O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi metrologiya, standartlashtirish va sifatni boshqarish kasb-hunar kollejlari uchun o ‘quv q o ‘llanma Toshkent «ilm ziyo»

8
2.9-rasm. Magitoelektrik asbob qurilmasi:
1
— doimiy magnit; 2 — magnito‘tkazgich; 3 — qutbli uchlik; 4 — harakatlanuvchi
ramka; 5 — o ‘zak; 6 — asbobning sezgirligini rostlash uchun magnitli shunt;
7
— uzaytirgich; 8 — kuchaytirgich; 9 — ko‘rsatuvchi strelka.
ko‘p b o ‘lmagan — bir necha mkA dan bir necha o ‘n mA gacha
tok kuchi o ‘tkazilib, g‘altak va uzatuvchi qimirlamasligiga olib
keladi. Tok va kuchlanish b o ‘yicha o ‘lchash chegaralarini kengay-
tirish uchun ramaga shunt va q o ‘shimcha qarshiliklar qo‘shiladi.
Magnitoelektrik o ‘lchash mexanizmlari ampermetr, voltmetr,
ommetr va galvanometrlar sifatida ishlatiladi.
Bu asboblarning bir qancha afzalliklari mavjud: shkalasi to‘g‘ri
chiziqli; sezgirligi yuqori; o ‘lchash xatoligi kichik.
Shuningdek, kamchiliklari bor: faqat o ‘zgarmas tok zanjirlari-
dagina ishlay oladi; bevosita katta qiymatdagi toklarni o ‘lchay ol-
maydi; tannarxi baland.
Elektromagnit o ‘lchash asboblari. Ularning ishlash prinsipi
ferromagnit materialdan qilingan o ‘zak bilan o ‘lchanayotgan kattalik
proporsional magnit maydon ta’sirlashuviga asoslangan.
Elektromagnit asboblarning asosiy elementi elektromagnit
tizimda o ‘zgarmas yoki o ‘zgaruvchan tokda o ‘lchanayotgan katta­
likni o ‘zgartiruvchi o ‘lchash sxemasidir (2.10-rasm).
Elektromagnit tizimi g‘altagida elektr toki g ‘altak b o ‘yicha
o ‘tuvchi tok kuchiga proporsional kvadratda o ‘ qning aylanish
60

---

---

2.10-rasm. Elektromagnit asboblarining asosiy elementlari:

1
— g‘altak; 2 — o ‘zak; 3 — o ‘q; 4 — strelka; 5 — shkala; 6 — prujina.
momenti yuzaga kelib, o ‘zak g‘altakdan oqib o ‘tuvchi elektro­
magnit maydonni hosil qiladi. O‘qning harakati natijasida o ‘qning
aylanishiga proporsional va prujinada aylanish momentiga teskari
ta’sir qiluvchi momentni yaratadi. O ‘q momenti ta’sirida va unga
bog‘langan strelka o ‘lchanayotgan kattalik kvadratiga proporsional
holda burchakka aylanadi. Momentlar tenglashganda strelka to‘x-
taydi.
O ‘zgarmas tok zanjirida 50 Hz chastotada olchash uchun
elektromagnit ampermetrlar va voltmetrlar ishlab chiqariladi. Tokni
o ‘lchash zanjiriga elektromagnit ampermetrlarning o ‘lchash mexa-
nizmining g‘altagi ketma-ket va voltmetrlarda parallel holda ulanadi.
Shuningdek, elektromagnit o ‘lchash mexanizmlari logometrlarda
ham q o ‘llaniladi. Aniqlik sinfi 1,5 va 2,5 bo‘lgan asboblardan keng
foydalaniladi. Shuningdek, 800 Hz chastotada ishlovchi, aniqlik
sinfi 0,5 va hattoki, 0,1 b o ‘lgan asboblar ham mavjud.
Bu asboblarning bir qator afzalliklari mavjud: ham o ‘zgaruv-
chan, ham o ‘zgarmas tok zanjirlarida ishlatiladi; bevosita katta qiy-
matdagi toklarni o ‘lchashi mumkin; konstruksiyasi nisbatan sodda.
61

---

---

Shuningdek, ayrim kamchiliklarga ega: shkalasi notekis (kvad-

ratik) darajalanadi; o ‘lchash xatoligi biroz katta (magnitoelektrikka
nisbatan); sezgirligi yuqori emas.
Elektrodinamik o ‘lchash asboblari. Ularning ishlash prinsipi
ikki o ‘tkazgich va ulardan elektr toki o ‘tishi natijasida o ‘zaro mexanik
ta’sirlashishga asoslangan. Elektrodinamik asboblar o ‘lchanayotgan
kattalikni o ‘zgaruvchan yoki o ‘zgarmas tokka o ‘zgartiruvchi o ‘l-
chash o ‘zgartkichi va elektrodinamik tizimlarning o ‘lchash mexa-
nizmidan iborat (2.11-rasm).
Harakatlanadigan g‘altak ichiga o ‘q bilan strelka birgalikda
joylashtirilgan harakatlanuvchi g‘altakli elektrodinamikli asboblar
keng qo‘llaniladi. G ‘altak o ‘ramlaridagi toklar