Ontogenez psixologiyasiga yangicha yondoshuv. Reja

 
Rossiyada
 
N.F.Kapterev, N.A.Sikorskiy, AP.Nechaev, A.F.Lazurskiy, P.F.Lesgaft, I.M.Sechenov, 
I.P.Pavlov, P.P.Blonskiy singari olimlar bu borada o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar. Ta’kidlash joizki, 
ayniqsa, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, AR.Luriya, A.N Leontev, M.Ya.Basovlar tomonidan yaratilgan yangi 
ilmiy nazariyalar, chunonchi, psixikaning madaniy-tarixiy rivojlanish va taraqqiyotning o‘zaro munosabat 
nazariyasi, psixik taraqqiyotda faoliyatning mavqei singari ilmiy-nazariy qarashlari hozirgi kun ontogenez 
psixologiyasi fanining tayanch tushunchalaridandir. O‘tgan asrning o‘rtalarida vujudga kelgan turli nazariyalar 
va qarashlar (D.N.Bogoyavlenskiy, N.A.Menchinskaya, P.Ya.Galperin, Z.I.Kalmikova, N.F.Talizina, 
D.B.Эlkonin V.V.Davidov, L.V.Zankov, L.N.Landa, A.A.Lyublinskaya, N.V.Kuzmina va boshqalar) nafaqat 
pedagogik tajribani, balki psixologiya fanining bu tarmog‘ini ilmiy-amaliy boyitishga asos bo‘ldi. Ayniqsa, 
so‘nggi yillarda o‘quv materialini o‘zlashtirishning mexanizmlari (S.L.Rubinshteyn, N.Kabanova-Meller, 
L.B.Itelson); xotira haqida (P.I.Zinchenko, A.A.Smirnov, V.Ya.Lyaudis); tafakkur (N.F.Shemyakin, 
A.M.Matyushkin); idrok (Yu.B.Gippenreyter); bolalarda nutqning rivojlanishi (M.I.Lisina, A.A.Venger); 
shaxsning rivojlanishi (B.G.Ananev, L.I.Bojovich, V.S.Muxina); muloqot va nutq(V.A.Artemov, A.A.Leontev, 
V.A.Kan-Kalik); psixik rivojlanishning davrlari (P.P.Blonskiy, A.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, D.B.Эlkonin, 
B.G.Ananev, A.V.Petrovskiy); o‘quvchilariing aqliy faoliyati va iste’dod muammolari (A.ABodalev, N.S.Leytes, 
N.D.Levitov, V.A.Kruteskiy) ga bag‘ishlangan qator ilmiy tadqiqotlar bu fanning yanada rivojlanishiga 
o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shib kelmoqda. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida g‘arbiy Yevropa 
mamlakatlari va AQShda inson psixologik xususiyatlari bilan bog‘liq tajribalarga asoslangan ilmiy nazariya va 
yo‘nalishlar vujudga keldi. Odam psixik tabiatini turlicha talqin qilinishiga qaramay, bu nazariyalar ma’lum 
darajada ontogenez psixologiyasi psixologiyaning rivojlanishiga turtki bo‘ldilar. Bu borada Э.Meyerman, S.Xoll, 
K.Byuler, Э.Klapared, Э.Dyurkgeym, P.Jane, J.Piaje, A,Vallon, Dj.Bruner va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarini 
э’tirof эtish mumkin. Olmon psixologi Э.Meyerman bolaning maktab davrida uning ruhi va tanasida kechayottan 
o‘zgarishlarni to‘liq bilmay turib, unga buyruq yoki tazyiq o‘tkazib bo‘lmaydi, deb ta’kidlaydi. Amerikalik 
psixolog S.Xoll har qanday bola o‘zining individual taraqqiyotida filogenezni ontogenezda takrorlaydi, shu bois 
bolalarga ibtidoiy instinktlarni og‘riqsiz, yengil kechishi uchun qulay imkoniyatlar yaratib berish zarur deb 
aytadi. S.Xoll o‘z tajribalari asosida boy ashyoviy dalillar to‘plab, bola haqida psixologik, fiziologik hamda 
pedagogik bilimlarning kompleks dasturini yaratish g‘oyasini olg‘a suradi. 
Filogenez – (yunoncha, phyle- qabila, genesis- kelib chikish, paydo bo‘lish)- muayyan tirik mavjudot 

---

turining yerda hayot boshlanganidan keyingi эvolyusion taraqqiyot jarayonidir. 
Shveysariyalik psixolog Э.Klapared “Bola psixologiyasi va эksperimental pedagogika” asarida qizikish, 
motiv, эhtiyojlarning metodologik asoslari, bolalar tafakkurining xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlari, 
o‘xshashlik va tafovutning bola ongida sodir эtilishi to‘g‘risida mulohaza yuritadi. Fransuz psixologi 
Э.Dyurkgeym, ulg‘ayish - kishilarning his-tuygularni o‘zlashtirishi эkanligini, shu bois, idrok qilingan 
tasavvurlar bolaning ruhiy faoliyatini ifodalashini, bolaning tajriba, an’ana, urf-odatlarni taqlid orqali эgallashini, 
biologiyada irsiyat qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, taqlid ham jamiyatda shunday o‘rin tutishini uqtiradi. Yana bir 
fransuz psixologi P.Janening fikriga ko‘ra, inson psixikasi ijtimoiy munosabatlarga bog‘liq, zotan jamiyat va 
tabiat o‘rtasidaga turli aloqalar tizimining shakllanishi, insonning ulg‘ayishini belgilaydi. U aloqa sifatida hatti-
harakatni tushunadi, bu эsa kishining atrof-muhitga shaxsiy munosabatidan boshqa narsa эmas, albatta. 
P.Janening ta’kidlashicha, эng qimmatli, ahamiyatli, ijtimoiy harakat hamkorligidagi faoliyatda o‘z ifodasini 
topadi, shaxslararo tashqi munosabatlar rivojlanishning muhim tamoyili hisoblanadi. Amerikalik psixolog 
Dj.Bruner shaxsning tarkib topishi bilan ta’lim o‘rtasida o‘zaro aloqa mavjudligini ta’kidlab, insonning kamolot 
sari intilishi bilim olish samaradorligini oshirsa, o‘qitishning takomillashuvi uning ijtimoiylashuvini 
jadallashtiradi, deb uqtiradi. Shuningdek, J. Piaje, Э.Torndayk, Dj.Uotson, F.Galton, A.Bine, A.Anastazi, 
T.Simonlar ham bola psixik taraqqiyotida ta’limning mavqeini, ularning aqliy xususiyatlarini, dasturli ta’lim, 
ko‘nikma va malakalarning ahamiyatini, mashqlarning o‘rnini ilmiy-amaliy asoslab berishda muhim o‘rin 
эgallaydilar. Bu ta’limotlar hozirgi kunda ham o‘zining ahamiyatini saqlab qolmoqda
3
.