O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

O‘lchash vositalarini kalibrlash 
– o‘lchash vositalarini haqiqiy metrologik 
xarakteristikalarini aniqlashda ushbu o‘lchash vositasi ko‘rsatgan mikdorni 
etalon orqali olingan mos keluvchi miqsor bilan o‘zaro nisbatini aniqlashdagi 
operatsiyalar majmui. Agar o‘lchash vositalari majburiy metrologik nazorat va 
tekshiruvdan o‘tmasa, unda ular kalibrlashdan o‘tadi. 
Kalibrlash patijalari bo‘yicha o‘lchash vositasini qaqiqiy qiymati aniqlanadi 
yoki uni ko‘rsatishiga tuzatmalar kiritiladi. 
Kalibrlash 
o‘lchash 
vositasining 
xatoligini 
va 
qator 
metrologik 
xarakterystikalarni baholash imkonini beradi. Birliklar kattaligini birlamchi 
etalonlardan ishchi etalonlarga uzatish metrologik zanjiri 7.2-rasmda 
ko‘rsatilgan. Birlik kattaligini uzatish o‘lchash orqali amalga oshiriladi.) 
Qiyoslash sxemasi 
- birshk o‘lchamini etalondan yoki dastlabki namunali 
o‘lchash vositasidan ishchi o‘lchash vositalariga uzatish vositalari, uslublari va 
aniqligini ko‘rsatuvchi belgilangan tartibda tasdiqlangan hujjat. Qiyoslash 
sxemalari to‘g‘risidagi asosiy ma’lumot GOST 8.061-80 da keltirilgan. 

---

18 
rasm. Birliklarni kattaligini birlamchi etalonlardan 
ishchi etalonlarga uzatish metrologik zanjiri 
2§.
TO‘G‘RIDAN TO‘G‘RI TA’SIR ASBOBLARINI QIYOSLASHNING 
UMUMIY XOLATI 
To‘g‘ridan – to‘g‘ri ta’sir asboblari deb shunday o‘lchov qurilmalari aytiladiki 
o‘lchanayotgan axborot signalini teskari bog‘lanish qo‘llamay bir nechta 
o‘zgartirishlarni amalag oshirishni ko‘zda tutgan qurilmalarga aytiladi. 
Ushbu turdagi asboblar elektr o‘lchovchi asboblarning katta qismini tashkil 
etadi. Bularning ichiga ampermetrlar, voltmetrlar, vattmetrlar, ommetrlar, 
faradmetrlar, chastotametrlar, fazometrlar, shuningdek kombinatsion qurilmalar 
kiradi. 
To‘g‘ridan – to‘g‘ri ta’sir asboblari xilma xilligi ularning qiyoslanish 
uslubiyotini bitta qilish mushkul bo‘lmoqda. Ushbu asboblarni qiyoslashni 
belgilab beruvchi bir nechta standartlari, uslubiy ko‘rsatmalari va 
yo‘riqnomalari mavjuddir. Lekin ushbu xujjatlar to‘g‘ridan – to‘g‘ri ta’sir 
asboblarini qiyoslashda amal qilinishi kerak bo‘lgan ayrim xolatlarni o‘z ichiga 
oladi. 
Qiyoslashda quyidagi operatsiyalar bajarilishi kerak: 
asbobni tashqi ko‘rinishini ko‘rib chiqish; 
sinash; 
asbob ko‘rsatkichlariga egilishni ta’siri; 
izolyasiya’ni elektr mustaxkamligini tekshirish va izolyasiya qarshiligini 
aniqlash; 
asosiy xatoligini aniqlash va ko‘rsatkichlar siljishini aniqlash; 
shkala nuliga asbob ko‘rsatkichini qaytmaslik kattaligin aniqlash; 
asbobni xarakatlanuvchan qismini sokinlanish (tinchlanish) vaqtini aniqlash; 
kontakt qurilmasi ishlab ishlab ketish xatoligini aniqlash; 
ko‘rsatkichlar yozilishini asosiy xatoligini aniqlash. 
O‘tkazilishi shart bo‘lgan operatsiyalar minimumi asbobni qo‘llanilishi va 
qiyoslash turiga binoan o‘rnatiladi. 
Qiyoslash shartlari. Asboblarni qiyoslashda qiyoslanayotgan asboblarga xam 
o‘lchov vositalari namunalariga xam normal sharoitlarga amala qilish kerak (3.1
– jadval). 
Ишчи 
эталон 
Узатиш 
усули 
Текшири
ш 
объети
Ишчи 
эталон 
Узатиш 
усули 1 
Узатиш 
усули 2 
Ишчи 
эталон 
Текшири
ш 
объети
Узатиш 
усули 
Текшири
ш 
объети
Текшири
ш 
объети

---

19 
Ta’sir qiluvchi kattalik 
0.05 – 0.5 
1.0 – 4.0 
Sinf qurilmalari uchun ta’sir qiluvchi kattalik 
qiymatini ruxsat etilgan chetga chiqishi 
Egilish burchagi, 
0 
±1 
±2 
Xarorat, 
0
S 
±2 
±5 
Kuchlanish, % 
2 
CHastota, % 
2 
Sinusoidal 
tok 
yoki 
kuchlanishni 
nochiziqli 
buzilishlari koeffitsienti, % 
5 
Doimiy 
tok 
yoki 
kuchlanishni o‘zgaruvchan 
tashkil 
etuvchisining 
koeffitsienti 
1 
3 
Qiyoslanayotgan asboblar ko‘rsatmaga binoan ishchi xolatga o‘rnatilgan bo‘lishi 
kerak; agar ishchi xolati ko‘rsatilmagan bo‘lsa ko‘chib yuradigan asboblar 
gorizontal xolatda, shit asboblari – vertikal xolatda qiyoslanadi. 
SHit asboblari qiyoslanishdan avval 15 daqiqa vaqt ichida nominal yuklamada 
qizdiriladi. Ko‘chuvchi asboblar esa qizdirilishi shart emas. Bularning ichida 
mustasno bo‘lib termoelektr qurilmalar, ular nominal yuklamada 5 daqiqa 
qizdiriladi va bularga elektron qurilmalar xam kiradi, ularning qizdirilish vaqti 
ekspluatatsiya bo‘yicha yo‘riqnomada ko‘rsatilgan. 
Asbob ko‘rsatkichi dastlabki qizdirishgacha mexanik nol belgisiga korrektor 
yordamida o‘rnatiladi va keyinchalik ko‘rsatkich ushbu belgiga o‘rnamasligi 
kerak. 
Qiyoslash davrida asbobga boshqa asboblarning ferromagnit massalarini, tashqi 
magnit va elektr maydonlarni ta’sirini yo‘q qilishi kerak. 
Qiyoslanayotgan asbobni tashqi ko‘rigi ikkita maqsadni ko‘zlaydi: 
Asbobni qo‘llanilishiga to‘sqinlik qiladigan mexanik deffektlarni topish. 
Asbobning siferblati va korpusiga asbob xaqida to‘liq tasavvurga ega qiluvchi 
va asbob imkoniyatlari xaqida to‘liq ma’lumotlar beruvchi maxsus belgi 
qo‘yiladi. 
Tashqi ko‘rikning vazifasi – o‘lchov davrida xatoliklarga olib keluvchi 
defektlarni aniqlash. Bunday defektlarga quyidagilar kiradi: 
asbob kopusi yoki aloxida qismlarni ulanish joylarida chang yoki namlik kirishi 
mumkin bo‘lgan yoriqlar yoki tirkishlarni aniqlash; 
ko‘rsatkich mustaxkam o‘rnatilagan yoki yoriqlarga ega; 
asbob ichida begona yoki ajralib ketgan jismlarni aniqlash, bunda jismlarni 
asbobni to‘ntarish yoki silkitish bilan aniqlash mumkin; 
asbob shkalasini tirnalgan, elimi ko‘chgan yoki ifloslangan; 
parallaksdan xatoliklarni yo‘qotilish uchun xizmat qiluvchi ko‘zgu tekkisligini 
singan yoki rangi o‘chgan; 
asbob strelkasi qiyshaygan; 

---

20 
asosiy raqam belgilari orasidagi shkalaning bo‘laklari shkalaning umumiy 
xarakteriga javob bermaydi; misol uchun, shkala kvadratik xarakterga ega, ya’ni 
boshida siqilgan va oxirida cho‘zilgan, bu xolatda raqali belgilar orasidagi 
bo‘limlar xuddi o‘sha xarakterga ega; bu xolatremontdan chiqgan asboblarga 
tegishli; 
zajimlar buzilgan yoki bo‘shab ketgan, shtepsellar uyalarga mos kelmaydi, uzib 
ulagich buzuq.