O‘zbek filologiyasi fakulteti

Oldi rahm etmay ajal, bir yori jonim bor edi, 
Hur atvoru malaksiymo, pari ruxsor edi, 
Bohayo nozuk tabiat, bir ajib dildor edi. 
Kamsuxan, xush xulqu, dur andishu beozor edi, 
Yig‘laram achchig‘ aning-chunkim shakkar guftor edi.
Mazkur marsiya shoir Xislatning birinchi umr yо‘ldoshi Sarvixonning 
vafoti munosabati bilan yozilgan. Marsiya mazmunidan anglash mumkinki, 
she’rda shoirning о‘z umr yо‘ldoshiga bо‘lgan cheksiz mehri, muhabbati aks 
etib turadi. О‘z qayg‘ularini, alamlarini quyidagicha bayon qiladi: 
Man nechuk toqat qilay, andog‘ quyosh rо‘ bо‘lsa xok, 
Tо‘kmayinmu kо‘zlarimdin qo nqilib yoqamni chok, 
Qilmayinmu hasratida zahru zardobni xо‘rok, 
Chekmayinmu andalib yanglig‘ fig‘oni dardnok, 
Kim hayotim bog‘ida bitgan guli bahor edi. 

---

45 
Yorini tasvirlar ekan, shoir uni “beadad fazlu hunar egasi”, “sо‘zlaganda 
labidan dur tо‘kilurdi”, “о‘z husniga mag‘rur bо‘lmagan xudojо‘y”, “ma’dani 
fahmu farosat”, “bohushu oqil”, “fazliyu husnig‘a xо‘blarni qoyil qoldirgan” 
singari qator ta’rifu tavsiflarni keltiradiki, bu uning ehtirosli qalb egasi 
bо‘lganini kо‘rsatadi. Muxammasning sо‘nggi bandi
Qoldi, dо‘stlar, ayrilib, tо‘rt yoshli duxtar bolasi... 
deb boshlanadi. “...Tо‘rt yoshli duxtar bolasi...” Sadoqatxon ismli qiz bо‘lib, 
Mо‘minjon Toshqinning о‘z tazkirasida bergan Xislat haqidagi esdaliklarida 
Sadoqatxon 1945 yilda 35 yoshda ekanligini yozgan edi. Bu ma’lumotdan 
Sadoqatxonning 1910 yilda tavallud topgani ma’lum bо‘ladi. 
Demak, Sadoqatxonning mehribon onasi uning tо‘rt yoshlik chog‘ida 
vafot etgan bо‘lsa, u holda Sarvixon taxminan 1914 yilda vafot etgan bо‘ladi. 
Bundan mazkur marsiyaning yozilgan yili ham 1914 yil ekanligi ayon bо‘ladi. 
Bu vaqtda Xislat о‘ttiz ikki yoshda edi.
Xislat qalamiga mansub ikkinchi marsiya g‘azal janrida yozilgan bо‘lib, 
10 baytdan iborat. Marsiya quyidagi matla’ bilan boshlanadi: 
Tushub boshimg‘a, dо‘stlar, dog‘i farzand, 
Kо‘zumg‘a onchunon tor о‘ldi Toshkand.
Marsiyada shoir tо‘rt yoshida vafot etgan Malohat ismli qizi va 
Nisbatxon ismli besh yoshli о‘g‘lining qizamiq kasali bilan og‘rib vafot 
etganini alam bilan tilga oladi. О‘g‘lini “О‘n bir kun gapirmay yostiqda yotib, 
olamdin ketti”, -deydi.
G‘azal quyidagicha yakun topadi: 
Bu ikki bulbulimdin ayrilibon, 
Yuray qandog‘ jahon bog‘ida xursand,
Tarahhum aylamay yoshu qarig‘a, 
Qazo aldab, ajal bir kun berur pand. 
Kim isqot etsa о‘n oltini Xislat, 
Bо‘lur favtig‘a ta’rix “dog‘i farzand”. 

---

46 
G‘azal yо‘lida bitilgan bu marsiyani Xislat mazkur janrning barcha 
tartibotlariga tо‘la amal qilgan holda yaratgan. E’tiborlisi shundaki, bu о‘rinda 
Xislat g‘azal nafosati, marsiya hasrati yoniga ta’rix san’atini ham raqam qilgan. 
О‘z о‘rnida Xislat ta’rix san’ati qoidalariga ham amal qilgan.
Zotan, marsiya-ta’rixlarda tavallud munosabati bilan yozilgan ta’rixlarga 
zid ravishda moddai ta’rixdan biror raqam chiqarib (isqot qilinadi) tashlanadi.
Kim isqot etsa о‘n oltini Xislat, 
Bо‘lur favtig‘a ta’rix “dog‘i farzand”. 
Ta’rix moddasi bо‘lmish “dog‘i farzand” iborasidagi harflarning abjad 
hisobidagi umumiy yig‘indisi (adadi) 1346 ni tashkil etadi. Bundan 16 ni 
ayirsak, 1330 qoladi. Hijriy hisobdagi bu sana 1911 yilga tо‘g‘ri keladi.
Shu tarzda Xislat hasratini namoyon qiluvchi bu marsiya nafis san’at 
asari sifatida namoyon bо‘ladi.
Shu о‘rinda Xislat farzandlarining vafoti munosabati bilan bog‘liq yana 
bir marsiya xususida tо‘xtalish lozim. Marsiya matni quyidagicha: 
Charxo sitamgaro sani zulmingni ilkidin,
G‘ayr az xudo borib kiming oldida dod etoy. 
 
Zulming qо‘lidan о‘lmog‘usi hech kim xalos, 
Gar bо‘lsa shoh asrukarim karam namoy. 
 
Ul tifli begunohni vafoti zamonida, 
Xasta kо‘ngulg‘a keldibu ta’rixi g‘amfuzoy 
 
Shavkat alam yuzini kо‘rushdin yumib kо‘z, 
Yig‘lab dediki oh urub – “sad darig‘u voy”. 
 
Shiru shakar uslubida yozilgan bu satrlarni bevosita Xislat marsiyasining 
davomi deyish mumkin. Ammo bu marsiya Xislatning emas, balki uning dо‘sti, 
safdoshi shoir Shavkat Iskandariy (Sidqiy Xondaqliqiy) Xislatning hasratli 
dardiga hamdard bо‘lib, kо‘ngildan chiqarib yozgan. 

---

47 
Ayni paytda bu satrlarda ta’rix san’ati mujassam topgan bо‘lib, uni shoir 
Shavkat ta’rix san’atining “ta’miya” usulida, asosiy qoidalarga, ya’ni marsiya-
ta’rixlarda ta’rix moddasidan biror son chiqarib tashlash (isqot qilish)ga amal 
qilib yozgan. Bu yerda ta’rix moddasi “sad darig‘u voy” iborasidir. Uning abjad 
hisobi bо‘yicha umumiy adadi 1331 ni tashkil qiladi. Bu meyordan ortiqchadir. 
Birinchi misradagi “alam yuzini” ishorasi bо‘yicha “alam” sо‘zining birinchi 
harfi “alif”ning qiymati 1 (bir)ni 1331 dan ayirsak, 1330 hijriy sanasi kelib 
chiqadi. Bu milodiy 1911 yil (Xislat farzandlarining vafot sanasi)ga tо‘g‘ri 
keladi.
Xislat ijodida davrdagi ayrim voqealar munosabati bilan yozilgan 
she’rlarning yana bir turkumi 1917 yilgi inqilobini mavzu qilib olingan 
she’rladir. 1917 yilgi fevral inqilobini Rossiya imperiyasi hududidagi boshqa 
millatlarda bо‘lgani kabi Turkiston ziyolilari ham katta quvonch va umidlar 
bilan qarshiladilar. Buning zamirida yangi hukumat bizga hurriyat beradi, 
degan ishonch bor edi. Bu inqilobni Xislat ham xuddi shu ruhda kutib oldi. 
Shoirning “Inqilob” radifli g‘azalida ayni shu umidvorlik va quvonch 
munosabati bilan ijod etilgan: 
Qon yutubon mehnat ahlikо‘p asrlar bо‘ldli xor, 
Ul jarohatli yurakka bо‘ldi malham inqilob. 
 
Bekasu bechorayu ovvoralarg‘a bong urub, 
“Pardai zulmatni yirt” deb berdi ilhom inqilob 
 
Xislato, bir safda о‘lg‘il ul fidoyilar ila,
Sendayin bechoarlarg‘a, bо‘ldi hamdam inqilob. 
Keyinchalik rо‘y bergan Oktabr tо‘ntarishi, “Qо‘qon muxtoriyati”ning 
qonga botirilishi kabi mash’um voqealardan sо‘ng “malhamu hamdam 
inqilob”ning “puch yong‘oq” ekanligini anglagan kо‘pgina shoirlar ijodida 
afsus-nadomat ohanglari ham seziladi.

---

48 
Xislat yashagan davr qalamkashlarining ijodi kuzatilsa, mumtoz 
she’riyatning faqat an’anaviy ruhi bilan qanoatlanib qо‘ya qolganlari juda kam 
uchraydi. Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Muhyi, Ibrat, Sо‘fizoda, Kamiy, Tavallo, 
Sidqiy, Avaz kabi zamondosh shoirlar ijodida ham zamon sadosi baralla 
yangraydi. Xislatning “Ayladi”, “Jumhuriyat”, “Zamon sizlarga xо‘b boqdi”, 
“Davr bizning davrimiz”, “Paxta eking”, kabi she’rlari ham ijtimoiy-siyosiy 
mavzuda. Ishqiy va ma’rifiy mavzudagi nazmiy asarlariga qiyoslansa, bu 
she’rlarning badiiyati ancha past ekanligi kо‘zga tashlanadi. Bizningcha, shoir 
bu kabi zamonasoz she’rlarni faqat mavjud davr taqozosi bilan, “yozish kerak” 
bо‘lgani uchungina yaratgan, xolos. Xalq orasida jonkuyar ma’rifatparvar va 
qо‘shiqchi shoir sifatida shuhrat qozongan Xislatni “baxtli hayot madh etilgan” 
she’rlar yozishga siyosiy tuzum majbur qildi. Bu davr mafkurasining har 
qanday iste’doddan о‘z maqsadi yо‘lida foydalanganiga yana bir dalildir.