Oliy va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat unversiteti

O‘QUV TANISHUV AMALIYOTINING UCHINCHI KUNI
Hovlimizda o‘sayotgan daraxt va butalarni lotincha nomlanishini aniqladim, ularning hayotiy shakllari, o‘sish balandligi, yo‘g‘onligi, shoxlarining tiplari, barglarning o‘simlikda joylashish tartibi bilan tanishdim. O‘simliklardan gerbariylar yig‘dim va ularni oilalarga ajratdim. Gerbariy uchun tergan o‘simlik namunalarini morfologik tahlil qilishni o‘rgandim.



5-topshiriq.
Barglarning xilma xiligini o’rganish gerbariy uchun materiallar to’plang gerbariy tayyorlash.
O‘simliklarning barglari tu zi lishiga ko‘ra oddiy va murakkabbo‘ladi. Barg bandida bitta barg joylashsa, bundaybarg oddiy barg deyiladi. Bu larga olma, nok, o‘rik, shaf toli,tut, tok, g‘o‘za, te rak, ro voch, yantoq kabi lar ning bargi kiradiBitta barg bandida bir nechta barg chalar bandchalariorqali joy lash gan bo‘l sa, bun day barglar murakkab bargdeyiladi. Murakkab bargli o‘sim liklarga shirinmiya,beda, soxta kash tan, yong‘oq, na’matak, qu lupnay, loviya,no‘xat, yeryon g‘oq ka bi lar kiradi.
Barglar yaprog‘ining shak li ga qarab yumaloq, panjasi mon,tuxumsimon, ovalsi mon, yurak simon, nashtarsi mon, qa lami,rombsimon, uchbur chak si mon va boshqa shakllarda bo‘ ladi. Barglar yapro g‘ining qirrasi (cheti) tekis, tish li,ikki karra tishli, arrasi mon va o‘yilgan bo‘lishi mum kin.Barglar o‘simlik larning tu riga qarab tukli va tuksiz bo‘ladi.Ko‘p chilik o‘sim liklar bargi ning or qa tomonida tuki bo‘ladi.
Oddiy barglar yaprog‘ining tuzilishiga ko‘ra patsimon,pan jasimon va uch bo‘lakli bo‘ladi
Murakkab barglar uch barg chali panjasimon, toq va juftpat simon barglarga bo‘li nadi.
Uch bargchali murakkab bargga – sebarga, beda, lo viya,
mosh; panjasimon barg chaliga esa soxta kashtan barg lari
kiradi.
Bargchalar umumiy barg ban dining oxirigacha qaramaqarshi
joylashgan bo‘lsa, bunday barglar juft patsimon bargde yiladi (yeryong‘oqda). Agar umu miy barg bandining uchibitta barg bilan tugasa, bunday barglar toq patsimon barg deyiladi(shirinmiyada). Ba’zan toq bargchalar o‘rnida gajaklarho sil bo‘ladi (no‘xat va burchoq da).Murakkab barglar, o‘znavbatida yana bo‘laklarga
bo‘linib, ikki yoki uch karrabo‘lingan patsimon barglarhosil qiladi. Masalan, totim,shoyi akatsiya va boshqalardaBarglar o‘simliklarningturiga qarab har xil shakldabo‘ladi. Saksovul kabi ayrimo‘simliklarning bargi judamaydalashib, qipiq shakligakelib qolgan bo‘ladi. Uningbandi ham bo‘lmay, uzunligi
2 mm dan oshmaydi. Aksincha, rovoch, ojud, kovrak kabi o‘simliklarning bargi
uzun – 50–70 sm dan 1 metrgacha yetadi. Barglar yaproqlariningshakliga qarab juda xilma-xil bo‘ ladi. O‘simliklarqaysi tur, turkum yoki oilaga mansubligini aniqlashda barglarningshaklidan keng foydalaniladi. Masa lan, olma, o‘rik,gilosning barglari yaxlit; tok, g‘o‘za, tut, anjirning barglario‘yilgan bo‘ladi.Qoqidoshlar (murakkabguldoshlar) va ziradoshlar (soyabon guldoshlar) oilalari ko‘pchilik vakillarining ildiz bo‘g‘izida joy lashgan barglar, ya’ni to‘pbarglar nihoyatda
yirik bo‘ladi. Bunday barglarning yaprog‘i va bandi 50–60sm va undan ham uzun
bo’ladi.
O‘simliklar bargi novdada ma’ lum tartibda joylashadi. Ular,asosan, navbat bilan, qa rama-qarshi va halqa hosil qilibjoylashadi Barg lari novdada navbat bilan joylashadigano‘simliklarga g‘o‘ za, tok, pomidor, olma, o‘rik,terak, tut, atir gul, oq quray, do‘ lana kabilar kiradi.Poya yoki novdalarda har bir bo‘g‘imning ikkitomonidabarglar bir-biriga qarama-qarshi joylashsa, bunday barglarqarama-qarshijoylashgan barglar deyiladi. Bulargako‘pchilik ka ma’lum rayhon, yalpiz, chinnigul, ligustrum,
nastarin, dalachoy, kiyiko‘t, mavrak, gazanda, kampirchopon kabi o‘simliklar kiradi.
Novdaning har qaysi bo‘g‘imidan birnechtadan barg chiqib halqa hosil qilsa, bunga halqasimonjoylashish deyiladi. Bunday bargli o‘simliklarga sambitgul,qirqbo‘g‘im, qumrio‘t kabilar misol bo‘ladi.Novdada barglar qanchalik ko‘p va qalin bo‘lmasin, ularhamma vaqt quyosh nuri bevosita tushib turadigan holatdajoylashadi, barglar quyoshga qarab o‘girilib turadi.
Bundayo‘simliklar yorug‘sevar o‘simliklar deyiladi. Bularga kungaboqar,yantoq, kartoshka, pomidor, g‘o‘za kabilar kiradi. Tabiatda shunday o‘simliklar borki, ular soya joylarda, g‘orlarda,daraxtlar tagida va qalin o‘rmonlarda ham o‘sa oladi.
Xina,binafsha, yovvoyi qulupnay kabi soyada o‘sadigan o‘simliklar soyasevar o‘simliklar deb ataladi.Barglar ham, o‘simliklarning boshqa organlari kabi,hujay ralardan tuzilgan. Barglarning qanday hujayralar vato‘qima lardan tuzilganligini faqat mikroskopda ko‘rishmumkin. Buning uchun birorta o‘simlikning yangi bargidanko‘ndalangiga yupqa kesib olib, buyum oynasidagi bir
tomchi suvga joylanadi, so‘ngra ustidan qoplagich oynayopib, mikroskopda ko‘riladi.Barg yaprog‘iningustki va orqa tomoni po‘st bilan qoplangan. Uning hujayralaribir-biriga zich yondashgan. Barg po‘stining deyarli hammahujayralari shaffof bo‘lib, ular orqali yorug‘lik barg ichigao‘tadi. Po‘st bargning ichkiqatlamlarini shikastlanishdanva qurib qolishdan saqlaydi. Barg po‘stida yana loviyasimonjuft hujayralar bo‘ lib, ularda sitoplazma va mag‘iz dan tashqari,
yashil tusdagi plastidalar ham bo‘ladi. Ular barg og‘izchalari hujayralari de yiladi. Og‘iz chalar barglar ning fa qatpastki tomonida emas, balki ustki tomonida ham bo‘ ladi.
Barglarning ustki va orqa to monidagi po‘sti oralig‘idabarg eti hujayralari joy lashgan. Ular qobiq hamda sitoplazma,ma g‘iz, xlorofi ll donachalaridan tashkil topgan. Bargeti hujay ralari bir necha qavat bo‘lib joy lashgan. Ustki po‘sttagidagi qavat ustunchalarga o‘xshash cho‘ziq hujay ralardantashkil topgan. Uning tagida oval simon va yumaloq shakldagihujayralar joylashgan.Bargning ko‘ndalang kesmasida tomirlarni ko‘rish mumkin.Ular ichida qalin devorli o‘lik hujayralardan tashkil topgannaychalar joylashgan. Shu ningdek, tomirlarda naychalardan
tashqari, cho‘ziq, bir-biri bilan zanjir shaklida ulangan hujayralarham bor. Bu hujayralar to‘rga o‘xshab, bir-biri bilan ko‘psonli teshikchalar orqali tutashgan elaksimon naychalarni hosilqiladi. Bargdagi tomirlarda suv va unda erigan oziq moddalarharakatlanadi. Bulardan tashqari, tomirlarda yana po‘sti qalin,pishiq, juda uzun hujayralar (tolalar) ham bo‘ladi. Bularbargga mus tahkamlik beradi. Naychalar, elaksimon naychalarva tolalar birgalikda barg tomirining nay tolali boylamlarini
hosil qiladi. Tomirlar barg etining hamma qismiga kirib boradi.Shunday qilib, barglarning ichki qismi qoplovchi, asosiy,o‘tkazuvchi va mexanik to‘qimalardan ta