O‘zbek filologiyasi fakulteti



Yüklə 0,86 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/29
tarix16.10.2023
ölçüsü0,86 Mb.
#156279
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   29
z.murodova

Sadoyi Turkiston 
Dilimning orzuyu muddaosi, 
Edi doim bu “Turkiston sadosi”. 
 
Hazoron shukrkim, chiqdi quyoshdek, 
Jahonni aylabon ravshan ziyosi. 
 
Muning nashriga qilsam kamlik etgay, 
Nisori molimu jonim fidosi. 
 
Yozilg‘on sо‘zlari har qaysi durdin, 
Ziyodlik aylagay duru bahosi... 
 
Olibon jonu dil birla о‘qunglar, 
Bu Turkiston faqiru ag‘niyosi. 
 
Rivojg‘a qilinglar yordam endi, 
Bu kun, ey jumla insonlar sarosi. 
 
Jaholat dardini beshak bilanglar, 


39 
Davosi bu, davosi bu, davosi! 
 
Karam aylab vale isloh etinglar,
Agar Xislat sо‘zinr bо‘lsa xatosi. 
 
Xirad piri, miyoni millat ila,
Dedi: ta’rix “Turkiston sadosi”. 
Bu she’r xususida Xislat haqidagi xotira muallifi Mо‘minjon Toshqin 
shunday yozadi: “Shoir Xislat revolyusiyadan burungi matbuotda ham 
qatnashib, hammadan orqada qolg‘on va nodonlik dengiziga g‘о‘ta urgan 
bizning о‘zbek xalqini ilmu maorif, madaniyatga targ‘ib qilib she’rlar yozar edi. 
Shu jumladan, mazkur she’r Toshkentda ikki yilgacha davom etgan “Sadoyi 
Turkiston” gazetasining 1914 nchi yil 21 aprel 6 nchi sonida bosilib chiqqan 
tarixiy bir she’r...” bо‘lib, unda Xislatning “Sadoyi Turkiston” gazetasining 
nashr etilishiga munosabati о‘z ifodasini topgandir. E’tiborlisi shundaki, Xislat 
iste’dodining uch qirrasi namoyon bо‘lgan. Avvalambor, bu she’r Turkiston 
zaminida milliy uyg‘onish harkati eng kuchaygan bir davrda yaratilgan bо‘lib, 
Xislatning ham bu harakatdan chetda turmaganligini bildirsa, ikkichidan, 
Xislatning о‘sha yillardayoq milliy adabiyotimizning nozik janri bо‘lmish 
g‘azal bitishda yetuk mahorat sohibi bо‘lganini kо‘rsatadi. Va, nihoyat, о‘sha 
davrlardayoq Xislatning ta’rix yaratish san’atidan yaxshigina xabardor 
bо‘lganini namoyon qiladi. 
Haqiqatan ham, Xislat bu she’rda chuqur ma’noli gо‘zal bir ta’rix 
yaratgan. G‘azalning sо‘nggi bayti ta’rixni yechishga asos bо‘ladi: 
Xirad piri, miyoni millat ila,
Dedi: ta’rix “Turkiston sadosi”. 
Bu yerda “Turkiston sadosi” jumlasi ta’rix moddasi (jumal) bо‘lib, abjad 
hisobi bо‘yicha miqdori quyidagicha belgilanadi: ىسادص ناتسکروت – “te”-400, 
“vov”-6, “re”-200, “kof”-20, “sin”-60, “te”-400, “alif”-1, “nun”-50, “sod”-90, 
“dol”4, “alif”-1, “sin”-60, “yo”-10 ga teng. Bu sonlarning umumiy adadi 1302 


40 
dan iborat. Hijriy yil hisobidagi bu sanani milodiyga aylantirsak, 1884 yilga 
tо‘g‘ri keladi. Bu esa, “Sadoyi Turkiston” gazetasining nashr etila boshlangan 
yili emas. Bunga oydinlik kiritish uchun birinchi misraga yuzlanamiz. Xirad 
piri “Turkiston sadosi”dan “miyoni millat” (millatning о‘rtasi) bilan ta’rix 
chiqadi, demoqda. Bu ishoraga binoan “millat” sо‘zining miyoni(ya’ni о‘rtasi) 
“lom”(ل) harfining qiymati 30 ni yuqoridagi yig‘indi – 1302 ga qо‘shsak, 1332 
sanasi kelib chiqadi. Bu esa milodiy yil hisobi bо‘yicha, “Sadoyi Turkiston” 
gazetasi nashr etila boshlangan 1914 yilga tо‘g‘ri keladi.
Ta’rixnavislik nazariyasiga kо‘ra, kо‘p hollarda biror shaxsning 
tug‘ilishi, imoratning barpo etilishi, biror nashrning chiqa boshlashi, umuman, 
yaralish, paydo bо‘lish bilan bog‘liq ta’rixlarda ta’rix moddasi kо‘zda tutilgan 
qiymatdan kam chiqadi. Buning yechimini topishda esa, asosan, muallif 
ishorasiga tayaniladi. Shoir biror harf yoki sо‘zning abjad hisobi bо‘yicha 
yig‘indisini ta’rix moddasi yig‘indisiga qо‘shish kerakligi ishora qiladi. 
Masalan, biror sо‘zning “yuzi”, “boshi” bо‘lsa birinchi harf, “miyoni” о‘rtadagi 
harf va hokazo. Bunda о‘ziga xos mantiq bor. Ya’niki paydo bо‘lgan shaxs, 
narsa, imoratning umri uzoq bо‘lsin, umriga umr qо‘shilsin degan mazmun 
bо‘ladi.
Shu о‘rinda yana bir jihatni ta’kidlash lozim. Muallif ta’rix moddasi 
uchun ham, qо‘shimcha sо‘z uchun ham qalamga olingan voqelikka bog‘liq 
bо‘lgan sо‘z yoki jumlani topa olishi kerak. Xislatning ta’rixnavislikdagi 
mahorati shundaki, u bunga erisha olgan: ta’rix moddasi uchun asosning 
tarjimasi – “Turkiston sadosi”, qо‘shimcha uchun “millat”ning о‘rtasi “l”ning 
qiymati 30. Bu о‘rinda Xislatning badiiy mahoratiga tan berish kerak. Negaki, 
shoir aynan badiiy niyat uchun xizmat qiluvchi “millat” qо‘llagan. Mazmuni: 
Xirad (aql) piri “Turkiston sadosi” (“Sadoyi Turkiston”) millat о‘rtasida (millat 
sо‘zi emas) yoyilishi tarix bо‘ladi, dedi. 
Shakl va mazmunning bu darajada uyg‘unligi shoirning yuksak badiiy 
salohiyatidan darak beradi.


41 
Xislatning о‘z davrida rо‘y bergan voqealarni qalamga olganligini 
toshkentlik Ahmad polvonga bag‘ishlanib, bevosita xalq dostonlari uslubida 
yozilgan “Qissai kurash az Xislat” nomli 64 misrali masnaviysida kо‘rish 
mumkin. Xislat о‘zining ilk ijodidan boshlaboq badiiy asar tilini xalq jonli 
sо‘zlashuv tiliga mos va yaqin bо‘lishi kerakligini tushunib, о‘z she’rlarini 
keng ommaga tushunarli qilib yaratdi. Shuning uchun ham uning yozgan 
asarlari xalqqa tushunarli, sodda, ravon, shu bilan birga xalq kuylariga juda 
yaqin turadi. Shu о‘rinda tahlil uchun she’r matni keltirishni lozim topdik. 

Yüklə 0,86 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   29




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin