O’quv yilida o’rta ta’lim uchun

                                              25-bilet biologiya 

 

1.E5uvda erimaydigan organik birikmalar lipidlaryoki yog'lar 

deb ataladi.  Bu 

guruhga mansub 

birikmalar turli-tumanligi  bi 

Ian 

ajralib

 

turadi. 

Bulardan 

keng 

tarqalgani oddiy lipidlar - ney tral yog'lardir. Hayvonlarning neytral yog'lari - yog'lar, o'simlik 

yog'lari esa - moylar deb ataladi. Moylar odatdagi haroratda 

suyuq bo'ladi. lipidlar 2 ga bo'linadi oddiy va murrakab murakab lipidlarga glikolipid va 

lipoprotainlar kiradi. 

1) 

(3en kasalliklari - dominant va retsessiv hollarda namoyon 

bo'ladi. Dominant gen kasalliklari fenotipda aniq yuzaga chiqa di. Odamda ayrim normal 

genlarning mutatsion o'zgarishi nati jasida paydo bo'luvchi irsiy kasalliklar yaxshi o'rganilgan. 

Odamning autosomalari (jinsiy bo'lmagan xromosomalari)da joylashgan 

genlar mutatsiyasi oqibatida yuzaga keladigan dominant holda 

nasldan-naslga o'tadigan irsiy kasalliklar jumlasiga quyidagilarni 

kiritish mumkin: sindaktiliya - panjalarning tutashib ketishi, 

polidaktiliya - qo'shimcha barmoqlarning hosil bo'lishi, mikrotse faliya - kalla yuz qismining 

g'ayritabiiy katta va bosh qismining 

esa juda kichik bo'lishi, bu kasallikka duchor bo'lgan shaxslar 

aqliy zaif bo'ladi. Qayd etilgan gen kasalliklari dominant holat da irsiylanadi. Shuning uchun 

ularni erta, nisbatan osonlik bilan 

aniqlash mumkin. Bu esa zarur bo'lgan davolash tadbirlarini vaqti da boshlash imkoniyatini 

beradi. Retsessiv gen kasalliklari geterozigota holda fenotipda 

namoyon 

bo'lmay, 

yashirin 

holda  faoliyatsiz bo'lib, 

kasallik 

rivoj

 

lanmaydi. 

Retsessiv 

gen 

genotipda geterozigota holatida yashirin cha saqlana borib, uning keyingi avlodlarida gomozigota 

holatiga 

kelib, gen kasalligini paydo bo'lishiga sabab bo'ladi. Gen kasal liklariga fenilketonuriya, albinizm, 

gemofiliya, daltonizm kabilarni 

misol  qilish  mumkin.  Fenilketonuriya  yangi  tug'ilgan  chaqaloq  larning  10000  tasidan  bittasida 

uchraydi. Agar o'z vaqtida aniq 

tashxis qo'yib, chaqaloq ovqati tarkibidan fenilalanin ajratib tash lanmasa, miya shakllanishi 

buzilib, mikrosefaliya rivojlanadi, aqliy zaiflik belgilari paydo bo'ladi. 

Albinizm kasalligi retsessiv genlarning gomozigota holatga o'tishi 

natijasida paydo bo'ladi. Bu kasallik odamlar orasida 10000 tadan yoki 

200000 tadan bittasida uchrashi mumkin. Bu kasallik terida pigmentlar 

bo'lmasligi, sochlari oq va ko'rish qobiliyatida kamchiliklar bo'lishi, 

quyosh nuriga juda ta’sirchan bo'lishi bilan 

farqlanadi. Gemofiliya va daltonizm kasalliklari iinsiy X-xromoso maga birikkan holda nasldan- 

naslga o'tadigan gen kasalligidir. 

Odamdagi xromosoma kasalliklari. Tibbiyot genetikasida si togenetik metodni samarali qo'llash 

natijasida odamda xromoso malar soni hamda ular tuzilishining o'zgarishi bilan bog'liq ancha 

gina  irsiy 

kasalliklar  bor 

ekanligi 

aniqlangan.Odam  kariotipidagi

 

ayrim 

juft - 

gomologik 

xromosomalar soni ning o'zgarishi (ortishi yoki kamayishi) oqit>atida paydo bo'luvchi 

odamdagi ba’zi xromosoma kasalliklari bilan tanishib chiqamiz. 

Autosomalar sonining o'zgarishi natijasida sodir bo'luvchi irsiy 

kasalliklar jinsga bog'liq bo'lmagan holda irsiylanadi. Bunga misol 

tariqasida odamda uchraydigan "Daun sindromi" irsiy kasalligini olish 

---

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

 

mumkin. Daun sindromida 21-juft gomologik xromosomaning 

bittaga  oshib  ketishi,  ya’ni  trisomik  bo'lishi  kuzatiladi.  Buning  oqi  batida  bemorning  diploid 

holatidagi (2n) xromosomalari soni odat dagidek 46 ta emas, balki 47 ta bo'ladi. 

"Daun  sindromi"  kasali  ayollarda  ham,  erkaklarda  ham  uch  raydi.  Bu  kasallikka  uchragan 

bemorning boshi nisbatan kichik, 

yuzi keng, ko'zlari kichik va bir-biriga yaqin joylashgan bo'ladi. 

Og'zi yarim ochiq, aqli zaif bo'ladi. Ular odatda jinsiy zaif, bepusht 

bo'ladi.  Bu  kasallikka  ega  fa  rzandlarning  tug'ilishiga  sabab,  tash  qi  muhit  omillarining  salbiy 

ta’siri hamda ona organizmining yoshi 

hisoblanadi. Onaning farzand ko'rgan vaqtdagi yoshi 35-40 dan 

oshgan bo'lsa, bunday  kasalga  chalingan  farzandlar  tug'ilish  ehti  moli  18-25  yoshdagi  onalarga 

nisbatan 10 hissa ko'payadi. 

Odamlarda jinsiy xromosomalar soni o'zgarishi tufayli paydo 

bo'ladigan 

kasalliklar 

ham  aniqlangan. 

Bular jumlasiga "Klayn 

felter

 

sindromi" va 

"Shershevskiy-Terner sindromi" kasal liklarini olish mumkin. Klaynfelter sindromi kasalligi faqat 

er kaklarda uchraydi. Klaynfelter sindromi kasalligiga duchor bo'lgan 

shaxslar jinsiy xromosomalar bo'yicha "XXY" genotipiga ega 

bo'ladilar. Shuning hisobiga ulardagi diploid xromosomalar soni 

odatdagicha 46 ta emas, balki 47 ta bo'ladi. Klaynfelter sindromi 

kasaliga  duchor  bo'lgan  shaxslarda  jismoniy,  aqliy  va  jinsiy  jihat  dan  g'ayritabiiy  o'zgarishlar 

paydo bo'ladi. Ularda bo'y, qo'l aa 

oyoqlar haddan tashqari uzun bo'ladi. Yelka chanoqqa nisbatan 

tor bo'lib, badanda ayollarnikiga o'xshash yog' to'planishga mo yil bo'ladi. Jinsiy bezlarning 

rivojlanishi buziladi. Balog'atga yetish 

dav 

ridan boshlab, bir qadar aqliy qoloqlik yuzaga keladi. Bu kasallik o'rta hisobda yangi tug'ilgan 500 

ta o'g'il boladan bittasida 

uchraydi. 

Ayollarda jinsiy xromosomalar mutatsiyasi bilan bog'liq bo'lgan, Shershevskiy-Terner sindromi 

kasalligi uchraydi. Bu 

kasalikka duchor bo'lgan ayollarda juft gomologik jinsiy xromo somalar soni biffaga kamayadi. 

Nafijada, ulardagi jinsiy xromo somalar bo'yicha genofip normadagi "XX" xromosoma o'rniga 

"X" holafida 

bo'ladi. 

Ularda diploid  xromosomalar  soni 

esa  odat 

dagicha 46  fa

 

emas, balki 

45 fa 

bo'lib qoladi. Bunday ayollarning 

bo'yi iuda pasf, bo'yni qisqa bo'ladi. Ularda jinsiy organ (fuxum don) rivojlanmagan, ikkilamchi 

jinsiy belgilar ham susf namoyon 

bo'ladi. “Shershevskiy- Terner sindromi" kasalligi o'rfa hisobda yangi fug'ilgan 5000 qizdan 

bittasida uchraydi. 

2) 

950/0.34=2794