘zini o‘rnagan 
qiymatiga keladi. Ikkinchi xolatda esa asbob ko‘rsatkichi to‘xtashdan oldin 
shkala belgisining atrofida bir nechta tebranishlarni amalga oshiradi. 
Sokinlanish vaqti sekundomer yordamida o‘lchanadi. O‘lchashlar kamida uch 
marta amalga oshiriladi. Olingan o‘lchov natijalarining o‘rta arifmetik qiymati 
ushbu asbobning xarakatlanuvchi qismini sokinlanish vaqti bo‘ladi. 
Termoelektrik va elektrostatik tizimlar uchun va strelka uzunligi 150 mmdan 
yuqori bo‘lgan asboblar uchun sokinlanish vaqti 6 s, qolganlar uchun – 4 s 
bo‘lishi kerak. 
3§.