Ona tili-11 sinf indd

46
48-mashq.
Berilgan matnni o‘qing. Matnning abzaslarga ajratilishiga 
e’tibor bering.
mentalitet
Kunlarning birida Amerikada chiqadigan yirik gazetaning rahbari bilan 
hamsuhbat bo‘lib qoldik. U o‘zbeklar nima uchun mahallani bunchalik 
hurmat qilishini, nega mahalla to‘g‘risida maxsus Qonun qabul qilinganini 
so‘radi. Mahalla degani qanday tuzilma ekanini tushuntirib berishimni 
iltimos qildi.
– Men sizga mahallani tushuntirishga ojizman, janob, – dedim ros-
tini aytib. – Uzr-ku, siz uni baribir tushunmaysiz. Buning uchun siz 
ham, men ham aybdor emasmiz. Hamma gap hayot tarzining qanday 
shakllanganida.
Tasavvur qiling. Sizlarda o‘n olti yashar bola otasi bilan ellik dollar 
tala 
shib, sudga murojaat etsa-yu, g‘olib chiqib, otasini ming dollar jari-
ma to‘lashga majbur qilsa, bu demokratiya tantanasi sanaladi. Bizlarda 
shunday hodisa yuz bersa, bunaqa bolani «oqpadar» deydilar va bir umr 
la’natlaydilar. 
Sizlarda bir qo‘shni ikkinchisidan «Kecha uyingizga qanday mehmon 
keldi?» deb so‘rasa, narigi qo‘shni ranjishi mumkin. Birovning uyiga kel-
gan mehmon bilan birovning nima ishi bor? Bizda birovnikiga mehmon 
kelsa, yon qo‘shnisi, albatta, xabar oladi. Iloji bo‘lsa, mehmonni o‘zinikiga 
taklif qilib, oldiga dasturxon yozadi. 
Bilib turibman, janob, mahalla degani nimaligini, baribir, tushuntirib 
berolmadim. Ammo bor gap – shu. (O‘. Hoshimov)
49-mashq.
Demak, shunday ekan, shunday qilib, bundan tashqari, 
xullas kabi kirish so‘zlar, yuqorida, quyida, endi, bundan 
keyin kabi so‘z va so‘z shakllari, va, hamda, ammo, le-
kin, biroq kabi bog‘lovchilar, qayd etmoq lozimki, aniqki, 
ta’kidlamoq joizki, yuqorida aytib o‘tilgani kabi tarzidagi 
sintaktik qurilmalarni ishtirok ettirib matn tuzing, bu vo-
sitalarning matn kompozitsiyasidagi o‘rniga diqqat qiling.
50-mashq.
«Qalam» matnini o‘qing. Undagi mantiqiylik sifati va 
kompozitsiya yaxlitligini tushuntirishga harakat qiling.

---

47
Ajdodlarimiz siyoh bilan yoziladigan qamish yoki savag‘ich qalamdan 
keng foydalanishgan. Bu mumtoz adabiyotimizda «xoma» deb tilga olina-
di. Qalamning o‘q qalam, temir qalam, tosh qalam degan turlari bor. 
Mo‘yqalam tasviriy san’atda ishlatilsa, tosh qalam va temir qalamlardan 
qattiq jismlarni o‘yish, kesish, biror narsani tasvirlash, yog‘ochlarga gul 
solishda foydalanilgan. 
Qalamning takomil yo‘li insoniyatning ravnaq eta borishi bilan cham-
barchas bog‘liqdir. Bugungi madaniyatning ibtidosi qalamga borib taqaladi. 
Ilk qalam – tosh qalam. Hozir esa eng keng tarqalgan turi sterjenli 
ruchkadir.
Yo‘l-yo‘lakay bo‘lsa-da, tilimizning boyligini ko‘rsatish maqsadida «qa-
lam» so‘zining ko‘chma ma’nolariga to‘xtalib, bir necha misol keltiramiz. 
Masalan, «qalam ahli» – yozuvchi va shoirlar, jurnalist va olimlar. «Qa-
lami ojiz» – fikrini yaxshi ifodalay olmaydigan. «Qalami o‘tkir» – fikrini 
ta’sirchan qilib yoza oladigan. «Qalamqosh» yoki «qoshi qalamlar» – un-
cha egilmagan qop-qora, chiroyli qoshli suluv. (A. Ibrohimov)
Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lu-
g‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular 
ishtirokida gaplar tuzing.