O‘zbek filologiyasi fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
19
Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. -T. О‘zbekiston. 2008. –B.73 

---

30 
II BOB. SHOIR LIRIKASINING MAVZU KO‘LAMI 
2.1. Shoir lirikasida ishq, hajv, ilm-ma’rifat mavzularining
badiiy talqini 
Ishqiy lirika. 
Sо‘z san’ati vujudga kelgandan buyon har bir ijodkor ishq 
mavzusiga qayta-qayta murojaat etgan va u yoki bu darajada ishqni о‘ziga xos 
poetik talqin etishga muvaffaq bо‘lgan. Kо‘hna mavzu о‘zgacha mezonlar, 
ohorli tashbehlar vositasida yangicha ifodalanishiga erishilgan. Zero, “ishqu 
oshiq – badiiy sо‘z san’atining doimiy yо‘ldoshi...Ishqni kuylamagan shoirni va 
ishq dardi aralashmagan she’rni topish mutlaqo mumkin emas”
20
ligini shu bilan 
izohlash mumkin.
Xislat adabiy merosining ham salmoqli qismini ishqiy lirika tashkil etgan 
bо‘lib, bu mavzu deyarli barcha janrdagi she’rlarida teran mazmun va gо‘zal 
poetik shakl mutanosibligida badiiy talqin etilgan. Ularda shoir visol lazzati, 
hijron iztiroblari, jon va jonon mojarosiga kо‘p bora murojaat etadi. Xislat bu 
mavzuda she’r yozishni ijodining ilk bosqichida boshlagan bо‘lib, uning ishqiy 
lirikasi, asosan, g‘azal janrida yaratilgan. Negaki, g‘azal istiloh sifatida arabcha 
ayolni madh etish, unga oshiqona munosabatda bо‘lish ma’nosini anglatadi
. 
Sharq adabiyotida ishq-muhabbat mavzui har qanday shoir ijodiy 
kamolotini belgilovchi mezondir. Darhaqiqat, Xislat lirik shoir sifatida pok 
insoniy tuyg‘u – ishq-muhabbatni zо‘r ehtiros va zavq-shavq bilan kuyladi. 
Ishqni о‘ziga xos uslubda madh etib, qalb kechinmalarini she’rga soldi. Uning 
g‘azallari ishq-muhabbat talqinidagi an’anani davom ettirish barobarida 
obrazlar tasvirida, badiiy san’atlarni qо‘llashda о‘ziga xoslikka intilganini 
kо‘rsatadi. Shoir zamon va makon tanlamaydigan muqaddas tuyg‘u – muhabbat 
tasviri uchun takrorlanmas ifoda usullari-yu beqiyos badiiy tashbehlar 
qо‘llaydi, tasvirlamoqchi bо‘lgan kechinmalariga mos original qofiya va 
radiflar izlaydi. Bu esa, Miskinning о‘z davri she’riyatida munosib mavqega 
erishmog‘ini ta’minladi: 
20
Vohidov R. Alisher Navoiy va ilohiyot. Buxoro nashriyoti, 1996. – B. 142. 

---

31 
Hajringda bas, о‘ldurma andishai fardo qil, 
Kel emdi manga jono vaslingni muhayyo qil.
 
О‘zbek adabiyotida “Qil” radifida kо‘plab g‘azallar ijod etilgan. 
Jumladan, bu radifda Amiriy, Uvaysiy, Fazliy, Ado (Sultonxontо‘ra Ahroriy), 
Hotif, Nola, Xijlat, Feruz, Muqimiy, Furqat, Hamza, Haziniy, Kamiy, Sidqiy 
Xondayliqiy singari shoirlar g‘azal bitgani ma’lum. Ifodalamoqchi bо‘lgan 
g‘oya va kechinmalari tasviri uchun bu radifni tanlar ekan, Xislat salaflari va 
zamondoshlari bilan ijodiy musobaqaga kirishadi. Shu bilan birga, qalb tubida 
saqlanayotgan tuyg‘ularini, muhabbat iztiroblarini о‘ziga xos tarzda 
ifodalashga erishadi: 
Mastona bosib bir-bir gulshanda xirom aylab, 
Tovusni etib hayron ham kabkni shaydo qil.
Shuni ta’kidlash kerakki, an’anaviy ishqiy she’riyatda bо‘lgani kabi 
Xislat she’riyatida ham asosiy obrazlar oshiq, ma’shuqa va raqibdir. Shoir 
о‘zining ishqiy lirikasida о‘z his-tuyg‘ularini, ishqqa munosabatini oshiq va 
ma’shuqa obrazlari orqali ifodalaydi. U ma’shuqani tengsiz gо‘zal sifatida 
talqin qiladi. Shuning uchun ham unga nisbatan “mahliqo”, “mahvash”, “hur”, 
“pari”, “parivash”, “nozanin”, “gul”, “jonon” kabi kо‘plab an’anaviy sifatlar 
qо‘llanadi. Oshiqning nochor holi, visoldan mudom umidvorligi shoir qо‘llagan 
“parvona”, “gado”, “devona”, “bulbul” obrazlari vositasida yorqin aks etadi. 
Ishqdan maqsad – visol. Oshiq uchun mahbubasidan gо‘zalroq xilqat yо‘q. 
Uning vaslidan bо‘lak hech narsa uni qiziqtirmaydi: 
Husn bog‘ida guli ra’nolig‘ingdin о‘rgulay, 
Savr yanglig‘ qomati zebolig‘ingdin о‘rgulay. 
Oshiqning birdan bir umidi sevgilisining visoliga erishmoq.
Raqib – ishqiy lirikada oshiq va ma’shuqa bilan yonma-yon 
tasvirlanuvchi obraz. Miskin lirikasida bu “uchinchi odam” kо‘pincha oshiq 
g‘amu anduhining sababkori. Ma’shuqaning e’tibori kо‘proq unda. Bu esa 
oshiqning bag‘rini о‘rtaydi: 
 

---

32 
Raqiblar oldida dо‘stlig‘ uchun man imtihon aylab, 
Chaqirsam kelmayin ul kun izolar qildingu ketding. 
Ma’shuqaning “nooshno”ligi, “bevafo”ligi oshiqning “g‘am boridin bо‘ldi 
mani qaddim duto qandoq qilay”, “solding kamandi ishqing man zori 
mubtalog‘a” deya nola qilishiga sabab bо‘lgan. Lekin oshiq о‘z sevgilisining 
barcha jabru sitamlariga sabrli. Yor visoliga erishmoq uchun bu yо‘ldagi har 
qanday azobga, hatto jondan kechmoqqa ham rozi: 
Xoh о‘ldurug‘a amr et, xoh kuydururg‘a yorim, 
Men senga bо‘ldium oshiq rozi bо‘lib qazog‘a. 
“о‘rgulay”, “qalaysizlar”, “aylansun”, “ikkimiz” Xislat ishqni zavq-
shavq bilan tarannum qilar ekan, uning kamolotidagi asosiy vosita ma’shuqa, 
yor ekanligini alohida ta’kidlaydi: 
Man agar kо‘rsam sani har qayda gar ag‘yor ila, 
О‘rtanib rashk о‘tig‘a ul damda sо‘zon о‘lmisham. 
Umuman, XX asr boshlaridagi bayozlarda Xislat qoldirgan ishqiy 
she’rlar uning nazmdagi salohiyati yuqori bо‘lganini kо‘rsatadi.