O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

6 §
. 
RAQAMLI-ANALOG VA ANALOG-RAQAMLI O‘ZGARTIRISHLAR 
Kattaligi vaqtga bog‘liq bo‘lgan signal dinamik signal deb ataladi. Dinamik 
signalni vaqt funksiyasi sifatida ta’riflash mumkin. Agar funksiya vaqt o‘qidagi 
barcha nuqtalar uchun aniqlangan bo‘lsa (vaqtning ma’lum yakuniy intervalida), 
unda biz bu vaqt bo‘yicha uzluksiz signal deymiz. Agar signal, funksiya ham, 
qiymatlarning qandaydir intervali ichidagi har qanday qiymatni qabul qila olsa, 
demak unda bunday signalni qiymatlarning uzluksiz to‘plamiga ega signal deb 
atashadi. Makroskopik fizik jarayonlarda hosil bo‘ladigan deyarli barcha 
signallar bir vaqtning o‘zida ham vaqt bo‘yicha uzluksiz, ham qiymatlarning 
uzluksiz to‘plamiga ega hisoblanadi. Fizik (uzluksiz) jarayonlarda o‘zgarishlar 
qanday sodir bo‘lishiga qarab o‘zgaradigan bunday uzluksiz signallarni analog 
signallar deb atashadi. 
SHuningdek vaqt bo‘yicha diskret signallar mavjud. Bunday signal qiymati 
vaqtning faqat ma’lum diskret momentlarida ma’lum va ulardan faqat vaqtning 
shu momentlarida foydalanish mumkin. Vaqt bo‘yicha diskret signalni vaqt 
bo‘yicha uzluksiz signalning tanlovlarini olish natijasi sifatida ko‘rib chiqish 
mumkin (2.2 paragrafga qarang). 
Xuddi shunday signal kattaligi ham qandaydir diskret qiymatni qabul qilishi 
mumkin. SHunda signalni kattaligi bo‘yicha diskret deb atashadi. Bunday signal 
faqat berilgan yuqori va pastki chegaralar o‘rtasida qiymatlarning yakuniy 
sonini qabul qilishi mumkin. Qiymatlarning uzluksiz to‘plamiga ega signalni 
diskret qiymatli signalga o‘zgartirish jarayoni kvantlash deb ataladi va analog-
raqamli o‘zgartirgich yordamida amalga oshiriladi. Bunday o‘zgartirgichlardan 
ba’zilar bir vaktda ta’sir qursatadi. SHunda vaqt bo‘yicha uzluksizlik hatto 
diskret qiymatli signallar uchun saqlanadi. Biroq ko‘pchilik analog-raqam 
o‘zgartirgichlar bir vaktda ta’sir qilmaydi, chunki o‘zgartirish jarayoni biroz 
vaqt talab qiladi. O‘zgartirishlar ketma-ketligida keyingi o‘zgartirish faqat 
oldingisi bajarilganda imkonli. Bunday o‘zgartirgichlarda signal tanlovining 
olinishi bajarilishi kerak, shuning uchun vaqt bo‘yicha uzluksizlik xususiyati 

---

32 
yoqotiladi. Kattalik va vaqt bo‘yicha diskret signallarni biz raqamli signal deb 
ataymiz (lotinchadan digitus – barmoq).4 
Biz signallarni o‘zgartirishni muhokama qilishni davom ettirishimizdan oldin, 
gap borayotgan raqamli signalning son ko‘rinishini ko‘rib chiqishimiz kerak. N 
soni ma’lum tartibda joylashgan simvollar to‘plami bilan keltiriladi. 
N = (an an−1…a1a0, a−1…a−m) 
Bu ifodada n va m – butun sonlar. Biz sonli ko‘rinishning u yoki bu shaklini 
tanlaganimizda bu quyidagini bildiradi 
N = an rn + an−1 rn−1 +…+ a1 r1 + a0 r0 + a−1 r−1 +…+ a−m r−m, 
Bu erda r – hisoblash tizimi asosi; r – birdan katta butun son. a1 koeffitsientlar – 
0 ≤ ai ≤ r−1 holatiga mos keluvchi butun sonlar. 
Sonlarning ko‘p tarqalgan vakillari 10 asosli (o‘nlik tizim), 8 asosli (sakkizlik 
tizim), 3 asosli (uchlik tizim) va 2 asosli (ikkilik tizim) hisoblash tizimlari 
hisoblanadi. 
Masalan, 
hisoblashning 
o‘nli 
tizimida 
701,43 
soni 
7×102++0×101+1×100+4×10−1+3×10−2 ekanligini bildiradi. Hisoblashning 
o‘nlik tizimida 11,25 ga teng bo‘lgan son hisobning ikkilik tizimida 
1011.01=1×23+0×22+1×21+1×20+0×2−1+1×2−2bo‘ladi. 
O‘nlik tizimda (r =10) ai koeffitsiyentlari o‘nli son deb, ikkilik tizimda esa (r=2) 
– ikkiliik raqamlar yoki odatda qisqaroq qilib bitlar deb ataladi. Birinchi bit an 
katta ahamiyatli razryad hisoblanadi, eng kichik qiymatga ega so‘ngi bit esa kam 
ahamiyatli razryad hisoblanadi. Odatda raqamli signal ikkilik sonlarning ketma-
ketligi ko‘rinishiga keltiriladi; ya’ni ikkilik signal hisoblanadi. Bunday 
signallarda signalning ikki turli darajasi ko‘pincha “0” va “1” ko‘rinishida 
belgilanadi. “0” kattalik odatda signalning eng kichik kattaligiga, “1” esa – 
signalning katta kattaligiga mos keladi. 
Ikkilik sanok tizimiga beriladigan ustunlik ko‘pgina oddiy elektron, gidravlik va 
boshqa tizimlar o‘chirgich (ulangan yoki uzilgan), rele, trigger, xotiraning ferrit 
yurakchasidagi (magnitlanishning ikki yunalishi) kabi ikki chidamli holatga ega 
bo‘lganligidan beriladi. SHuning uchun kompyuterlarda hisoblashning ikkilik 
tizimini qo‘llaniladi. Kompyuterlar analog kattaliklar bilan ishlay olishi uchun, 
bu kattaliklarni analog-raqamli o‘zgartirgichlar yordamida bitlar oqimiga 
o‘zgartirish kerak. Albatta, hisoblash natijasi analog shaklda bo‘lganida, 
masalan jarayonni tok yordamida analogli shakli yordamida boshqarganda, 
teskari operatsiya ham talab qilinadi. 
SHkala yoniga o‘rnatilgan yunaltirgich holatini o‘qiydigan kuzatuvchi 
shuningdek deyarli analog-raqamli o‘zgartirgich funksiyasini bajaradi: 
yunaltirgichning analogli chetlanishiga diskret kattalik beriladi. 
Raqamli-analogli o‘zgartirish 
Raqamli-analog o‘zgartirgich (RAO‘) raqamli signalni analog signalga 
aylantiradi. Tushunarli bo‘lishi uchun biz quyida faqat analog kuchlanishni 
ko‘rib chiqamiz. n + 1 bitlar bilan parallel keltirilgan raqamli signal vaqtning 
qandaydir belgilangan vaqtida quyidagi kattalikka ega bo‘ladi 
D = (an an−1 … a1 a0) 
4
Klaas B. Klaassen “Electronic Measurement and Instrumentation” III боб, 3.3.6 мавзу, 248-250 бет

---

33 
Agar kasr sonlar va belgili sonlarni ko‘rib chiqilmasa, unda raqam-analogli 
o‘zgartirish quyidagi oddiy nisbat bilan ta’riflanadi: 
bu erda V0 – kuchlanishning kichik belgilangan ortishi, VA esa – RAO‘ 
chiqishidagi analog kuchlanish. RAO‘ ning uzatish xarakteristikasini 
xarakterlaydigan grafik 3.61 (a) rasmda keltirilgan. D diskret qiymatlarning 
faqat yakuniy sonini qabul qilishi mumkin. VA oshishi mumkin bo‘lgan 
minimal qadam V0 ga teng.
5
3.63(b) rasmda RAO‘ ning oddiy amalga oshirilishi ko‘rsatilgan. D raqamli 
kirish barcha ai (i=0, 1, ,n) bitlardan tashkil topgan. Agar aj = 1, unda mos 
keluvchi aj almashtirgich manfiy tayanch kuchlanish – VR ga ulangan; agar aj = 
0 bo‘lsa, unda almashtirgich erga ulangan. Operatsion kuchaytirgichning 
kuchayish koeffitsienti A0 qayta aloqasiz juda katta buladi, S tugunda virtual 
ulanish holati amalga oshadi. Tokni kuchlanishga o‘zgartiruvchi bu 
kuchaytirgich kirish zanjiridagi tok barcha R1 rezistorlar orqali o‘tadigan toklar 
summasiga teng, ular uchun aj = 1 bo‘lsa. Bu tok quyidagiga teng 
SHundankelibchiqib, analogchiquvchikuchlanish VA=−1Rtgateng. 
VA=V0Dttenglikbajarilishiuchunbiz Rjrezistorqarshiliginiundankeyingi 
Rj +1rezistorikkimartakatta bulgan qarshiliknitanlaymiz. SHundayqilib, agar 
R0 = R bo‘lsa, unda R1 = R/2, R2 = R/4 va Rj = 2-i R. shunda 
VAuchunquyidaginitopamiz: 
11-bitli kirishga ega o‘zgartirgichda n=10. VR = 5B, Rf = 1kOm va bo‘lganda 
R0 = R = 1 Momkuchlanish o‘sishining eng kichik qadami V0 = 5 mV. Eng 
kichik qarshilikka R10 rezistor ega; u a10 katta razryadga mos keladi va 
R0rezistor qarshiligidan ko‘ra 210 marta kichik bo‘lishi kerak, ya’ni R10 = 
1/1024 MOm. (bu erda i – aj:i=0,1,2,..n alohida razryadlarni belgilashda pastki 
indeks ekanligini e’tiborga olish lozim. SHunday ekan hammasi bo‘lib n + 1 bit 
mavjud). 
5
Klaas B. Klaassen “Electronic Measurement and Instrumentation” III боб, 3.3.6 мавзу, 250-251 бет

---

34 
3.61.-rasm 
Bunday RAO‘ ning asosiy kamchiligi eng katta (R0) va eng kichik (Rn) 
qarshiliklar o‘rtasidagi nisbat bitlar soni katta bo‘lganida amaliy nuqtai nazardan 
juda katta bo‘lishidan iborat. n + 1 bitlarda bu nisbat R0 / Rn=2n ga teng. 
Rezistorlar o‘lchami kichik bo‘lganda (masalan, ularni ingichka plyonkali 
texnologiya metodi bilan tayyorlashda) qiymatlarning bunday keng diapazonida 
qarshilikning talab qilinadigan kattaligini aniq ta’minlash qiyin. Eng katta vaznli 
an, an-1 bitlarga mos keladigan eng kam qarshilikli rezistorlar Rn, Rn−1 Rf 
qayta aloqa rezistori munosabatida ayniqsa aniq aniqlangan bo‘lishi kerak. 
RAO‘ ning ish qobiliyati V0 o‘sish kuchlanishi qadamining maksimal chiqish 
kuchlanishi nisbatiga teng. SHunday qilib, r quyidagiga teng: 
RAO‘ ishi o‘lchov tizimi aniqligiga qo‘yiladigan talablarni ta’minlash uchun 
etarlicha yuqori bo‘lishi kerak. Agar RAO‘ barcha rezistorlarining qarshiligi 
faqat yuqori aniqlikda ushlanib, lekin ish qobiliyati past bo‘lganida, unda RAO‘ 
aniqligi past ish ko‘rsatkichi oqibatida to‘liqligicha kvantlashning katta xatoligi 
bilan aniqlangan bo‘lardi. Agar VA=V0D qiymatning yul qo‘yiladigan nisbatan 
kattaligini ε orqali belgilasak, unda ishlash qobiliyati r ≥ 1/ε tengsizlikni 
qoniqtirishi kerak. 
3.61(b) rasmda tasvirlangan RAO‘ xatoligi yuqorida keltirilgan rezistorlar 
qarshiligi bilan taxminan 10-3 ga etishi mumkin. Bu 103 ish qobiliyatini talab 
qiladi, ya’ni hech bo‘lmaganda 10 bitni, chunki 210 – 1 = 1023. 
3.62 rasm. Rezistor matritsadan foydalanilgan raqamli-analog o‘zgartirish. 

---

35 
3.62 rasmda faqat ikki turli nominallardagi rezistorlardan foydalanilgan RAO‘ 
sxemasi keltirilgan. Sxema tokni kuchlanishga o‘zgartiruvchi rezistorli matritsa 
va kuchaytirgichdan tashkil topgan. 0,1,1, …n tugunlardan o‘ngdagi matritsa 
qismining qarshiligi tugun raqamidan qat’iy nazar bir xil qoladi (2R ga teng), 
chunki almashish nuqtasidagi potensial doim er potensialiga teng (ai = 0 yoki ai 
= 1 o‘rnatilganidan qat’iy nazar). Buning natijasida tok har bir ,1,1, …n 
tugunlarda tugundan o‘ng tomonda 2R qarshilik va almashtirgichga ulangan 2R 
qarshilikka ega rezistor o‘rtasida teng bo‘linadi. VR tayanch kuchlanish 
manbaidan n-tugunga o‘tuvchi tok – VR/R ga teng. Bu nuqtada u VR/2R 
kattalikdagi ikki tokka teng bo‘linadi, bunda ulardan biri holati an bit qiymati 
bilan aniqlanadigan almashtirgich orqali, boshqasi esa – bu tugundan o‘nga 
matritsaning qolgan qismiga o‘tadi. 
Bu jarayon (n – 1) – tugunda takrorlanadi, shunday ekan an−1 bitga tegishli 
rezistor va almashtirgich orqali tok VR/4R ga teng bo‘ladi va hokazo. Bu toklar 
Operatsion kuchaytirgichning virtual yerga ulangan kirishida summalanadi. a0 
kichik razryadga mos keluvchi tok VR/2n+1R ga teng va u bilan chiqishda V0 
minimal ehtimoli bo‘lgan qadam aniqlanadi. Bu minimal qadam uchun: 
V0=VR/2n ni olamiz; shundan so‘ng, SAP yuborish funksiyasi umumiy holatda 
quyidagiga teng: 
Bu sxemada an, an−1 katta bitlarga tegishli R va 2R rezistor matritsasining 
qarshiliklarning qayta aloqa 2R rezistolari qarshiligiga nisbati aniq ushlanishi 
talab qilinadi. Bu erda faqat ikki nominal rezistordan foydalanilar ekan, bunday 
SAP da aniqlik oldingi holatdagidan ko‘ra ancha katta bo‘lishi mumkin. 10−4 
dan past xatolikka erishish mumkin. Lekin bu holatda hech bo‘lmaganda 14-bitli 
ishni ta’minlashimiz kerak, chunki 214 = 16384. 
Analog-raqamli o‘zgartirish 
Analog-raqamli o‘zgartirishning matematik ko‘rinishi quyidagicha yoziladi: 
Bu erda VA – o‘zgartiriladigan kiruvchi kuchlanish, V0 – minimal farq 
qiladigan qadam va Q – kvantlash xatoligi tufayli hosil bo‘ladigan qoldiq. 
Analog-raqamli o‘zgartirgichning vazifasi (ATSP) aj ning Q kvantlash xatoligi 
minimal bo‘ladigan bit qiymatlarini topishdan iborat. kvantlash xatoligi doimo 
nolga teng bo‘lmaydi: VA qiymatlarning uzluksiz to‘plamiga ega signallarni 
o‘zida namoyon etadi, bu vaqtda D faqat diskret qiymatlarni qabul qilishi 
mumkin (3.63(a) rasmga qarang). 

---

36 
3.63 rasm. (a) ATSP ning uzatish xarakteristikasi. (b) Analog-raqamli 
o‘zgartirish bilan birga keladigan kvantlash xatoligi Q. 
Eng aniq ATSP lar avtomatik to‘ldirish metodini qo‘llash bilan amalga 
oshiriladi (3.3.2 bo‘limga qarang). Ular SAP ning chiqish kuchlanishi VA kirish 
kuchlanishini to‘ldiradigan holatda qayta aloqa zanjiriga SAP ni qo‘shish bilan 
bajarilishi mumkin. Agar kirish kuchlanishi uzluksiz to‘ldirilsa, unda bunday 
ATSP kuzatuvchi ATSP deb ataladi (3.64 (a) rasmga qarang). 
3.64 rasm. (a) Kuzatuvchi ATSP ga misol. (b) To‘ldiruvchi Vt kuchlanish 
yoqishdan so‘ng vaqt funksiyasi sifatida. 
Bu turdagi ATSP kirish signalini tanlab oladi. Tanlab olishni qo‘lga kiritish 
momenti odatda o‘zgartirishni ishga tushirish impulsi tomonidan beriladi. 
Ketma-ket yaqinlashish ATSPsini bunday ATSPga misol keltirish mumkin.
Kuzatuvchi ATSPni batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, 3.64(a)-
rasmdagi (ikkitalik) schyotchik ATSP yoqilgan paytda nol holatiga keltiriladi. 
Bunda SAPning chiqish joyidagi U kuchlanish nolga teng bo‘ladi. SHuning 
uchun Vc i VA, ni tenglashtiruvchi komparatorning kirishida kuchlanishlarning 
musbat farqi yuzaga keladi Vd = VA − V. Komparatorning chiqish signali 
schyotchikni qo‘shuv rejimiga o‘tkazadi. Bu rejimda schyotchikning ichidagi 
ko‘rsatkich generator impulslarining chastotalari bilan birga ko‘payadi.U 
kuchlanish zinama-zina ortib boradi. Bu zinalarning vaqt bo‘yicha kengligi 
generatordan kelayotgan impulslarning yo‘liga teng. Ba’zi nuqtada V kuchlanish 
VA. kiruvchi kuchlanishdan ortiq bo‘ladi. SHunda Vd manfiyga aylanadi, 

---

37 
komparatorning chiqish signali o‘zgaradi va schyotchik ozayishga tomon sanab 
boshlaydi. SHuning uchun Vs kamayadi, Vd esa musbat bo‘lib boshlaydi va h.k. 
Natijada V kuchlanish VA qiymat atrofida qadamba-qadam o‘zgaradi. 
Kvantlashning natija beruvchi xatosining miqdori ichki SAPning bartaraf etish 
quvvatiga bog‘liq. D = anan−1 a0 chiqishdagi raqamli signal schyotchikning 
ichidagi a0 gateng bo‘lib, bu SAPning chiqishidagi ikkitalik signallarning 
miqdorini aniqlab beradi.
6
Kuzatuvchi ATSP kirish signalidagi kichik o‘zgarishlarni tez kuzatishga qodir. 
Biroq agar kirish signalida kuchlanishning miqdori katta o‘zgarishlari mavjud 
bo‘lsa, ATSP kuchlanishni tezkor kuzata olmaydi, chunki u kichik doimiy 
miqdorning ko‘plab zinalaridan (zinali funksiyalar bo‘yicha) o‘ta turib, VA ning 
yangi miqdoriga faqat asta-sekin yaqinlashishi mumkin. VA ning yangi 
miqdoriga etish uchun zarur bo‘lgan vaqt faqat kirishdagi VA kuchlanishning D 
sakrash miqdoriga bog‘liq bo‘lib qolmay, V0boshlang‘ich qadamning miqdori 
va fa impulslar generatorining chastotalariga ham bog‘liq (3.64(b)-rasmga 
qarang). Bu holatda o‘zgarish vaqti quyidagiga teng: 
r echim Vmax maksimal kiruvchi kuchlanishga teng bo‘lganligi sababli, bu 
kuchlanish ATSP tomonidan bittalik boshlang‘ich V0 zinaning bo‘lingan 
kuchlanishiga kompensatsiya qilinishi mumkin. Kirishdagi kuchlanishning 
keskin o‘zgarishi ∆VA = Vmax bo‘lganda, kuzatuvchi ATSP eng sekin ishlaydi, 
ya’ni o‘zgarish vaqti eng katta bo‘ladi. Agar takt chastotasi 200 kGs bo‘lgan 12 
razryadli ATSPni ko‘rib chiqsak, ∆V=Vmax bo‘lganda, r = 212 va tc = 20,48 
echimni olamiz.
Ketma-ket yaqinlashish ATSPsi ham o‘xshash kirish signali VA ni SAP 
tomonidan yuzaga keltiriladigan Vc kompensatsiyalovchi chiqish signali bilan 
ketma-ket taqqoslashga asoslangan. Qayd etilgan vaqt momentida bajarilgan har 
bir taqqoslashdan so‘ng, SAPning chiqish signali kiruvchi kuchlanishga eng 
aniq yaqinlashadigan darajada sozlanadi. Ketma-ket yaqinlashishning bu 
jarayoni tafsilotlari 3.65-rasmda keltirilgan misolda ko‘rsatilgan. Belgilangan 
vaqtda ATSPga ishga tushirish impulsi keladi. Vaqtning bu momentida 
kirishdagi kuchlanish miqdori tanlab olish va saqlash qurilmasi tomonidan qayd 
etilgan. Bu o‘zgarish vaqtidagi VA o‘zgarishlar oqibatida kelib chiqadigan 
xatolarni bartaraf etish uchun qilinadi. Kirishdagi tanlab olishni UA. bilan 
belgilaymiz. VA va VA ni birinchi taqqoslashda VA ning miqlori Utk yarmining 
6
Klaas B. Klaassen “Electronic Measurement and Instrumentation” III боб, 3.3.6 мавзу, 254-258 бет

---

38 
to‘liq miqdoridan katta yoki kichikligi haqida qaror qabul qilinadi. Ko‘rib 
chiqilayotgan misolda “dan kattaroq” degan xulosa natija hisoblanadi va 
shuning uchun a katta razryad 1 ga teng qilib belgilanadi. Vaqtning qayd etilgan 
intervalini o‘tkazib, keyingi qadamda V'A Vmax ning ¾ miqdori bilan 
taqqoslanadi. Bizning misolda natija yana “dan katta”, shuning uchun an−l = 1. 
SHunday qilib, l taqqoslashda kompensatsiya qiluvchi Vc kuchlanish 
±2−rVmax ga teng miqdorga o‘zgaradi. Agar bundan oldingi taqqoslashning 
natijasi tegishli bit ni 1 ga teng deb belgilasa, u holda navbatdagi o‘zgarish 
musbat tomonga bo‘ladi, bordi-yu bit 0 ga teng deb belgilansa, u holda 
navbatdagi o‘zgarish manfiy tomonga ro‘y beradi. Agar talab qilinayotgan 
echim g ga teng bo‘lsa, u holda Vc Vani±2−rVmax volt aniqlikka 
yaqinlashtirish uchun r = n + 1 tenglamani bajarish zarur. 
 
3.65-rasm. Ketma-ket yaqinlashish ATSPsida kompensatsiya qilish jarayoni. 
Bu π + 1 taqqoslashlardan keyin o‘zgarishlar tugallangan va ATSP yangi ishga 
tushirishni kutayapti. Bu erda o‘zgarish vaqti qayd etilgan va tc = (n + 1) // ga 
teng bo‘lib, bunda f0 — soniya ichidagi taqqoslashlar sonidir.
f0 = 200 kGs va /' =12 bit bo‘lganda, tc o‘zgarish vaqti 60 mksga teng. 
Ta’kidlash joizki, bu miqdor kirishdagi kuchlanishning keskin o‘zgarishiga 
bog‘liq emas. SHuning uchun katta sakrashsimon o‘zgarishlarga ega signallar 
uchun kuzatuvchi ATSPga qaraganda ketma-ket yaqinlashish ATSPsi tezroq 
hisoblanadi. Agar signal faqat tekis o‘zgarsa, kuzatuvchi ATSP ham tezlashadi.
7
3.66-rasm. Ichki teskari aloqaga ega bo‘lmagan ATSP, har bir uyada tayanch 
kuchlanish ikki barobar kamaytirilgan. 
7
Klaas B. Klaassen “Electronic Measurement and Instrumentation” III боб, 3.3.6 мавзу, 256-259 бет

---

39 
3.66 i 3.67-rasmlardan foydalanib, ketma-ket yaqinlashish prinsipini amalga 
oshiruvchi sxemaning ishini ko‘rib chiqamiz. Bu rasmlarda ichki teskari aloqaga 
ega bo‘lmagan ATSPlar sxema tarzida tasvirlangan. Ular haqida oldingi 
misollarda so‘z yuritildi. Bu erda esa faqat ajratib qo‘yilgan teskari aloqaga ega 
ATSP muhokama qilinadi. 3.66-rasmda teskari aloqaga ega bo‘lmagan shunday 
ATSPlardan biri ko‘rsatilgan.
Tanlab olish va saqlash qurilmasi tomonidan VA kirish kuchlanishi tanlab 
olingan kattalik chiqishda raqamga aylanadigan vaqtga qayd etilgan. V'A 
kuchlanish butun V shkalasining yarmi bilan taqqoslanadi va ai bitning miqdori 
joylashgan. Agar an= 1 bo‘lsa, Vmax/2 ga teng kuchlanish V'A dan hisoblab 
chiqariladi, an= 0 bo‘lganda esa, V'A keyingi uyaga o‘zgarishsiz uzatiladi. 
Birinchi uyada olingan natija keyingi uyaga o‘tkaziladi. Bu erda u Vmax/4 bilan 
taqqoslanadi va ap1 bitning miqdori aniqlanadi.Hamma n + 1 bitlar 
aniqlanmagunicha bu taomil davom etadi. Barcha n + 1 uyalar bir xil; faqat 
tayanch kuchlanishlar farq qiladi, ular har bir keyingi uyada ikki barobar 
kamayib boradi. SHuning uchun taqqoslanayotgan kuchlanish darajasi 
muntazam ravishda kamayib boradi. Bu dreyf, shovqin va sh.k.lar bilan bog‘liq 
muammolarning murakkablashishi bilan birga ro‘y beradi.
SHu bois, o‘zgartirishning boshqa metodi ma’qulroq hisoblanadi. Ushbu metod 
oldingisidan yaxshiroq bo‘lgan, o‘lchanayotgan kuchlanishni ikki marta 
ko‘paytirishga asoslangan. Bunday ATSP 3.67-rasmda sxema tarzida 
tasvirlangan. aya bit hisoblab chiqiladigan birinchi uya, xuddi birinchi 
holatdagidek ishlaydi. Biroq, endi qolib ketayotgan kuchlanish 2 marta 
kuchayadi, Vmax/2 miqdorga ega tayanch kuchlanish esa hamma uyalar uchun 
bir xil bo‘lib qolaveradi. Bu shuni anglatadiki, hamma p+1 uyalarda 
komparatorlar deyarli bir xil kuchlanish darajasi bilan ishlaydi. Ko‘pincha bir xil 
p+1 uyalar o‘rniga ikkita o‘xshash (sig‘imli) xotira elementi bor bo‘lgan yagona 
uyadan foydalanishadi. Kondensatorlardan birida o‘zgartiruvchining ushbu 
uyasidagi kiruvchi kuchlanishni tanlab olish eslab qolinadi va saqlanadi. Boshqa 
kondensatorda esa, har xil kuchlanishlar (shu uyaning chiqish kuchlanishlari) 
eslab qolinadi. Pereklyuchatel yordamida mazkur ikkita xotira elementlari 
o‘rtasida ularning ichidagi ko‘rsatkichlarni almashishni amalga oshira turib, 
aynan bitta uyadan ketma-ket n + 1 marta foydalanish mumkin. Bunday metod 
“qoldiq retsirkulyasiyasi” deyiladi. 
Avtomatlashtirilgan o‘lchov tizimlari kompyuterlashgan o‘lchov tizimi o‘z 
ichiga “real vaqt”da yoki “on-line” rejimida ishlaydigan (mini kompyuter) o‘z 
ichiga oladi. Bu kompyuter ma’dumotlar yig‘ish tizimi yoki fizik signallarni 
o‘lchash tizimi va fizik jarayondarni boshqarish uchun ma’lumotlarni taqsimlash 
tizimi bilan ta’minlangan. Oldingi bo‘limlarda biz o‘lchov-boshqaruv tizimini 
alohida qism va bloklarni ko‘rib chiqdik. Bu erda esa tizimning fani bo‘lib, to‘la 
tizimning o‘zi bo‘ladi.
Umumiy holda kompyuterlashgan o‘lchov tizimini ikki yo‘l bilan loyihalash 
mumkin: markazlashgan tizim va markazlashmagan tizim. 4.34-rasmda 
markazlashgan tizimli arxitektura misol tariqasida keltirilgan. Biz bu tizimni 

---

40 
markazlashgan deymiz, chunki tizimning bir qismi signalni o‘zgartirish uchun 
javob beradi va qayta ishlash uchun hamma signallarni ketma-ket ishlatadi. 
SHuning uchun unga ta’alluqli elektronika asosan har doimgidek markaziy 
kompyuterda joylashgan bo‘ladi.
8
4.34-rasm. Markazlashgan o‘lchov tizimi 
4.35-rasm. Markazlashmagan o‘lchov tizimi 
Bu tizimning afzalliklari ravshan: signalni o‘zgartirish uchun mas’ul qismlardan 
foydalanilganligi sabab, vaqtni bo‘lish tamoyili asosida tizimning narxi past 
bo‘ladi. 4.35-rasmda “markazlashmagan” o‘lchov tizimining arxitekturasi 
ko‘rsatilgan. Bu sxemada har bir kanal o‘zining shaxsiy o‘zgartirish qismiga ega 
bo‘lib, faqat protsesssor vaqtli multipleksirlash rejimida ishlaydi. Bunday 
tamoyil har bir kanalda mustaqil ravishda optimallashtirishni amalga oshiradi. 
Bundan tashqari, bunday arxitekturada o‘zgartirish (bloki) qismi k marta sekin 
ishlashi mumkin, markazlashtirilgan tizimga qaragandi. O‘z-o‘zidan ko‘rinib 
turibdiki, har bir bu maxsus o‘zgartgich qismlari qimmat turadi.
8
Klaas B. Klaassen “Electronic Measurement and Instrumentation” IV боб, 4.5.7 мавзу, 355-357 бет

---

41 
4.36-rasm. Taqsimlovchi o‘lchov tizimi 
Bunday o‘zgartgich tizimi yordamida signalni manba joylashgan joyni o‘zida 
o‘zgartirish mumkin , bu shuni ko‘rsatadiki, o‘lchov manbai signallarini 
protsessorga raqamli ko‘rinishda uzatish mumkin (analogli signal ko‘rinishadi 
emas, bu signallar turli xalaqitlarga juda sezgir bo‘lga bo‘ladilar). So‘ngra
mikrokompyuterlardan foydalanib, har bir kanalni o‘zini shaxsiy protsessor 
bilan ta’minlash mumkin, bu yo‘l bilan markaziy kompyuterni ishini 
engillashtiradi. O‘lchov tizimida protsessorlarni o‘zaro bog‘lash “shinalar” 
yordamida amalga oshiriladi. Bunday arxitekturali tizimga, taqsimlangan 
o‘lchov tizimi deyiladi. Protsessor boshqa avtonom ishlaydigan o‘lchov tizimlari 
bilan, ma’lumot yig‘ish tizimiga kirmagan, tizimlar bilan ham bog‘lanishi 
mumkin. Ko‘pincha bunday amallar u yoki bu standart shinalar (masalan, 
shinalar IEEE-488) orqali bajariladi. 4.36-rasmda bunday tizim misol shaklida 
keltirilgan. 
Agar markazlashgan tizimdagi signallar ma’lumoti alohida olingan kanallarda 
kattaligiga qarab keskin farq qiladi, shuning uchun tizimning markaziy qismiga 
dasturli kuchaytirgich qo‘shish mumkin. U holda uning kuchaytirish 
koeffitsienti adresning o‘zgarishi bilan, protsessor orqali bir vaqtda o‘zgaradi. 
Ammo kuchaytirgichni yangi kuchaytirish koeffitsientiga o‘tishi ma’lum vaqt 
talab qiladi, bu sababli, skanerlash tizimining maksimal tezligi pasayadi. 
SHuning uchun kanallarni signallar taxminan katta kichikligiga qarab, 
guruhlarga bo‘linadi. U holda dasturlangan kuchaytirgichni har gal ham yangi 
kanalga murojaat qilganda o‘chirib yoqilmaydi. YAnada yaxshi bo‘ladi agar biz, 
uch kiruvchi multipleksorni hisobga olgan holda subkommutatsiyadan 
foydalansak (kichik, o‘rta va yuqori darajadagi signallar bilan ishlashda). Har 
birining chiqish yo‘lagiga kuchaytirish koeffitsienti o‘zgarmas kuchaytirgichni 
ulab, shundan so‘ng signallarni bir kanalli yakuniy multipleksirlash amalga 
oshiriladi.
Tizimning kirish kanallaridan biriga ko‘pincha tayanch yoki kalibrlash signali” 
beriladi. Unda uzatish kleffitsientini o‘zgarib ketishini payqash mumkin hamda 
raqamli dasturlash, xatoliklarni to‘g‘rilash mumkin.
Tez-tez ma’lumotlarni yig‘ish tizimi qator ikkilik signallarni ham qabul qilishi 
kerak, masalan, kalitlar holatini yoki payqab olish tizimidagi chiqish signali 
datchiklarini (yong‘in, ortiqcha yuklanish va boshqa keraksiz hodisalar) kabilar 

---

42 
shular jumlasidandir. 4.35-rasmda tizimdagi bu signallar to‘g‘ri raqamli 
multipleksorning kirishiga uzatiladi. 
4.34-rasmda tizimdagi signallar yoki protsessorning kirishiga mustaqil ravishda 
yoki raqamli multipleksor yordamida, ARO‘ning chiqishini va raqamli kirishni 
bog‘lovchi kalit orqali uzatiladi. Nihoyat, ma’lumotlarni yig‘ish tizimi o‘zida 
sinxronlash va boshqarish blokiga ega bo‘lishi kerak va ular kompyuter orqali 
boshqariladi. Bu blok o‘zida boshqaruv signallarini ishlab chiqaradi va natijada 
tizimni ishlashi amalga oshiriladi va shuning asosida kanallar adresi ishlab 
chiqariladi, saqlash rejimiga o‘tish o‘zgartirish buyrug‘i beriladi va 
kuchaaytirish koeffitsienti o‘rnatiladi va boshqalar.
9
Mustaqil tashqi shinalar bilan o‘rnatilgan shina tashkilotlari o‘rtasidagi tanlov 
o‘lchov tizimining konkret vazifasiga bog‘liq. Katta loyihalarda, masalan, neftni 
tozalashni 
avtomatlashtirish 
tizimida 
afzallikni o‘rnatilgan 
signallarni 
almashinuv shinasiga beriladi, chunki ishlab chiqarishda hamma maxsus 
ekspluatatsiya shartlari inobatga olinadi. Ko‘pincha qachon o‘lchov tizimida 
vujudga kelgan talab tug‘ilsa va undan bir marta foydalanish oldindan ma’lum 
bo‘lsa, masalan, qimmat turadigan mashinani birinchi marotaba ishga tushirish 
vaqtida, standart tashqi shinadan foydalaniladi. Bu esa unga oson o‘lchov 
asboblarini ulash imkonini beradi. Dunyo o‘lchov tizimida va asbobsozlikda 
amalda bu maqsad uchun doim shina IEEE-488dan foydalaniladi (turli nomlar 
bilan atalgan, shu jumladan umumiy foydalanish kanali, UFK, deb rus tilida 
aytilgan. SHina IEEE-488, 1972 yilda Hewlett-Packard firmasi tomonidan 
ishlab chiqilgan va HPIB (Hewlett-Packard Interface Bus) deb atalgan. U yana 
GPIB (General Purpose Interface Bus) nomi bilan ma’lum. 1976 yilda bu shina 
Evropa xalqaro elektrotexnik komissiya tomonidan standart sifatidaIES 625-1 
(MEK 625-1) qabul qilingan va 1978 yili amerikaning Elektrotexnika 
vaelektronika injenerlari instituti tomonidan standart sifatida IEEE-488 qabul 
qilingan. Bu halqaro standartlash natijasida, hozirgi kunga kelib, e’tiborga har 
bir o‘lchov asboblari shina IEEE-488 bilan ta’minlangan. Bu shina egiluvchan 
interfeys sifatida o‘lchov asboblari, kompyuterlar va tashqarida joylashgan 
(tashqi qurilmalar plotterlar, printerlar va h.k.) orasida bog‘lovchi sifatida 
ishlatilib kelinmoqda. SHina IEEE-488 “kollektiv foydalanishning” bog‘lanish 
vositasi bo‘lib, tizimga bog‘lanishda shinaga parallel tarzda ulanadi. SHuning 
uchun 16 ta o‘tkazuvchi simlar dastasi har bir qatnashuvchiga etkazilgan. SHina 
bir tizimga maksimum 15 qurilmani yig‘a oladi. Har bir tizimga kiruvchi 
qurilma ikki tomonlama boshqa qurilma bilan bog‘lanishga kirishi, o‘lchovlar 
ma’lumotini berishi yoki boshqarish signallarini berishi mumkin. Har bir 
qurilma keyingi uchta funksiyadan birini bajarilgan imkoniyatiga ega bo‘lsin:
“ma’lumotlarni manbai, ma’lumotlar qabul qiluvchi yoki kontroller” bo‘lishi 
kerak. “Manba” hamma unga bog‘langan qurilmalarga shina vositasida 
ma’lumotlar uzatadi, “qabul qiluvchi” esa shinadan keluvchi ma’lumotlarni 
qabul qilib oladi. Ko‘pgina asboblar manba bo‘lib xizmat qiladi va qabul 
qiluvchi bo‘lib, qabul qilish rejimida dasturlovchi qurilma o‘ziga ta’alluqli 
9
Klaas B. Klaassen “Electronic Measurement and Instrumentation” IV боб, 4.5.7 мавзу, 355-357 бет

---

43 
boshqaruv 
signallarini 
qabul 
qiladi. 
Ma’lumotlarni berish rejimida, 
ma’lumotlarni berish rejimida o‘zining o‘lchov natijalarini uzatadi.
Oddiy holda tizim bir manba va unga bog‘langan bir qabul qiluvchidan tashkil 
topgan bo‘ladi. Bunda ma’lumotlar bir yo‘nalishda uzatib beriladi. Manba qo‘l 
yordamida ish rejimini “faqat ma’lumotlarni berish”, qabul qiluvchi esa “faqat 
ma’lumotlarni qabul qilish” belgilab beradi. SHunday qilib, masalan o‘lchov 
qurilmasini plotterga yoki o‘zi yozib oluvchi qurilmaga bog‘laydi. YUqorida 
eslab o‘tilgan “nazorat qiluvchi” shinani boshqaradi va qaysi qurilma manbaa 
bo‘lishi, qaysi qurilma ma’lumotni qabul qiluvchi bo‘lishiga ko‘rsatma beradi. 
“Nazorat qiluvchi” bir yoki bir necha qurilmani boshqa ish rejimiga o‘tkazishi 
mumkin va bu qurilma o‘lchov qurilmasi sifatida boshqa funksiyani bajarishi 
mumkin. IEEE-488 shinasining 16 simi yig‘imi bo‘ylab uzatiladigan signallar 
o‘z darajasiga ega, bu daraja tranzistor-tranzistorli xotirada qabul qilingan (TTL-
signallar) va ochiq kollektorli sxemalar tomonidan ishlab chiqiladi. Hamma sim 
yig‘imlari uch shina osti guruhlariga bo‘linadi va ularning har biri o‘z vazifasini 
bajarad. Ma’lumotlarni kiritish va chiqarish shinasi (DIO). Bu shina sakkizta 
sim yig‘imidan iborat. Ma’lumotlar parallel uzatib beruvchi bitlar va ketma-ket 
uzatuvchi baytlar orqali ifodalanadi. Ma’lumotlarnishina DIO orqali uzatib 
berish asinxron shaklda ma’lum tartibda, boshqacha qilib aytganda «kvitirlash» 
deyiladi, uning qatnashuvchilari «kvitansiya» orqali ma’lumot almashadilar 
(kvitirlash – bu guruhlarga bo‘lish). Kviterlash shinasi. Bu shina uchta simlar 
to‘plamidan tashkil topgan bo‘ladi, signallar bu shina yordamida ma’lumotni 
DIO shinasi orqali uzatish tartibini boshqaradi. Qachon eng sekin tezlikda 
o‘qiydigan qism o‘qishni tugatishi va ma’lumotlarni qabul qilishi tugagandan 
so‘ng, shina ozod bo‘ladi va boshqa ishlarni bajarishga tayyor bo‘ladi. Bu 
usulning kamchiligi shundan iboratki, agar qatnashayotganlardan birining 
“tayyor” signalini berish imkoniyati bo‘lmasa, shina blokirovka qilingan bo‘lib, 
ishlay olmaydi. SHuning uchun nazorat qiluvchi berilgan vaqtdan keyin “kutish 
vaqti” shinani normal ish rejimini tiklaydi. Boshqaruv shinasi. Bu shina 5 simlar 
to‘plamidan tashkil topgan bo‘lib, ular ma’lumotlarni tartibli shina orqali uzatish 
uchun xizmat qiladi. Hozir qisqacha qilib, har bir uchta shina osti simlar 
to‘plami ishini tushuntirib beramiz. Ma’lumotlar shinasidan boshlaymiz. Bu 
shina bo‘yicha nafaqat shaxsiy ma’lumotlar (o‘lchov natijalari, boshqaruv 
signallari) va shu bilan birga qatnashchilar adresi, umumiy buyruqlar va shina 
holatini aks ettiruvchi baytlar. SHina DIO orqali uzatiladigan ma’lumotlar turi 
ATN simlar to‘plami orqali aniqlanadi (“Diqqat”) boshqaruv shinasi. Agar 
signal ATN to‘plamida xotira qiymatiga ega bo‘lsa, “haqiqat” u holda shina 
ma’lumotlarida adreslar yoki umumiy buyruq bo‘lib, hamma qatnashchilar uni 
qabul qilib olishi kerak. Signal qachon ATNda “yolg‘on”ni ko‘rsatsa, 
ma’lumotlar shinasida oldin manba yoki qabul qilib oluvchilarga tegishli signal 
ma’lumotlari bor. Aytib o‘tish zarurki shinaning hamma kvitirlash va boshqarish 
shinalarida manfiy xotira: haqiqat (mantiqiy fikrlash) pastki darajaga to‘g‘ri 
keladi. (TTL) – yuqori daraja, (TTL) – kuchlanishning yuqori darajasi. 
Kvitrovkalash shinasi uch qism simlar to‘plami shinalaridan iborat, ulardagi 

---

44 
signallar oldindan o‘rnatilgan qiymatga ega: DAV (“Ma’lumotlar tayyor”), 
NRFD (“ma’lumotlarni olish qabul qilish uchun tayyor emas”) va NDAC 
(“ma’lumotlar qabul qilinmadi”). DAV lini yasida birlamchi signal qiymati 
o‘rnatilgan (quyi sath), manba ko‘rsatishiga, ma’lumotlar shina, DIOda tayyor. 
Manba bu ma’lumotlarni o‘zgartira olmaydi, NDAC liniyasida signal nol 
qiymatini olmaguncha (yuqori sath). Hamma qabul qiluvchilar o‘qib, qabul 
qilmagandan keyin bu ro‘y beradi. Qachon signallar ma’lumotlarni so‘ng sodir 
bo‘ladi. NRFD liniyasida birlik qiymatga ega bo‘lsa (quyi sath) u holda hamma 
qabul qiluvchilar:
Ma’lumotni ko‘radilar, DIO shinasida saqlab turilgan (birlik qiymatida 
ega signal DAV); 
Bu ma’lumotlarni o‘qishga tayyor NDAC liniyasidagi signal 
kvantirovkalash vaqtida birlik qiymatini (quyi sath), saqlab qoladi, hamma qabul 
qiluvchilar o‘qib, ma’lumotlarni qabul qilmaguncha. Bu vaqt ichida manba 
ma’lumotlari o‘zgartira olmaydi va shinasidan DIO chiqarib tashlay olmaydi. 
shina liniyasidagi o‘zgartirishi yoki o‘chirishi mumkin emas. 4.37-rasmda misol 
sifatida kvitirovka qilish tartibining vaqtiy diagrammasi keltirilgan. Ko‘rib 
turibmiz, kvitirovka tartibi “o‘z ichiga”: u, eng sekin ishlaydigan qurilma 
keyingi qadamga tayyor bo‘lmaguncha poylab turadi. Signallar NRFD, DAV va 
NDAC bir-biriga nisbatan sinxronizatsiya qilingan bo‘lib, ko‘rsatkich belgisi 
bilan ko‘rsatilgan 4.37-rasmda. Ikki liniya NRFD va NDAC “montajli YOKI” 
tamoyili shinaga ulangan har bir qatnashchi boshqa ishtirokchining holatini 
ko‘rishi mumkin. Bu 4.38-rasmda ko‘rsatilgan. Bunday usul tizimni kutish 
rejimida turishini ta’minlaydi, qachonki, eng sekin ishlaydigan qurilma tayyor 
bo‘lib, bu to‘g‘risida signal orqali e’lon “ma’lumotlarni olish uchun tayyor va 
ma’lumotlar qabul qilindi” deb NRFD va NDACga pul qiymatini bermaguncha 
poylab turadi. SHinaning boshqaruv liniyasidagi biri IFC qilib belgilanadi 
(“interfeysni tozalang”) nazorat qiluvchi signalning birlik qiymatini bu liniyada 
o‘rnatadi (quyi sath) va hamma tizimni istagan boshlang‘ich holatga olib keladi.
4.37-rasm. O‘zini yopib qo‘yuvchi kvitirovkalash tartibining vaqt diagrammasi, 
ma’lumotlarni shina IEEE-488 bo‘yicha uzatishda kuzatiladi. A vaqt kesimi 
oralig‘ida, manba ma’lumotlarni shina DIOda ushlab turadi. Interval V bu 

---

45 
ma’lumotlarni o‘qish uchun ishlatiladi. S vaqt intervali davomida ishtirok 
etuvchi o‘qigan buyruqni bajaradi.
Rasm. 4.38. Har bir ishtirokchi NRFD va NDAC kvantirovka shinalariga 
maxsus yo‘riq bilan “montajchi YOKI”ga ulanadilar. Agar bir yoki ko‘p sonli 
ishtirokchilar ma’lumotlarni o‘qish uchun tayyor bo‘lmasalar, u holda ma’lum 
kalitlar yopiq bo‘ladi.
SHunday qilib ixtiyoriy qurilmalarning har biri IEEE-488 NDAC liniyasida 
signallarning birlik qiymati ushlab turishga qodir bo‘ladi (quyi sath), boshqa 
ishtirokchilar tayyor bo‘lishiga qaramasdan (ularning kalitlari ochiq bo‘ladi). 
Qachonki shu ishtirokchi manba bo‘lsa DAV signallar bergunga qadar, u nol 
qiymatni NRFDda o‘rnatiladi.
SRQ deb belgilangan boshqa liniyadagi signal, (xizmat ko‘rsatish so‘rovi) 
ishtirokchi yordamida birlik qiymatini balki o‘rnatishi mumkin (quyi sath), 
qachonki, u o‘ziga nisbatan ahamiyat berilishini istasa yoki tizim ishini 
to‘xtatishni istasa. Liniya REN (masofadan turib boshqarish) shuning uchun 
ishlatiladiki, boshqaruvchi ta’sir ko‘rsatuvchi, ikki alternativ manbalar o‘rtasida 
tanlov o‘tkazishda qo‘llaniladi. EOI liniyasida signal yordamida (tugadi yoki 
tasdiqlash) yoki ma’lumotlar bayti ketma-ketligini tugaganligini belgilaydi, yoki 
- ATN liniyasida signal bilan birgalikda tartib o‘rnatiladi va bunda ishtirokchilar 
o‘z ma’lumotlarini uzatadilar. ATN liniyasi funksiyasi yuqorida tushuntirib 
berilgan edi. Bu erda faqat IEEE-488 shinasining harakati ta’siri tamoyili 
keltirilgan. YAnada chuqurroq ma’lumotlarga extiyoj konkret tizimdagi 
qurilmalarga bog‘liq bo‘ladi. Hamma qurilmalar uchun ham shinalar 
liniyasidagi signallarga ahamiyat berish kerak emas. Bu o‘sha mos kelgan 
qurilmalar bajargan o‘lchovlardan aniqlanadi. Nihoyat, standartlar orasida katta 
bo‘lmagan farq borligini ko‘rsatib qo‘yish kerak. YAngi standart IEFE-488.2 
(1987), eski standartga nisbatan katta erkinlikka ko‘ra bo‘lgan, bir vaqtni o‘zida 
bir qiymatli bo‘lmagan eski standartni olib tashlagan. 1990 yilda hamma 
qurilmalarni dasturlash uchun bir standartli buyruqlar yig‘indisi qabul qilingan 
IEEE-488.2 shinasi bilan ta’minlangan. Uni (SCPI) dasturlanuvchi qurilmalar 
uchun standart buyruqlar tizimi deb atashgan. SCPI tizimi yordamida 
ma’lumotlar formati umumiy shakllantiruvchi buyruqlar statusi to‘g‘risidagi 
xabar o‘rnatiladi, ayrim qurilmalar uchun xatolarni va buyruqlarni qayta 
ishlaydi. Ilgari o‘lchov apparatlarini ishlab chiqaruvchilar, ko‘pgina holatda bu 

---

46 
funksiyalarni bajarishni turli yo‘llarini oldindan ko‘z oldiga keltirishganda, bu 
o‘z navbatida umumlashtirilgan shinalar yordamida qurilmalarni dasturlashni 
murakkab va uzoq muddatli qilar edi. SCPI tizimi esa oldindan ko‘rib, masalan 
kuchlanishni o‘lchashni, shunga mo‘ljallangan har turdagi qurilma bilan faqat 
bir buyruq bilan MEAS: VOLT2 (kuchlanishni o‘lchash). [1] 353-381 betlar