O’simliklar geografiyasi fanidan o’quv – uslubiy majmua

Toshli (gipsli) cho‘llar o‘simliklari. Markaziy Osiyoda toshli va gipsli cho‘llar, qumli massivlarga qaraganda kam maydonni egallaydi. Ular qoldiq tog‘lar hamda qirlarga to‘g‘ri keladi.Qizilqumdagi eng katta qoldiq tog‘ tizimlari jumlasiga Oqtov, Buxontov va Sulton Vays tog‘lari kiradi.Qoraqum shimolida shunday katta qoldiq tog‘lardan Zaunguz platosida, Ustyurt va Krasnovodsk platosida ham katta - katta tog‘ qoldiqlari bor. Bularning tuprog‘i toshli va shag‘alli bo‘lib, ko‘pincha sho‘r va gips bosgan bo‘ladi. Qir o‘simliklari juda siyrak, ular nimjon shuvoq, chalabuta- sho‘raklar, izen, itsiyaklardir. Efemer va efemeroidlar deyarli yo‘q, yirik butalar kam bo‘ladi.

Sho‘rxok cho‘l o‘simliklari. Sho‘rxok cho‘llar asosan juda sho‘r, sizot suvlari yuza turgan pastqam yerlarda tarqalgan.Qizilqumning janubidagi katta Mingbuloq sho‘rxok pastqamligi bor. Ustyurtning janubiy-sharqiy qismida Borsakelmas sho‘rxoki, Qoraqumning markaziy qismidagi ung‘iz pastkamligi katta sho‘rxoklar hisoblanadi. Bu yerlarda bir yillik sho‘raklar, qorabargo‘t.Qizil sho‘ra, sho‘rxok yerlar g‘allagullisi - ajriq ham uchraydi. Lossli yerlar o‘simliklari yoki efemer cho‘llar. Mirzacho‘lda (Sirdaryo bilan Jizzax o‘rtasida) JanubiyQozog‘istonda (Keles massivida) Turkmanistonda (Kopetdog‘ tizmasi bo‘ylab) harakatli efemer cho‘llar bor. Bularning tuprog‘i bo‘z tuproq bo‘lib dehqonchilik qilinmokda. Bu yerlarda rang, qo‘ng‘irbosh, boychechaklar, ayiqtovon, arpag‘on, chitir, lola va shularga o‘xshash o‘simliklar o‘sadi. Mollar bahor va yozda yaxshi oziqlanadi.Qishda oziqlana olmaydi. To‘qay o‘simliklari. Bular daryo vodiylarida uchraydigan o‘simliklardir. Bu o‘simliklar cho‘llar zonasida joylashgan bo‘lsa ham ularni cho‘l o‘simliklar tipiga kiritib bo‘lmaydi. Bu o‘simliklar toshqin suvlar bosadiagn yerlarda, shuningdek sizot suvlari, yuza bo‘lgan yerlarda o‘sadi. Ular namdan toliqmaydi va ularning tuzilishida kseromorflik belgilari ko‘rinmaydi. To‘qay o‘simliklari Markaziy Osiyoning Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron, Surxandaryo kabi yirik daryolar bo‘yida yaxshi o‘sadi. Daraxt o‘simliklaridan turangil terak, tol, jiyda kabi o‘simliklar uchraydi. Bularga ilon chirmoviq chirmashib o‘sadi. Buta o‘simliklaridan yulg‘un, jing‘il, oqtikan, oq chingil, sho‘rxok yerlarda sho‘ra o‘simligi, qora baroq, o‘t o‘simliklaridan qamish, ko‘ralar va boshqalar uchraydi. Suv toshadigan yerlarida ro‘vak, qizilmiya, kendir o‘sadi. Birmuncha quruq yerlarda savacho‘p, yantoq, oqbosh, qizilmiya va boshqalar uchraydi. 3. O‘zbekiston tog‘larining o‘simliklari. Markaziy Osiyo tog‘laridagi o‘simliklar poyasini tasvirlashda har xil olimlar turlicha sxema taklif qilgan. Akademik K.Zokirov Markaziy Osiyo tog‘laridagi o‘simliklarni uchta vertikal poyasga ajratadi. Bular adir (tog‘ oldi), tog‘ (tog‘larning o‘rta poyasi) va yaylov (tog‘ tepalari) poyaslaridir. Adirlar dengiz sathidan 500- 700 m dan 1200-1600 m gacha baland bo‘lgan tog‘ oldi tepaliklari bo‘lib, ularni cho‘llar zonasi bilan tog‘lar o‘rtasidagi bosqich deyish mumkin. Adirlar tuprog‘i to‘q bo‘z tuproq bo‘lib, efemerli cho‘llar tuprog‘iga o‘xshaydi, lekin ularga qaraganda tarkibida organic moddalar ko‘p. Adirlarning ayrim joylarida tog‘ jinslari yoki ularning emirilish mahsulotlari qattiq tuproq, shag‘al - tosh va qum - shag‘allar ko‘rinib turadi. Bu yerlarda jazirama yoz kam bo‘lib, yog‘in ko‘p (250-350 mm) yog‘adi. Adir o‘simliklari asosan rang o‘simliklari formatsiyalaridan tarkib topgan. U yerlarda karrak, kovrak, oq quvray va qo‘ziquloqlar eng ko‘p uchraydi. Yuqori adirlarni har xil o‘tlar (bug‘doyik, chalov) o‘sadigan quruq dasht ishg‘ol qilgan. Tog‘larnnig o‘rta poyasi o‘simliklari. Adirlar poyasining yuqorisini, dengiz sathidan 1200- 1500 m dan 2800-3000 m gacha bo‘lgan balandliklarni tog‘lar poyasi ishg‘ol qiladi. Adirlarga nisbatan tog‘ poyasining relefi birmuncha notekis. O‘zbekistonda tog‘ poyasi katta maydonni ishg‘ol qilmaydi. Tyanshanning g‘arbiy tarmoqlarida (Qurama va Chotqol tizmalarida), Pomir- Oloy tog‘larida, Zarafshon tizmasida, Turkmaniston va Xisor tizmalariniing bir qismida tipik tog‘ poyasini ko‘rish mumkin. Tog‘ poyasidagi o‘simliklarni ikki asosiy tipga: dasht o‘simliklari va daraxt - buta o‘simliklariga ajratiladi. Dasht o‘simliklari tog‘ poyasining aksari quyi qismida o‘sadi va ular asosan bug‘doyiq - har xil o‘tlar hamda dasht formatsiyalaridan iborat. Bug‘doyiqni bo‘yi 50-70 sm ga yetadi. Ikki pallali o‘simliklarning qurg‘oqchilikka chidamli ba’zi turlari, jumladan, qo‘ziquloq, astragal, sentavriya, esparset, isfarak va boshqalar bug‘doyiqqa aralashgan holda o‘sadi. Bu yerlarda na’matak, yovvoyi olcha, zirk, tuyasingir singari butalar, ba’zan serqoya yon bag‘irlarda archa ham uchraydi. Tog‘ poyasida o‘rmonlar hosil qiladigan daraxt butalardan iborat ko‘pgina formatsiyalar bor. Na’mataklar butalar ko‘p, bularga zirk, shilvi, irg‘ay kabi barg to‘kadigan butalar aralash o‘sadi. 2300-2500 m balandliklarda doimiy yashil buta zag‘azazorlarni ko‘rish mumkin. Tog‘larning 2000-2800 m balandligida daraxtlar ko‘p. Bu yerlarda Shrenk eli, Semenov oq qarag‘ayi, o‘rik, archa, savr va boshqalar uchraydi. Bulardan tashqari tog‘ poyasida mevali daraxtlardan olma, tog‘olcha, noklarning ko‘p xillari yongoqning turli xillari, do‘lana ba’zan anor, anjir, xurmo, jiyda, toklar uchraydi. Bargli daraxtlardan zarangning turlari, terak, tol, ba’zan qayin, chetan (ryabina) kabilar o‘sadi. Yaylovlar (baland tog‘lar) poyasi o‘simliklari. Tog‘ poyasidan yuqorida, dengiz sathidan 2700-2800 m balanddan boshlab to qor chizig‘igacha bo‘lgan joylarni yaylovlar (baland tog‘lar) ishg‘ol qiladi. Bu poyasda, o‘tloqlarda ko‘k sutlamalar). Yaylovlarning pastki qismida yer bagirlab o‘suvchilar, Turkiston archasi va buta-daraxtlar uchraydi. Dengiz sathidan 3200-3500 m balandda kichik-kichik o‘tloqlar uchraydi. Bu yerlarda boshoqdoshlar, ayiqtovondoshlar oilasi vakillari, va dasht o‘simliklardan betaga, chalovlar o‘sadi. Baland tog‘ poyasining o‘tloq va dasht o‘simliklari yozda juda yaxshi yaylov hisoblanadi.Tyanshanning betaga o‘sadigan bu dasht yerlarida mollar yil bo‘yi boqiladi. Pomirda kichik- kichik maydonlarda sug‘oriladigan dehqonchilik qilinadi. Bu yerlarda arpa, javdar va bug‘doyning sovuqqa chidamli turlari, hamda ba’zi sabzavotlar eqiladi. 4. Sug‘oriladigan yerlar (vohalar) ning o‘simliklari. O‘zbekistonning tekisliklaridagi va qisman tog‘ etaklaridagi sun’iy sugoriladigan hududlar voxolar deb nomlanadi. Eng yirik vohalar daryolar bo‘ylab joylashgan. Masalan: Chirchik daryosi vodiysidagi Toshkent vohasi, Sirdaryoning chap qirg‘og‘ida Mirzacho‘l vohasi, Zarafshon daryosining o‘rta va quyi oqimidagi Samarqand va Buxoro vohalari, Amudaryo etagidagi Xorazm hamdaQoraqalpoq va boshqa vohalar shular jumlasidandir. Sun’iy sug‘orish ta’sirida erning tuproq qatlami o‘zgargan, qadimiy sug‘oriladigan yerlarda qalinligi 2-3 m ga etgan. Vohalarda dehqonchilik qilinadi. Turli xil madaniy o‘simliklar ekib o‘stiriladi. Vohalarning tabiiy o‘simlik qoplami ikkilamchi harakterga ega. U faqat o‘zlashtirilmagan yoki tashlandiq yerlarda paydo bo‘ladi. 5. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki O‘zbekistonning o‘simlik olami juda boy va xilma-xildir. Biroq uzoq yillar davomida o‘simliklar dunyosiga kam e’tibor berildi va undan foydalanishda ham jiddiy xatoliklarga yo‘l qo‘yildi. Natijada o‘simliklarning qimmatli turlari yo‘q bo‘la boshladi, ayrimlari yo‘qolish arafasiga keldi. Ana shunday turlar jumlasiga lola, yetmak, dorivor o‘simlik lagoxillus, anzur piyozi anor va shu kabilar kiradi. Bu o‘simliklar O‘zbekistonning “Qizil kitobi” ga kiritilgan bo‘lib, ular qonun yo‘li bilan muhafoza qilinmokda. O‘zbekiston hududida 4000 dan ortiq yovvoyi o‘simlik turlari mavjud bo‘lib, muhafozaga muxtojlari 400 atrofida.
1. Cho‘llar zonasining iqlimi qanday?
2. Cho‘llar zonasida qanday o‘simliklar o‘sadi?
3. Cho‘llar zonasinnig yaylov ahamiyati qanday?
4. Tog‘ o‘simliklari qanday poyaslarga ajratiladi?
5. O‘zbekiston tog‘larida qanday o‘simliklar o‘sadi.
6. Voha deganda nimani tushinasiz?
7. Vohalarda qanday o‘simliklar o‘sadi?
8. O‘simliklarni muhafoza qilish qanday tartibda olib boriladi?
8-MAVZU: Surxon davlat qo’riqxonasi florasining noyob va kamyob o’simlik turlari


Reja:

1. Surxon qo’riqxonasi haqida tushuncha.

   
   

2.Qo’riqxona floasining endem turlari.

3. O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobiga kiritilgan turlar.
4.Subendem turlar.